Hollands Weekblad. Jaargang 3

[p. 10]

De zon in september
J.J. Peereboom

Het was een mooie dag, daar kwam het door; tenminste, het was het soort dag dat Kees altijd aanstekelijk vond, met zon, wind en wolken.

- Doe gauw de deur dicht, je waait hier weg, zei Suzan toen hij in kamerjas de keuken binnenkwam.

- Dat is juist zo lekker, zei hij, houd je daar niet van? O, je bent alweer aan het werk. En waar is meneer?

- Jaap werd ineens opgebeld vanmorgen. Hij moest naar Rotterdam, voor een spoedvergadering; maar hij zou op zijn laatst om zes uur terug zijn.

- Een spoedvergadering! Dat is wel schitterend: een spoedvergadering. De mensen doen maar. Als het maar belangrijk klinkt, dan kan het verder niet schelen.

- Nou, het was geloof ik wel belangrijk. Hij ging net weg toen ik kwam.

- Zo, dus dan moet je maar wat rondhangen?

- Ik houd me wel bezig. Ik moet wat dingen voor hem wassen, en dan ga ik winkelen - dat wou ik toch al doen.

- Prima, prima. En koffie voor mij maken, zou dat niet wat zijn? En voor jezelf ook, natuurlijk.

Kees ging zitten ontbijten, met zijn rug naar Suzan. Sinds zes maanden kwam zij bijna ieder weekend logeren, uit Den Haag waar zij werkte; op den duur zou zij met Jaap trouwen, maar zij wilden eerst wat meer geld hebben. Oefenen, noemde Kees het; hij zei nu en dan tegen Jaap, Hoe lang blijven jullie nog oefenen, of Hoe gaat het met oefenen. Jaap gaf daar nooit antwoord op, maar Kees wilde er ook alleen een lichte ergernis mee kwijt. Toen zij samen de bovenverdieping bij de Lairessestraat gehuurd hadden, was hij vervuld geweest van plannen voor aardigheden met een variëteit van vriendinnen. Nog geen drie maanden later was met Suzan de hele stemming in huis bourgeois geworden. Kees moest bij Suzan altijd aan kaas denken.

- Is het echt al twaalf uur? vroeg hij.

- Dat zal wel, zei Suzan. Heb je gefeest gisteravond?

-Nee; niet gefeest. Hij pauzeerde even, uit afkeuring van het woord.

- Nee, ik heb een meneertje getekend, die holt een trap op met een aktentasje in zijn hand.

- Leuk?

- Je moet ervan houden.

- Waarom holt hij zo?

- O, hij heeft iets ingenomen; een of ander drankje, ik weet niet meer hoe het heet, zei Kees die het zeer goed wist, maar altijd moeilijk deed over zijn reclame-werk.

- Jaap zei geloof ik dat je misschien iets voor de fabriek zou tekenen. Gaat dat door?

- O ja, ja, misschien. Ja, ons vak komt veel relatiewerk bij kijken, hè. Aha! Aha! Nu is het zaterdag, ik doe niets meer tot maandagochtend. Ik zeg het maar, dan weten we allemaal waar we aan toe zijn, dat is toch het beste. Wat een dag hè? Houd jij daar niet van?

- Jawel, het is heerlijk weer.

- Ik vraag me af wat ik ga doen. Naar buiten maar, denk ik. Vanavond heb ik een feest; dan ga ik feesten. Maar vanmiddag, naar buiten. Ik heb de auto van mijn nicht Eef, ken je die? Zij is in Canada, hè, bij haar broer, met haar moeder ook mee. Ja, je bent er zó tegenwoordig, hè, met het vliegtuig.

- Het is een mooie dag om uit te gaan.

- Nou behoorlijk. Ga je mee? Ergens over het machtige landschap uitkijken? Kees draaide zich om terwijl hij het vroeg, met zijn mond vol en zijn wenkbrauwen opgetrokken om te laten zien dat hij het half als grap bedoelde; maar toen Suzan zei dat zij liever wat moest gaan winkelen, liet hij niet dadelijk los. Hij vroeg zich later nog wel eens af waarom niet, al wist hij dat je dergelijke vragen niet kunt beantwoorden. Een ritje naar buiten, daar hoort een vrouw bij, dat moest het geweest zijn; en Suzan zag er toch wel bekoorlijk uit toen hij zich omdraaide, wel geschikt om zo'n formele behoefte te vervullen. Jaap zou het niet erg vinden, zei hij: die ken ik al zo lang, hij weet wel dat ik zijn duifje niet zou willen schieten. - Duifje! zei Suzan: maar daar gaat het ook helemaal niet om.

