Hollands Weekblad. Jaargang 3

[p. 13]

Twee kritische tradities
P.H. van Huizen

Ook in literaire zaken ligt een Europese eenwording - zoal gewenst - nog achter de horizon. Bij al haar internationale contacten blijft letterkunde geworteld in de nationale voedingsbodem waarmee ze door haar medium, de taal, is verbonden. Dit geldt ook voor het controle-apparaat van beschouwing, dat elke literatuur ten dienste van haar eigen bloei en instandhouding rond zich opbouwt, de literaire kritiek. Des te nuttiger is het om af en toe afstand te nemen van inheemse gewoontes door hen te plaatsen tegenover wat elders geschiedt. Naast een wat verlammend gevoel van incongruïteit door de zo uiteenlopende behoeftes en belangstellingen kan zo'n vergelijking ook inzicht verschaffen in de relatieve doelmatigheid waarmee de kritiek zijn werk verricht. Om concreet te worden: mij boeit een vergelijking tussen twee kritische tradities, die ver genoeg achter ons liggen om als historisch object te dienen en daarbij in hun invloed nog springlevend zijn: die van Forum en van het Engelse Scrutiny.

Het is niet veel meer dan een historische coïncidentie dat beide tijdschriften ontstonden in hetzelde jaar: 1932 (Forum bestond tot 1935, Scrutiny tot 1953). Toch hadden ze in opzet veel gemeen: beide wilden zijn een bundeling van intelligente krachten voor een in de letterkunde gecentreerde maatschappijkritiek, beide vertrouwden op deze kritische intelligentie bij hun stellingname in zaken waarvoor de diverse belangengroepen hun - marxistische, christelijke etc. - antwoorden pasklaar hadden liggen, beide slaagden erin het verzet op te wekken dat hun polemische karakter beoogde, beide tenslotte bleken op den duur toonaangevend tot lang na hun overlijden.

Om de niet minder belangrijke verschillen tussen beide tradities te laten uitkomen moge het hier voldoende zijn nader in te gaan op enkele kenmerkende trekken en uitgangspunten van Scrutiny. Scrutiny werd opgericht in Cambridge als het orgaan van een academische minderheidsgroep rondom de centrale figuur van F.R. Leavis, die zijn taak voornamelijk zag als die van een ‘teacher of literature’. Tegenover de gangbare historische en filosofische studie van de eigen literatuur pleitte hij voor het aankweken van een kritische gevoeligheid die in staat zou zijn via een training in kritische discipline tot een zelfstandige appreciatie te komen van oude en vooral van eigentijdse literatuur. Dit werd gezien als een noodzaak in een tijd waarin ‘mass civilization’ en ‘minority culture’ zich steeds verder van elkaar verwijderden en waarin de literatuur als de belangrijkste definite van culturele waarden dus tegelijkertijd steeds onmisbaarder en steeds minder werkzaam en toegankelijk zou zijn. Zo waren in Scrutiny vanaf het begin literatuur en ‘education’, literatuur en maatschappijkritiek ten nauwste verbonden.

Hoewel vaak in verzet tegen Eliot's latere waarderingen, vooral die van tijdgenoten, waarbij zijn christelijk conservatisme hem tot een aantal twijfelachtige keuzes bracht, maakte Scrutiny een dankbaar gebruik van enkele belangrijke formuleringen van deze dichter-criticus uit de periode waarin de kritiek een noodzakelijke begeleidingsactiviteit was van zijn eigen scheppende arbeid. Eén hiervan was het begrip van een literaire traditie, die niet alleen zelf alle produktie beïnvloedt, maar tegelijkertijd steeds gereïnterpreteerd dient te worden in het licht van het heden: traditie als ‘the vitality of the past that enhances the life of the present’. Deze idee lag ten grondslag aan het vele werk dat in Scrutiny werd gedaan om te komen tot een revaluatie van oudere literatuur in termen van haar beschikbaarheid en waarde voor het heden.

