Hollands Weekblad. Jaargang 3

Het schilderij van Miro
W.A.L. Beeren
Notities over contemporaine kunst (III)

Laten niet te veel woorden het schilderij van Miro vuil maken, maar laat ik niet vergeten het te noemen in de reeks van typerende en getypeerde adjectiva die betrekking hebben op de hedendaagse kunst. Want de persoonsnaam Miro is zo zelfstandig dat zij zich kan meedelen, zodat ‘van Miro’ een zorgvuldiger karakterisering is dan ‘surrealistisch’ of ‘fantastisch’.

De Catalaan Joan Miro is 68 jaar oud. De twaalf jaren die hij verschilt met Picasso betekenen een langere afstand dan die hij verschilt van Corneille. Zonder Picasso zou de moderne kunst niet hebben bestaan, maar zonder Miro bestáát zij niet. Picasso betekent vandaag niets meer voor de schilder, tenzij de aanleiding voor een mateloze (of grote) bewondering. Deze fauneske charmeur is onze pin-up artiest geworden, onze dag-droom van Vallauris die wij bij ons werk moeten vergeten, meer uit gebrek aan genie dan aan interesse. Men kan Picasso volgen, niet navolgen.

Maar Picasso is ook de man die de weg heeft gebaand, de rotsen heeft gesplitst en het woord omgekapt. Hij heeft de gehele kunsthistorie her-beleefd en toen opgebroken en haar fragmenten en scherven gebruikt voor zijn exclusieve, eklectische spel. Zonder hem is ons artistieke bestaan een onmogelijkheid, maar Picasso is de voorwaarde en niet langer de zin van dat bestaan. Zelfs niet voordat van zijn vriend en landgenoot Miro. Picasso houdt de gebroken spiegel voor van de Europese kunst, wij weten niet wat ons het meest boeit: de scherven of het geschonden spiegelbeeld.

Miro zit elders, maar ook zonder hem bestaat de moderne kunstenaar niet. De verbeelding en de fantasie zijn vooral via hem, als inspirerende tijdgenoot weer in de belangstelling geraakt, al heeft Klee er ‘historisch’ even veel toe bijgedragen en is Miro weer niet denkbaar zonder hem.

Natuurlijk, Miro is slechts een aspect van de moderne kunst. Hij leidt b.v. niet naar Tapies, maar hij ‘verduidelijkt’ Pollock en directe inspiratie ging van zijn werk vooral over op experimentele kunstenaars als Jorn, Appel en Corneille.

De Spanjaard Joan Miro bezocht in 1919 Parijs en Picasso, hij schilderde toen een serie stillevens die de invloeden van het kubisme verriedden. Maar in 1925 deed hij mee met een surrealistische tentoonstelling en die gebeurtenis is wezenlijker voor het beeld dat wij van hem gevormd hebben.

Ons gaat het hier om dat beeld. Is Miro een surrealist? Hij heeft ongetwijfeld sterk surrëele elementen: het droom-karakter, de fantasie, de erotiek. Wat hem scheidt van het surrealisme is zijn gebrek aan bestudeerdheid. Dat surrealisme is immers moeilijk voor te stellen zonder een scherpzinnige droomanalyse. Het bestaat o.m. door registratie van een feitelijke (zij het verborgen) toestand en evenzeer is het ten dele afhankelijk van de psychiatrische wetenschap, met name die van Freud. De surrealist Max Ernst is vrijer en poëtischer in zijn verbeeldingen van vogels, schelpen en manen dan de dogmatischer Salvador Dali. Maar van beiden is Miro scherp te onderscheiden doordat zijn vormentaal veel moderner is. Met dezelfde

[p. 11]

autonome middelen die bij Mondriaan onaantastbaar schenen en bij Kandinsky slechts in één grammatica schenen te passen, met diezelfde onafhankelijke beeldende krachten speelt Miro zijn opgewekt en geestig en dan weer mythisch spel. Zijn schilderijen zijn niet verstoken van reminiscenties; men denkt aan ster, zon en maan, aan man en paard, aan vrouw en koe. Doch ook dominerend en zelfs beslissend zijn de lijnen, vlakken en cirkels en deze zijn't die in hun avontuurlijke bedrijvigheid onze verbeelding aan 't werk zetten en ons betoveren met hun snelle buitelingen en hun zwevende ritmiek of, soms, hun angstige magie. Wij zien snel schietende elektriserende lijnen, uitmondend in spijkerkoppen of bloemstampers; wij zien grote en kleine cirkels, tot sterren doorkruisende lijntjes, sterrenhemels van stippen en vlekken, luchtschepen met geblokte zeilen. Ook demonen en kobolden. Allen zijn magisch geladen, alles is nerveus en vreemd, wordt beheerst door de drift, staat onder de hoogspanning van het geslachtelijke leven. En tegelijkertijd is er de ontspanning doordat het ritme en het rijm van de vormen zo weergaloos snel of onverwacht is dat de ernst der magie paralel begeleid wordt door de humor van het contrast. Het contrast tussen de magische wezens en hun domheid, tussen de erotische symbolen en het vuurwerk dat er aan ontbrandt. Tussen de vruchtbaarheidssymboliek en het goochelspel met zaad en vrucht. Er is ook de paradox van het teken (het mystieke teken of op zijn minst ‘Japanse’ teken) en de functie van haar teken-achtigheid. Er is de paradox waarmee een betrekkelijk realisme wordt opgeroepen door het autonome spel van vorm en lijn en kleur om tenslotte door ditzelfde spel te worden opgeheven naar een abstracte compositie. Daar is deze kunst weer zo ‘formeel’ modern: met haar onbegrensd ruimte-fond en met haar afwezigheid van begin en einde (de perspectivische Bühne-ruimte is geweken voor de peilloze cirkelruimte).

Vraagt men naar de ‘inhoud’ van deze fel gekleurde maar nooit brutale doeken (of litho's, etsen en vazen), dan leest men b.v. de titels. Deze zijn een aanduiding en een begeleiding: zij staan onder het schilderij, maar soms staan zij terecht in het schilderij geschreven: litteraire bondgenoot van de baldadige beelden. Titels zijn b.v.:

-	De jasmijn vervult met haar gulden geur de jurk van het jonge meisje;
-	de vogel ontvlucht naar de pyramiden wier flanken bebloed zijn door de stortval der robijnen;
-	de glimlach van de brandende vleugels.

Dergelijke titels verduidelijken weinig. Zij schijnen slechts de vierde dimensie bij de feitelijke twee en gesuggereerde drie dimensies van het schilderij. Zij zijn de fluistering van de dichter, en beeld en poëzie tezamen wachten misschien weer op de akrobatiek van de concrete muziek.

Zonder intelligentie is het werk van Miro niet mogelijk, maar ook niet zonder de door kinderen (en hun expressie) geïnspireerde houding om zich en zijn dromen snel te realiseren in woord en (schilders-)daad. Een kleur is hier reeds een teken, een lijn snijdt al een wereld door. Een vers getrokken cirkel is reeds een zon die sist in een koud heelal.

Miro. Het is de kortomme verbeelding van de mens die liever met zijn droom leeft dan dat hij er een pseudo-redelijkheid over laat regeren. De kunst van Miro zet een punt achter het Hellenisme. Maar het is een vertrekpunt naar de ruimte.