Natuurlijk niet, daar ging het niet om. Waar begin je aan, nu zal je haar ook nog iets te eten moeten geven, bedacht Kees

[p. 11]

terwijl hij zich stond aan te kleden. Hij had er alweer genoeg van. Niets is zo onzinnig als geld uitgeven aan vrouwen waar je niets mee kunt beginnen, was zijn stelregel; en een andere stelregel kwam van de overweging dat samenwonen met een vriend onmogelijk zou zijn als je elkaars vrouwen niet met rust liet. Hij zou misschien kunnen zeggen dat hij zich ineens een afspraak herinnerd had; een afspraak om half vier, dat zou niet al te verzonnen klinken, en dan was het toch ‘niet de moeite waard om uit te gaan’.

Even later reden ze al op de weg naar Utrecht. We nemen de weg naar Utrecht, had Kees gezegd, en dan slaan we ergens af; maar hij kwam niet tot afslaan. - Voor mij is er maar één zon, dat is de septemberzon, zei hij terwijl ze met een vaartje van honderd kilometer langs de zijwegen schoten: zie je dat die koeien nog met hun poten in een neveltje staan, midden op de dag? En dan dat hele dunne blauw van de lucht; en dan die koele kietelvingers van de wind. Nou ja, ik ben maar een dier. Jullie zijn anders. Het is wel iets prachtigs hoor, een heel leven samen, elkaar oud zien worden.

Even later waren ze op het grote verkeersplein bij Utrecht. - Nu heb je de keus: het hele land ligt open, speciaal voor u, zei Kees. Hij voelde zich gelukkig, in een vrolijke geurige wereld, waar Suzan haar rol in had op dezelfde afstand van hem als de bomen en de wolken.

- Kunnen we niet beter omdraaien, en dan onderweg ergens afslaan? We komen zo ver van huis anders.

- Nou, we hebben tot hoe laat? Zes uur, plentie tijd. Nee, we kunnen tot de Rijn gaan, dan gaan we daar uitkijken over het machtige landschap, en een uitsmijter eten uit de handen van een zwijgende vrouw met een bonten schort. Hè?

- Goed, zei Suzan.

Toen ze bij de rivier waren, en op een dijkje de auto hadden stilgezet, was Kees verrast door de onmogelijkheid om in het gras te gaan liggen. - Ik had zo'n voorstelling van uitgestrekt tegen de dijkhelling, en door halfgesloten ogen naar de scheepjes kijken. Als we de deken uit de auto...? Nee, die is ook dadelijk nat, natuurlijk. Een doorgestoken kaart, het platteland. Wat had jij verwacht?

- Ik wist wel dat het nat zou zijn.

- Maar je dacht, hij moet het zelf maar leren. Wat we wel kunnen doen, is wandelen door de uiterwaarden. Kom! Hij holde de dijk af, keerde zich beneden om en spreidde zijn armen uit. - Spring maar, het is niet koud.

Suzan begon voorzichtig naar beneden te klimmen, maar struikelde half na een paar passen, zodat zij toch met grote sprongen naar beneden kwam waar Kees haar opving. - Nu zijn we echt buiten, zei hij.

- Mijn schoenen worden doorweekt, als we hier gaan wandelen.

- Zou dat? Dan gaan we terug. Geef maar een handje, ik trek je wel omhoog.

Zij bleven tenslotte nog een beetje uit de auto naar de rivier zitten kijken. Suzan met haar voeten, zonder de natte schoenen, opgetrokken op de bank.

- Zo hoort het toch niet, zei Kees. Je ziet ook altijd die mensen in Zandvoort op zondag, die zetten hun auto op het parkeerterrein en blijven er inzitten om naar de zee te staren. Ik weet zeker dat het niet zo hoort. Kom mee, we gaan naar bosgebied.

Het was drie uur toen ze eindelijk aan hun uitsmijter zaten, in een café ergens in de buurt van Scherpenzeel. - Een dolle rit, zei Kees. Vind je het allemaal vervelend, en wou je dat je rustig je eigen ogen zag in een etalageruit aan de Leidsestraat?

