Hollands Weekblad. Jaargang 4

Masochist leest recensies
Alfred Kossmann

Het bewonderenswaardigst van onze literaire recensenten vind ik hun kennis van leven en letteren. Zij worden zelden of nooit door een boek geschokt. Zo lees ik de laatste tijd heel wat over Vinkenoog's Hoogseizoen een werk dat mij heeft ingelicht over levensgewoonten die mij niet uit eigen ervaring of observatie bekend waren. Maar de recensenten blijken even goed op de hoogte als Vinkenoog. Protestanten en katholieken delen de lezers van zeer gelovige bladen met stalen gezicht mee dat de vertelsels van Vinkenoog voor hen geen enkel nieuws bevatten. Zouden die vrome lezers het nu wel zo prettig vinden dat hun recensenten in de buurt van het Leidse Plein het ene amoureuze avontuur na het andere beleven onderwijl marihuana-sigaretten rokend?

In mijn eigen loopbaan heb ik nimmer een recensent ontmoet, die niet volkomen op de hoogte bleek van het onderwerp dat ik behandelde. Soms was dat verrassend. Een klein aantal jaren geleden zocht ik naar gegevens betreffende de eens zo beroemde en nu zo vergeten Oostenrijkse schrijver Leopold von Sacher-Masoch, wiens naam in de term ‘masochisme’ voortleeft. Alle professoren en literatoren die ik kende heb ik uitgehoord, maar enkel Den Haan en Dresden gaven antwoord.

Men mag nimmer de invloed onderschatten die men uitoefent. Adriaan van der Veen, in de maanden die ik aan jagen naar Sacher-Masochs besteedde nog geheel verrast door het feit dat Sacher-Masoch had bestaan, blijkt zich intussen in zijn oeuvre te hebben verdiept. Toen hij mijn roman De misdaad besprak, kon hij ‘het klassieke Venus im Pelz’ - de formulering is van hem - met mijn boek vergelijken en nauwkeurig aanwijzen welk van mijn personages een constructie was uit de gevoelswereld van Sacher-Masoch. Ook deze formulering is de zijne.

Hij heeft zich beslist veel moeite getroost om al die kennis te vergaren, want in Nederlandse bibliotheken is weinig of niets van Sacher-Masoch te vinden en het klassieke Venus im Pelz heb ik, na veel ijver van de

[p. 15]

Rotterdamse Gemeentebibliotheek tenslotte uit Wenen toegestuurd gekregen. Door een enkele, oppervlakkige conversatie heb ik er Van der Veen dus toe gebracht om zich uitvoerig met de miskende Sacher-Masoch te occuperen. Het is bijna genoeg om een existentie te rechtvaardigen.

Ook de vogelkenner Hans Warren is goed geïnformeerd. Hij had Sacher-Masoch niet nodig bij zijn studie - misschien had hij mijn opstel over hem in het Nieuw Vlaams Tijdschrift niet gelezen? -, hij herkende feilloos Lolita-achtige trekken in Zogt's predilectie voor ‘nymphetten’, ook al moesten die dan op hun billetjes krijgen. De formulering is wat grof, maar duidelijk en inderdaad is mijn roman ontstaan uit de behoefte om Lolita over de knie te leggen. En Warren kent mij, al ken ik hem niet: ‘Zo er in Kossmann een