Verwant aan dit begrip van een continue, in zekere zin autonome, literaire traditie was Eliot's nadruk op het onpersoonlijke in de kunst, op de noodzaak van het vinden van een ‘objective correlative’ bij de transmutatie van levensgevoel tot kunst, op de wezenlijke scheiding tussen ‘the man who suffers and the mind which creates’. Tesamen met I.A. Richard's baanbrekende werk om een sceptische wereld te overtuigen van de mogelijkheid van een rationele kritiek en voor het ontwerpen van een praktische methodiek gebaseerd op ‘close reading’ werkte deze idee van Eliot door in Scrutiny's benadering van het kunstwerk als een autonoom werkzaam organisme, dat alleen als zodanig object van kritiek kon zijn en nooit te herleiden was tot een vaak handzamer achtergrond of schema zoals de persoonlijkheid van de schrijver, de sociaaleconomische omgeving waarin het werk ontstond of de filosofie of ideeën die er zich in aanboden. Tegenover een zo beschouwd kunstwerk was de kritische aanpak de enige, die centraal en relevant was, en de alpha en omega van alle literatuurstudie. Deze

[p. 14]

consequent literaire benadering van literatuur sloot de mogelijkheid van een intelligente belangstelling voor verwante cultuurgebieden allerminst af, wat ook niet verwacht kon worden bij een opvatting van letterkunde, die haar een zo duidelijk sociale functie gaf. Alleen stelde men zich een weg voor, tegengesteld aan die van het op letterkunde betrekken van levensbeschouwelijke a priori's: de op literatuur gescherpte kritische gevoeligheid werd ook in staat geacht zich te meten met het menselijke gedrag zelf, dat in literatuur ontleed en gedefinieerd wordt.

Het is duidelijk dat een zo ontworpen kritiek nooit objectief kan zijn in de wetenschappelijke zin, omdat juist het accent op de uiteindelijke evaluatie die het doel is van alle analyse, deze kritiek onttrekt aan de neutralische sfeer waarin wetenschap gedijt. Dit soort objectiviteit heeft Scrutiny nooit voor zich opgeëist, wel wapende het zich bij voorbaat tegen eccentriciteit en vooroordeel door zichzelf te organiseren als een coöperatief bedrijf, waarbij ‘centrality’ de resultante zou zijn van de produktieve botsingen tussen ieders persoonlijke oordeel.

Het is onmogelijk om in zo kort bestek recht te doen aan een tijdschrift, dat zijn kracht vond niet in het ontwerpen van theoretische beginselen maar juist in de praktische toepassing daarvan, en in wezen zelfs een anti-theoretische inslag had. Het moet nu echter mogelijk zijn nader in te gaan op de verschillen met Forum.

Tegenover de bemoeienis van Scrutiny voor de verdediging en het behoud van een literaire traditie die beschouwd kon worden als een ‘storehouse of recorded values’ treft in Forum allereerst de aanval op die literaire tradities die een gezond samengaan van letterkunde en ‘de rest der aardse verschijnselen’ in de weg staan: voornamelijk de bestrijding van literatuur als de esoterische cultus van een gecanoniseerde schoonheid. Aan beide strevingen ligt natuurlijk een verlangen ten grondslag naar een zo werkzaam mogelijke letterkunde, met inachtneming van de ter plaatse gevoelde belemmeringen en behoeftes. Wie een levende literaire traditie wil ophouden, moet er eerst een bezitten: waar geen Engels schrijver een confrontatie met de zijne kan ontlopen, daar kon Forum alleen wijzen op Multatuli als een schrijver uit het verleden die direkt van waarde was voor het heden. Forum zag zich veeleer genoodzaakt tot een tweede grote zuiveringsactie van onze literatuur na tachtig: de eens bevrijdende schoonheidsgedachte moest gedemaskeerd als een nog steeds op theologische maat gesneden idool. Misschien echter was ook dit afscheid van domineesland toch niet definitief: tegelijk met het afzweren van de Schoonheid werd de literatuur nu gedwongen zich te buigen voor de Persoonlijkheid. In de tegenstelling tussen deze eis van ‘persoonlijkheid’ en Scrutiny's erkenning van de ‘impersonality’ van literaire kunst ligt de kern van het verschil tussen beide kritische tradities.