- Ik vind het erg leuk, zei Suzan. Ik vind het zo'n verrassing dat jij zo aardig doet; je leek me altijd zo streng en een beetje boos, thuis.

- Een beetje boos...! zei Kees op een lief-spottende manier. Als iemand hem aardig vond, raakte zijn geweten vaak onklaar; bovendien had hij de zon en de wind in zijn hoofd. Hij begon uit te leggen hoe het kwam dat hij vaak humeurig leek, op een zachte toon met modewoorden en vreemde pauzes. - Het gaat allemaal wel eens niet precies zoals je het je voorgesteld had, zei hij. Het leven is niet zo fijn als ik dacht. Ik bedoel, het gaat mij niet om zo'n hollend meneertje, ik heb wel iets beters te bieden - maar dat is moeilijk, het duurt lang; en intussen kun je toch niet alleen artiest zijn, je moet toch niet je hele jeugd laten verlopen in... armoede, en dan denk je weer, ja, ik pleeg toch verraad aan mezelf, aan mijn ... zeg nog maar niet eens ideaal, zeg maar gewoon plan. Misschien... misschien komt het door eigenlijk niets hebben waar je voor werkt, dat het zo leeg lijkt. Hoe moet dat dan? Misschien zijn we er binnenkort allemaal niet meer... maar ik ben nu negenen-twintig... binnenkort ben ik dertig...

Suzan voelde het, en Kees bleef er zelf ook niet onbewogen onder. Zij aten stilletjes hun uitsmijter; tenslotte zei Suzan dat

De tekeningenserie in dit nummer (‘Jagersverhaal II’ of ‘Jacq, het is hier zo mooi!’) is van Peter Vos.

[p. 12]

ze het heel goed begreep, hoe moeilijk het was, en toch ook mooier dan zomaar zo'n beetje voortleven - of was het dom om dat te denken? O nee, zei Kees, dat was niet dom; hij glimlachte op een manier die moest vertolken wat het wel was. Daarna spraken zij uitvoerig over Suzan en over haar toekomst; dat zij wel eens dacht, is dit nu mijn hele verdere leven, als vrouw van een welgestelde zakenman; dat welgesteld toch prettig was, zeker prettiger dan niet; dat Jaap wel eens moeilijk deed, maar het ook met zichzelf niet makkelijk had, en toch ergens heel lief was; dat het leven misschien wel eens juist waar het niet fijn leek, het fijnste werd; dat Suzan in ieder geval niets te klagen had.

Toen zij dat gezegd hadden, was het kwart voor vijf, en zij haastten zich terug naar de auto. De wolken waar Kees zo dol op was geweest hadden zich samengetrokken en er viel een flauwe regen uit; bovendien was hij bij het vooruitzicht van de terugkeer plotseling totaal uit zijn humeur, daar kwam het waarschijnlijk van dat zij de verkeerde richting insloegen naar de hoofdweg en meer dan een half uur rondreden voordat hij eindelijk weer vaart kon zetten.

- We halen het wel, om ongeveer zes uur, zei hij.

- Hij zou op z'n laatst om zes uur thuis zijn, zei Suzan, en keek voor zich uit in een vredigheid die Kees niet deelde. Het leek hem dat hij onvergeeflijk had zitten bazelen; hij verweet het zichzelf, zijn geweten trad weer in werking, en hij verklaarde zijn gevoel van onmetelijke ontevredenheid als de passende straf voor zijn dwaze gedoe. Wat had hij eigenlijk willen bereiken? Niets, en het was juist met dit soort verkwisting van uren dat hij zijn kans vergooide om nog eens iets anders dan hollende meneertjes te maken. Waarom had hij zijn dag niet aan schilderen besteed, in plaats van als een kind in een auto te gaan rijden?