Tentoonstellingen

Op het ogenblik zijn er weer vrij veel belangrijke exposities in dit land. Voorop staat natuurlijk de Frans Hals-tentoonstelling in haarlem (tot eind september), waarvoor men anderhalf jaar geleden reeds op de tam-tam begon te slaan, en recentelijk met het - slecht bij Hals' hartige smaak passende - coca-cola glas uitnodigend in de hand. De bijna tachtig schilderijen zijn uitstekend geselecteerd; dit in tegenstelling met wat te zien was op de vorige Hals-tentoonstelling in Haarlem, vijfentwintig jaar geleden, toen een groot aantal zeer dubieuze (o.a. 19de eeuwse) werken was opgehangen. Het aardige van de huidige expositie is ook dat talrijke schilderijen afkomstig zijn uit vrijwel obscure verzamelingen. Haarlem combineert Hals voor anderhalve maand - tot 22 juli - met de grandioze expositie ‘Italiaanse tekeningen uit Nederlands bezit’ die eerst in Parijs en vervolgens in Rotterdam was gehuisvest en waarover in deze rubriek reeds werd bericht. Het is niet onmogelijk dat deze tweehonderd tekeningen op sommige bezoekers van het Teylers Museum (dat zelf een uiterst kostbare serie Michelangelo's en Raphaels bijdroeg) meer indruk zullen maken dan meester Hals, al was het alleen al om de variatie die bij deze laatste per slot tamelijk gering is.
In het amsterdams Stedelijk Museum is tot 2 juli de collectie van de Noor Rolf Stenersen te zien met aardige Klee's, matige Picasso's en nogal lelijke Noren, uitgezonderd Munch, ofschoon deze schilder ook bepaald niet op zijn best is vertegenwoordigd: van de twintig werken die hier van hem hangen, halen niet meer dan een stuk of vier een goed niveau. De verzamelaar leidt zelf de catalogus in met wat typografie en stijl betreft Sandbergiaanse Zinnetjes als ‘klee is een wonder: hij is tegelijk mozart en bach, shakespeare en goethe, afrika en azië’. Alleen wanneer men bedenkt welke kunstenaars en werelddelen zowel Mozart als Bach, Shakespeare als Goethe ‘tegelijk waren’, kan er misschien iets gaan schemeren van de immensiteit van Klee.
Het Prinsenhof te delft laat tot 16 augustus ‘Meesterwerken uit Delft’ zien, een belangwekkende tentoonstelling met vooral prachtige 17de eeuwse tapijten. Bij de schilders ontbreekt helaas de voornaamste Delftenaar maar het is dan ook ondoenlijk om Vermeers uitgeleend te krijgen. In het Singer Museum te laren zijn ‘Oude tekeningen uit de Nederlanden’ afkomstig uit een Zweedse verzameling tentoongesteld tot half september, in het prentenkabinet van rotterdams Boymans-van Beuningen vindt men Nederlandse topografische tekenaars uit de 18de eeuw, en in het groninger Museum kan men vijf series grafiek van de grote Goya bewonderen (tot 1 juli). Om tenslotte in de buurt van Groningen te eindigen: in het vanouds progressief getinte finsterwolde richtte de landbouwer Waalkens - in samenwerking met de Amsterdamse Galerie d'Eendt - een koeiestal tot kunstzaal in. Daar exposeren nu tot het eind van deze maand Siep van den Berg, Guntenaar, Ongenae en André Volten.
E. de J.

masochist schuilt, dan is die toch nauwelijks beangstigender dan de kiem van masochisme die er in elk van ons ligt’. Het is misschien geen mooie volzin, maar geruststellend is hij wel.

Willem Brandt komt in z'n recensie onmiddellijk tot de kern van ons aller problematiek. Hij schrijft: ‘Freud moge uit de mode zijn, de psychologische roman viert sterk hoogtij in de hedendaagse letteren, in het bijzonder onder de jongere auteurs’. Het is, zoals hij suggereert, een paradoxale situatie. Freud is uit de mode, en desondanks schrijft men psychologische romans.

Hans Warren had al ontdekt, dat ik een spelletje speelde met ‘de misdaad’. Kees Fens over wiens woeste levenswijze ik dankzij zijn artikel over Hoogseizoen ben ingelicht, begrijpt ook waaròm het enkel een

[p. 16]

spelletje kon zijn. Het boek is een intelligente constructie, zo schrijft hij ongeveer, een knap schema van een roman, dat een romanschrijver had moeten uitwerken, typisch de roman van een criticus die uit zijn lektuur de mogelijkheden heeft leren kennen zonder er iets mee te kunnen doen.

Het is zo gegaan. In het jaar 1960 had ik nogal wat boeken kritisch gelezen en dacht kom, dat kan ik ook. Een schema was gauw gemaakt, maar voor het invullen vond ik, bezig met kritiseren, nauwelijks tijd. Ik ben toen in 1961 een tijdje op een Grieks eiland gaan wonen, en daar heb ik het vervelende vulwerk verricht, hoofdzakelijk om mijn vakkundigheid te bewijzen. Ik heb nog een paar scenario's liggen. Mocht een romanschrijver er belangstelling voor hebben, dan sta ik ze graag tegen een behoorlijk honorarium af.

