Hollands Weekblad. Jaargang 3

Een interessante draak
J.J.D. Rijk

Nel Noordzij:
de schuldvraag, De Bezige Bij.

Menno ter Braak heeft, toen hij voor het feit stond een stapeltje damesromans te moeten bespreken, enkele hartige woorden neergeschreven over dit slag boeken, dat ‘het familieleven als het leven, de tragedies van het Nederlandse burgerlijke milieu als de grote tragedie der mensheid’ voorstelt; hij liet niet na daarbij enkele noten te kraken over de schrijvende vrouw ‘uit dameskringen’, doch van de dame buiten de literatuur wilde hij geen kwaad woord zeggen.

Er is, sinds 1934, wel een en ander veranderd. Zelfs buiten de literatuur is de vrouw uit de sluiers van de dame gepeld, en meisjes die, b.v. na hun huwelijk, opeens hoedjes gaan dragen en dame spelen worden gelukkig steeds onmogelijker; en ook in Nederland is de schrijvende vrouw niet meer trots op haar eventuele afstamming uit de dameskringen.

Ongetwijfeld heeft dit met de emancipatie van doen, maar daarmee niet alleen; in de geest van algehele heroriëntatie waarmee onze tijd zichzelf komplimenteert, is er een voorliefde voor het ruwe materiaal in alles: voor de mens in de filosofie, voor kreten in de muziek, voor simpele bakstenen in de huiskamer; een eenvoud die trouwens gepaard gaat met de illusie van een nieuwe zuiverheid en de wens tot schokken. Onze tijd is zeker niet klassicistisch.

Dat de in Nederland schrijvende vrouwen geen dames-interesses meer voorwenden als in de jaren dertig, geen cocktails en ‘interessante’ mannen, is dus niet alleen een kwestie

[p. 13]

van emancipatie; maar dat ze kunnen schrijven zoals nu gebeurt en dat het wordt uitgegeven zonder stormen van bedreigde mannen verontwaardiging is wel een gevolg van de erkende vrouwelijke mondigheid. In Nederland heeft Anna Blaman daarvoor nog moeten boeten. De stroom van modderige kritiek die loskwam over haar Eenzaam Avontuur, het literaire proces zelfs dat men meende haar te moeten aandoen, was een belediging - voor de mannelijke oordeelvellers wel te verstaan. Die hadden dan wel geaccepteerd dat ook een vrouw genoegen mocht scheppen in de sexuele omgang met haar man, en dat ze niet frigide hoefde te zijn om fatsoenlijk te schijnen zoals hun victoriaanse vaders dat zo goed geregeld hadden, maar dat een vrouw daardoor dezelfde soort problemen zou kunnen hebben als een man en niet simpelweg een spinnende poes was, dat nooit! En in Eenzaam Avontuur was juist de relatie tussen sexueel gedrag en illusies aan de orde, verkeerd gestelde illusies van een te grote verstikkende tederheid, meer dan alleen-maar een sexueel avontuur. Het was een onderwerp, dat rond de eeuwwisseling een man had kunnen bezighouden: één vrouw die in zijn ogen lief moest zijn, zacht en opgeruimd, en een ander waarbij hij zich kon uitleven en die hij mocht minachten. Dat Anna Blaman in Nederland, de west-europese harem, beschreef hoe een vrouw met deze instelling kon worstelen, geen dame en geen avontuurlijke Bettschatz, maar iemand die als mens ernstig genomen moest worden, nam men haar kwalijk. Geen nonsens, wij zijn goed voor jullie!

Nel Noordzij schrijft al evenmin om zich te amuseren, dat wordt iedereen duidelijk die haar boeken leest, of iedereen die haar portret bekijkt: een hoog voorhoofd en het haar rondom driftig weggekamd; een brede neus met ferme neusvleugels boven een mond die agressief naar voren komt, maar besloten is door een wat dunnere bovenlip. In dit gezicht echter opeens diepliggende, heldere maar wat melancholieke ogen. Dat portret heeft me evenzeer geboeid als haar laatste roman De schuldvraag.

Literatuur is geen heilige zaak alleen maar omdat dit bedrukt papier tot de cultuuruitingen wordt gerekend; er zijn belangrijker en amusanter zaken dan middelmatige romans; als de schrijver zich niet oprecht heeft ingezet is het beter erover te zwijgen of desnoods ironisch te blijven. Feit is dat er in Nederland de laatste tijd niet veel verschijnt, en volgens de wetten van de waarschijnlijkheid is er dus ook niet veel bizonders bij. Al is een meesterwerk (als de ‘Symphonie van Victor Slingeland’ van Vestdijk) bij iedere produktie een uitzondering, men moet nu toch ook konstateren dat er weinig schrijvers zijn die vinden dat men b.v. tot nu toe altijd op de verkeerde manier verkeerde boeken schreef, die een literaire beweging willen ontketenen of een beweging om zichzelf, of die iets te betogen hebben. (Merkwaardigerwijs zou dit eigenlijk het klimaat zijn waarin de zéér goede boeken geschreven konden worden, de schrijvers ongehinderd door literaire polemiek of politieke preoccupatie).

De Schuldvraag van Nel Noordzij is nu een boek dat ook naar andere maatstaven dan die van de literaire 6+ of 6- interessant is.