Hij reed onverantwoordelijk hard over de glad uitziende weg terug naar Amsterdam, alsof hij zo nog nuttige tijd kon winnen. Niettemin was het kwart over zes toen zij de Amstel overstaken, en in de stad was het overal onverwacht druk, zodat het nog een half uur duurde tot zij thuis waren. Er was weinig gezegd; alleen af en toe iets over de tijd en de plaats, en dan had Kees wel eens opzij gekeken en werktuigelijk vastgesteld dat Suzan's profiel in zijn regelmaat en onschuld haar eigenlijk mooier voor deed komen dan zij was - een verkeerde onderscheiding misschien. Ik moet iets zeggen, dacht hij, als wij thuis zijn. Hij had zoiets in het hoofd als Ik zal proberen om het Jaap niet kwalijk te nemen dat hij je terugkrijgt; het leek hem aardig klinken, behalve het ‘terugkrijgt’, maar het was toch de soort opmerking die je alleen zou maken als hij op het ogenblik zelf opkwam. Hij glimlachte even tegen Suzan voordat zij uit de auto stapten, en verweet zich dat hij bezorgd was over hoe hij tegen Jaap zou doen, alsof die het recht had om hem verwijten te maken.

Maar Jaap was er niet. Hij was er wel geweest, zijn tas stond in de gang. - Zou hij boos weggelopen zijn? zei Kees. - Het lijkt wel zo, zei Suzan. - Wat vervelend nou, als hij uit zijn humeur is blijft hij het wel een dag lang, dan is je weekend bedorven. - O, het geeft niet, zei Suzan. Kees keek haar aan met een blik van wat-doen-we-nu, en zij zette een zelfde soort gezicht ten antwoord.

Op dat ogenblik merkte Kees dat er maar één manier was om zijn zelfverwijt en slechte humeur te overwinnen, en toen Suzan hem aan bleef kijken moest hij wel. Hij trok haar naar zich toe, en zij beantwoordde zijn kussen alsof zij er de hele dag naar gehongerd had, met een mond bovendien die voor de zijne gemaakt leek. - Got, wat was

[p. 13]

dat heerlijk! waren zijn eerste woorden na het kussen, met een verfriste luide stem.

Daarmee begon een maand waarin Kees later met moeite een stuk van zijn eigen leven kon herkennen. Er zouden talloze merkwaardige bijzonderheden over verteld kunnen worden, maar er is altijd veel te veel anders te doen, daarom zal het beter zijn om het hier te laten bij een vermelding van de voornaamste dingen. Kees zei aan Suzan dat zij maar gauw mee moest komen naar het feest, en zij zei eerst van nee, maar even later. Goed; en zij was het er mee eens dat het beter was om geen briefje achter te laten met Je was er niet, nu zijn we naar het feest - dat zou toch niet genoeg ophelderen. Er waren ogenblikken van verlammende spanning terwijl Suzan gauw iets anders aandeed, en terwijl zij de trap afliepen; maar Jaap kwam niet terug.

Zij gingen eten in de stad, en toen naar het feest in de Kerkstraat, in een stemming van liefde die alles overwint. Kees had nergens moeite mee, ook niet met verscheidene malen de telefoon opnemen en proberen Jaap te bereiken; en zelfs niet met uitleggen wat er ongeveer aan de hand was toen hij hem om twaalf uur eindelijk thuis trof, maar tegen die tijd was hij door drank gesterkt en Jaap maakte het hem niet moeilijk, met korte onverschillige antwoorden.

Misschien vond hij het eigenlijk best zo? Dat was onwaarschijnlijk, en bleek ook niet het geval te zijn toen Kees de volgende dag naar huis ging om het opnieuw uit te leggen, nadat Suzan en hij met tien andere gasten van het feest over bedden en matrassen uitgespreid hadden geslapen. Hij was van het soort dat zich spaarzaam uitdrukt, maar hij maakte duidelijk genoeg dat hij verder niets met Kees te maken wilde hebben; in de praktijk betekende dit dat Kees zo gauw mogelijk een ander huis zou betrekken, en intussen alleen nog zwijgend in zijn oude kamer zou komen. Hij ging weg met ‘Het spijt me wel, het spijt me wel’ en een berustend handgebaar, en dacht even aan het ongeluk waarin hij Jaap achterliet voordat hij terugkeerde naar het beeld van Suzan.

Zij brachten de rest van die zondag in Zandvoort door, en Kees leverde haar 's avonds in Den Haag af bij de flat die zij met een paar vriendinnen deelde. Daarna kon hij zich gaan bezinnen op de ontwikkeling. Wat moet ik met Suzan? Wie heeft deze onzinnige toestand veroorzaakt? Waarom zou ik niet gewoon naar huis gaan en aan Jaap zeggen dat het een vergissing is, en eigenlijk niet eens gebeurd?