In een letterkunde die geenszins afkerig was van verzuiling en daarbij haar expressievormen te vaak van elders importeerde om ze steeds een zelfstandige garantie van authenticiteit te doen zijn, moest ‘persoonheid’ het criterium zijn waaraan literatuur getoetst kon worden door de ongespecialiseerde kritische intelligentie, en waardoor zij uit haar esoterisch isolement kon worden verlost. Het grote bezwaar van deze doorbraak is natuurlijk dat met dit criterium de letterkunde als een autonome kunst met zijn specifieke mogelijkheden en geheel eigen werkzaamheid min of meer ophoudt te bestaan. We vinden Ter Braak dan ook pleiten voor een ‘bon genre’ waarin kunst en filosofie elkaar ontmoeten en de nadruk leggen op het substraat van scheppende creativiteit dat ten grondslag ligt aan de concrete realizatie in het werk. Trouwens, door het gehele oeuvre van Ter Braak zien we de opbouw en de verdediging van de anti-esthetische esthetiek die in Forum zijn praktische toepassing vond.

Voor Ter Braak was de literatuur het slagveld bij uitstek van dichter en burger, waar de ‘realiteit der verbeelding’ het op moest nemen tegen de ‘onbeweeglijke abstractie van de vorm’, de prometheïsche scheppingsdrang ‘uit protest tegen God's volledigheid’ tegen ‘het dode teken waarin de droom zwijgt’, ‘muziek’ tegen ‘begrip’, het woord als ‘passie’ tegen het woord als ‘verkeersbehoefte’. Tussen deze polariteiten bleef voor het kunstwerk zelf alleen de fragiele positie van een onontbeerlijk maar onbelangrijk teken, dat steeds moest heenwijzen naar de scheppende creativiteit waaruit het ontstond. Voortdurend ziet Ter Braak de noodzakelijke binding tussen het scheppende en het geschapene als een nederlaag voor de dichterlijke werkelijkheid door zijn voorstelling van de scheppingsdrang als een romantisch protest van het individu tegen de wereld, als het eeuwigheidsverlangen van een particuliere droom, die alleen verstaanbaar wordt gemaakt door haar eis tot zelfbevestiging, waarbij hij voorbijgaat aan die aspecten van literatuur, die berusten op een positievere verhouding tussen het individu en zijn omgeving, en die haar onmisbaar maken als een heilzame kracht

[p. 15]

ter behoud en vernieuwing van de levenswaarden van een gehele maatschappij.

Direkt verwant hieraan is Ter Braak's wantrouwen tegen de taal als overgeleverd aan abstractie, conventie en begrip, als een medium dat de ontkrachting is van haar eigen inhoud, een wantrouwen dat ongegrond is omdat juist door de specifieke aard van haar taalgebruik, dat anti-conceptueel is, presentatie in plaats van discours, de literatuur zich aan de polariteiten van passie en conventie, klank en begrip onttrekt: door haar gebondenheid aan de concrete presentatie beschermt zij zich tegen het abstracte begrip, en door haar organische structuur waarin alle elementen contextueel bepaald zijn tegen de conventie van de verkeerstaal. Dit poëtische taalgebruik is in staat om de om expressie vragende ‘inhoud’ op een punt te ontmoeten voordat zij zich heeft verstard tot zoiets als ideeën, en haar exploratief tot definitie te brengen in nauwe samenwerking met de eigen inherente ressources. Zo staat dus alle ontijdig wegleiden van het werk naar een achterwereld van het woord als persoonlijkheid of creativiteit een centrale kritische benadering in de weg. In de meest bruikbare zin blijft ‘persoonlijkheid’ alleen in metaforische zin van toepassing, als de persoonlijkheid-van-de-schrijver-in-het-werk, die uiteindelijk meer aan het werk eigen is dan aan de schrijver.