Over haar hele stijl ligt de vaart van haar drift, ze schrijft opgewonden maar gelukkig niet in de bijterige korte-zinnenstijl, ze houdt van duidelijkheid. Voor haar is literatuur iets dat ze met volledige omzet bedrijft, met soms een merkbare korzeligheid in beschrijvingen, die zich zelfs tegen haar zelf richt. ‘Het bed bood gelegenheid en plaats voor (...) overwegingen betreffende de menselijke eenzaamheid, ook al omdat dat een onderwerp is, dat het overal en altijd doet’. Die (door mij gecursiveerde) sneer is meer tegen haarzelf dan tegen de hoofdpersoon gericht, die er ook niets aan kan doen dat zijn schepster hem met banale bezigheden opknapt.

Nel Noordzij past met haar illusies, haar verzet en betoog in de rij van na-oorlogse Nederlandse schrijfsters. Een agressieve behoefte aan heldere taal, man en paard genoemd, en een illusie van nieuwe zuiverheid en kracht als resultaat van de gewonnen kennis van het ruwe materiaal van de mens, gaan bij haar samen. De ruwe bakstenen van de eerlijkheid, dat is voor haar de zelfkennis. En wel kennis van de oorzaken van de neurotische konflikten van de mens (en

[p. 14]

niet van enkele uitzonderingen) die ze met behulp van de psychologie denkt op te lossen.

En hier begint mijn wantrouwen tegen deze roman, die een psychologische draak is geworden. De achtergronden van een echtpaar, waarvan de vrouw eerder getrouwd was met een man die, naar later blijkt, homosexsueel was en verliefd op de huidige echtgenoot zijn te schematisch aangegeven en te bizonder om belangstelling te wekken. De voortdurend voelbare pretentie alle levens- en huwelijksmoeilijkheden uit die gegevens te ‘verklaren’, levert ook een voortdurend voelbare ergernis op.

Zoals alle draken: het kan, natuurlijk is zo'n geval wel mogelijk maar het zegt de buitenstaander niets; het is gezocht.

Ook in de opbouw heeft dit boek me niet bevredigd; terwijl de oplossing van de vrouw komt, hoort men over haar alleen iets aan het begin, en, door een brief, aan het eind. Daartussen volgt men de man en is men dus voor de oplossing van het psychologisch raadsel op een dwaalspoor gezet. Dat zijn trucjes uit een detectiveroman, waarvan ik niet houd. Om nog eens het genoemde meesterwerk van Vestdijk aan te halen: in Het Glinsterend Pantser gaat het niet om de ontrafeling van het psychologisch raadsel, maar om de hardnekkige vasthoudendheid van een jeugdvriend, en dat verheft dit boek boven een ‘geval’.

Een draak dus, maar een interessante draak, en dat niet alleen vanwege een fraaie woordkeus. Inderdaad zijn haar beelden helder, en meestal geen versiering, al is er een enkele keer een toevoeging die dan ook als zodanig uit de toon valt. De eerste zinnen zijn al een teken van schrijverschap: ‘Niemand keek naar haar. Maar had iemand het wel gedaan dan zou zijn blik naar haar voeten gegleden en daar gebleven zijn, want ze liep zoals ze zich voelde, aarzelend en achterdochtig. Haar hele lichaam gaf bericht en tegenbericht naar de voeten door’... enz. Maar het is meer dan dit beeldend vermogen tot samenvatten dat de aandacht trekt. Haar bondigheid is verbonden met haar besliste opvattingen in een aantal zaken, waarbij vooral het recht van de vrouw een rol speelt, het recht om niet te worden beperkt, ook niet in bed, tot attribuut van de man. Ze is hierin fel en geëmancipeerd, op een

De fabel op pagina 16 is van Leo Vroman met tekeningen van Peter Vos.

hygiënische manier: geen overdrijvingen, en geen tussentijdse beroepen op de vrouwelijkheid. Voorts haar verontwaardiging als het om onrechtvaardig ongeluk gaat. Er staan twee episodes in dit boek, die wellicht geen verband houden met de psychologie van de hoofdfiguren: het verhaal van de dwerg, en dat van de boerin die haar man verraadde aan de duitsers en nu zijn bestaan veinst; beide verhalen zijn een uiting van opgekropt protest. Nel Noordzij wenst niet te vervallen in berusting: zij schrijft omdat de dingen haar hoog zitten en omdat ze wil schokken. En dat kan ze.

Ik geloof dat een roman zonder psychologie een onding is, evenals bij gemis van andere zaken, maar tevens, dat in een roman de psychologie niet het enige en laatste woord is. Daarbij komt, dat het een illusie is te menen dat de causaliteit in de psychologie een eenduidig begrip is. Nel Noordzij nu, refereert naar mijn smaak teveel aan een abstracte vorm van causale verklaring, die in de psychologische wetenschap thuishoort omdat deze, als gesystematiseerde mensenkennis, abstract is; maar een roman is als een levend mens juist materiaal voor de wetenschap, en moet dus konkreet zijn. Niet vanuit de vaktermen naar de mensen (of met die vaktermen in het achterhoofd), maar andersom - Dostojewski kan iemand aan zijn neus rond het bureau doen sleuren zonder dat men het ‘verklaart’, maar wel duidelijk.

Het is Nel Noordzij's geloof in de vernieuwende kracht van psychologisch geschoolde zelfkennis die haar hiertoe brengt. Een boek als dit doet mijn verbazing over het leven echter niet toenemen, nu ik zie dat alles zo fraai ‘verklaard’ wordt; ik zie nog veel te weinig. Herleiden van het konkrete onbekende naar het abstrakte bekende is niet de taak van de romancier. Ná de psychologie begint de roman pas.

Er is in dit boek een prachtige scène: het uitbreken van een in de lucht hangende

[wordt vervolgd]