H.J. van het Eindhovens Dagblad stelt zichzelf en mij moeilijke vragen. Waarom is mijn hoofdpersoon museumdirecteur en geen bioscoop-eigenaar? Inderdaad, waarom bezit hij eigenlijk geen bioscoop? En waarom bezitten noch H.J. noch ik een bioscoop? Dit zijn de vragen die men zichzelf en anderen dient te stellen. Maar H.J. gaat nog veel verder. Hij schrijft: ‘Deze op zichzelf al bespiegelende opzet wordt nog abstracter doordat de zaak ons wordt gepresenteerd in monologen, brieffragmenten en bekentenissen. Voor een romanschrijver is dit al een dubieus en steriel uitgangspunt. Zijn taak is voor en na zijn thema tot leven te wekken. Dat kan uiteraard het best gebeuren door het te laten leven.’

Het is onomstotelijk waar, voor en na kan men een thema het best tot leven wekken door het te laten leven (wat gebeurt er precies tussen voor en na?) en monologen, brieffragmenten en bekentenissen zijn een zowel steriel als dubieus uitgangspunt. Iedereen in Eindhoven weet hoe steriel bekentenissen en hoe dubieus monologen zijn. Om over brieffragmenten niet eens te spreken. Ik wilde, dat ik voor ik aan mijn boek begon H.J. had geconsulteerd. Ik kom te weinig in Eindhoven.

Max Nord is een onvermoeibaar denker, zoals iedereen weet, en toen hij laatst achter elkaar drie boeken had gelezen, begon hij onmiddellijk te denken. Hij dacht niet zozeer aan die boeken als aan een interview dat veertig jaar geleden Geerten Gossaert is afgenomen. Deze had toen over een kloof gesproken en Nord, ook als geograaf onvermoeibaar, probeerde een andere plaats op de landkaart te vinden voor die kloof.

Ik kan hem als filosoof niet helemaal volgen, maar zijn dramatische aardrijkskunde is prachtig, Wat is er gebeurd? Jan Spierdijk en ik - bien étonnés - zijn hand in hand in zijn kloof gesprongen.

Ziehier hoe dat beroerde obstakel eruit ziet: ‘Dat is de “kloof” tussen kunstenaar en maatschappij, onderwerp van zovele conferenties en taboe voor alle dictaturen. Die kloof is gezond, zal dieper zijn en breder in bepaalde structuren dan in andere, maar heeft bestaansrecht. Het is een kloof die uitdaagt tot energie en creativiteit omdat zij overwonnen moet worden, als elk gevaar.’

Aan zo'n kloof hebben wij ons gewaagd, waarde Spierdijk, aan die gezonde kloof met bestaansrecht, dieper en breder in bepaalde structuren dan in andere (onbepaalde) en nog uitdagend ook? Ik weet niet wat jij doet, maar ik loop voortaan een straatje om.

P.J. Risseeuw, een christen, is door mijn boek allerminst geschokt. Hij heeft, naar hij zijn lezers meedeelt, voor de verklaring van het begrip ‘masochisme’ genoeg aan Prisma's Vreemde Woordenboek (4e druk) en trouwens: ‘wat kunnen auteurs als Kossmann ons na de bijbel nog voor nieuws vertellen over het menselijk tekort? Bitter weinig.’ Hij heeft gelijk, het sado-masochisme is in de bijbel en het christendom duidelijk aanwijsbaar, en de christenen zijn daar terecht gelukkig mee.

Ik ben blij met deze reacties. Er blijkt een grondige kennis uit van mijn werk en van mijn persoon. En ik ben blij dat ikzelf zo nu en dan óók mag recenseren. En ik hoop dat ik, al recenserend, nog eens voor een auteur kan gaan betekenen wat Hans Warren voor mij betekent. De masochist in mij is nauwelijks beangstigend. Wat een opluchting! Ook voor mijn vrouw, die de roede liever spaart.