Tot welke verlamming van kritische activiteit Ter Braak's criteria kunnen leiden blijkt bijvoorbeeld uit zijn taktiek ten opzichte van de waardering van Vondel in Démasqué der Schoonheid. Het is niet de afwijzing van deze dichter waaraan men zich ergert, noch de weigering hem als een ‘bijzonder interessant mens’ te beschouwen, maar wel de gemakkelijke bewondering die Ter Braak zichzelf toestaat voor de ‘taalvirtuositeit’ van een ‘geniale verzenbakker’. Wie een ‘vervelend dichter’ is schrijft in laatste instantie vervelende gedichten, waarbij het ‘vakmanschap’ aan te veel kritische kwalificaties blootstaat om op zichzelf bewonderenswaardig te zijn. Juist bij een werkelijk groot dichter, zoals Shakespeare, is het onmogelijk deze grootheid van virtuositeit en vakmanschap los te denken, al krijgen die woorden dan een andere klank. En het is dan ook niet langer noodzakelijk om achter de grootheid van de poëzie nog te zoeken naar een interessante persoonlijkheid.

In hoeverre ook Forum onze appreciatie van individuele schrijvers eenzijdig heeft beïnvloedt is aan te tonen door bijvoorbeeld te wijzen op de overmatige belangstelling die schrijvers als Wilde en Huxley bij Ter Braak genoten, als ‘intelligente persoonlijkheden’ met ‘ideeën’ die juist zo gemakkelijk oplosbaar waren uit hun werk, omdat zij nooit het meesterschap bereikten dat niet rust tot het zijn inhoud heeft verwezenlijkt in een dramatische vorm, die zijn betekenis niet meedeelt, maar opvoert, waarbij, om in angelsaksische kringen te blijven, te denken val aan James, Conrad en D.H. Lawrence.

Dergelijke bezwaren tegen de Forum traditie zijn al eerder geformuleerd en het zou onnuttig zijn geweest om ze nog te herhalen, als men niet zou merken, ook in Hollands Weekblad, dat nog vaak min of meer stilzwijgend van dezelfde criteria wordt uitgegaan. Bij de waardevolle praktische kritiek die erin wordt gegeven blijft bijvoorbeeld een artikel als ‘Gijsen met en zonder verweer’ (J.J.D. Rijk in H.W. van 9-8-'61) als geheel gezien Gijsen's werk benaderen als een ‘mythe der persoonlijkheid’, en is de analyse uiteindelijk gericht op de psychologisch-moralistische behoeftes en beslissingen van de schrijver zoals die zich in het werk manifesteren. (Gijsen ‘verdedigt zich’, ‘bepaalt zijn houding’, ‘ordent zijn leven’). Bij alle belang van een onderzoek naar deze therapeutische kant van schrijverschap is de lezer allereerst gebaat niet bij het inzicht dat Gijsen zichzelf verschaft in zijn eigen situatie, maar bij zijn vermogen om door middel van de mythische presentatie van zijn romans zijn inzichten etc. te definieren tot een mededeelbaarheid die om zichzelf waardevol is voor de lezer.

Om te besluiten: eenzijdigheid en overdriving zijn onmisbare wapenen in de polemische dialektiek, en Forum was zich van zijn polemische aard steeds bewust. Zo is ook deze aanval op een aspect van Forum eenzijdig door zich te concentreren op wat vanuit een tegenwoordig gezichtspunt opvalt als een tekort. Dit impliceert zowel de mogelijkheid van waardering voor de wapens die Forum ontwikkelde en hanteerde voor wat in haar tijd bestrijding verdiende, als de erkenning van het gevaar dat ligt in een absolutering van methoden, die bij hun ogenschijnlijke karakter van direktheid en common sense vaak steunen op aanvechtbare esthetische grondslagen. Alleen een bewuste accentverschuiving ten opzichte van deze traditie kan leiden tot een kritiek die centraal gericht is op het autonome werk en waarin de individuele kritische sensibiliteit de samenwerking met objectieve methoden van analyse niet schuwt, hoewel zij die objectiviteit uiteindelijk transcendeert in haar onvervangbare persoonlijke oordeel. Het bestaan van Scrutiny bewijst dat dit streven meer is dan een utopie.