Het antwoord, dat werd Kees in de volgende dagen steeds duidelijker, was dat de vergissing juist de waarheid onthuld had. De tijd waarin Suzan hem aan kaas deed denken was de verkeerde tijd geweest, van ontevredenheid en doelloosheid en gedwongen grappen; die was met één kus beëindigd, nu was er de tijd van toewijding en vervulling en tedere gekkigheidjes. Kees twijfelde er niet aan dat hij met Suzan zou trouwen; hij praatte ook met haar alsof dat het enig mogelijke vooruitzicht was, en deed iedere avond het zilvergeld dat van de dag was overgebleven in een oude koffiebus, met een gevoel dat deze maatregel des temeer betekende omdat hij ontoereikend was. Het blik vertegenwoordigde het lange, geduldige leven, op zijn best eigenlijk toen na tien dagen bij de verhuizing de bodem er uitviel en de munten wegrolden over de trap. Kees zamelde ze geduldig bijeen, en nam ze mee naar het donkere zindelijke kamertje dat hij gevonden had aan de P.C. Hooftstraat, in een huis waar binnen-

De fabel op pagina 16 is van Leo Vroman, met tekeningen van Peter Vos.

[p. 14]

kort waarschijnlijk een betere kamer vrij zou komen.

Het verbaasde hem zelf dat zijn gevoel niet overging. Soms verflauwde het, en hij dacht dat het zou verdwijnen; maar nee, even later was het er weer. Hij was veranderd, geen twijfel aan. De man die Suzan met een onverschillige ergernis bezag was de man geworden die zijn leven aan haar voeten legde. Misschien was de onverschilligheid van vroeger verklaarbaar doordat hij zichzelf verboden had zijn gevoel vrij te laten? Van meer belang was in ieder geval de verandering die zij in zijn hele manier van leven teweeggebracht had. Allerlei verwaarloosde mogelijkheden in zichzelf was hij gaan benutten, en oude gewoonten waren afgeschaft. In plaats van kort en gereserveerd te spreken om geen domme dingen te zeggen, sloeg hij er alles uit wat in zijn keel opwelde; in plaats van te snuiven over onbegrip bij anderen, beijverde hij zich om uit te leggen wat hij kon; in plaats van aan te nemen dat hij op weg was naar een exclusief inzicht in het leven waarmee hij zich eindelijk zou kunnen doen gelden, ging hij ervan uit dat het welgevallen van Suzan de maat van alle dingen was.

Dat alles tenminste constateerde hij bij zichzelf. Aan buitenstaanders viel het niet sterk op, zelfs aan Suzan niet. Zij was nog een beetje bang van hem, bekende zij, misschien alleen omdat zij nog aan hem moest wennen? Ook omdat zij nog niet helemaal van Jaap bevrijd was; dat sprak vanzelf, Kees begreep het goed. Een week na hun autotocht vond zij dat zij Jaap moest gaan opzoeken. Kees wachtte op haar in Américain, tot half elf in plaats van negen uur, maar toch zonder onrust. Toen zij verscheen, wilde zij er niet veel over zeggen, alleen dat het geen verschil gemaakt had. Kees begreep het, hij ging verder met



bouwen aan de toekomst en nam niet nog een glaasje bier, hoewel zij hem aanmoedigde. Het ging goed met de zaken: de fabrikanten van het hol-middel waren ingenomen met het meneertje, zij wilden hem een hele serie laten tekenen, in het speels-opwekkende genre, voor een vouwblad dat zij toe zouden sturen aan apothekers en drogisten. Het hol-middel! zei Suzan: zo heet het toch niet. - Het is een tonicum, zei Kees, maar aan iemand die gewoon loopt kan je niet zien dat hij het ingenomen heeft. - Gekkie, zei Suzan.

Toen hij eenmaal in de P.C. Hooftstraat woonde, bleef zij het week-end bij hem slapen. Dat was even bevredigend als de eerste kussen. Kees was er benauwd voor geweest, hij vreesde dat zij misschien zou gaan huilen of hem Jaap noemen; maar Suzan was als een vis in het water, zij werd 's morgens verliefd wakker op een manier die hij zich voornam niet te vergeten, voor later als het nog eens moeilijk zou worden. Ook wandelde zij onbezorgd met niets dan zijn kamerjas aan de gang op om een plas te gaan doen, en bleef toen zij terugkwam even naakt over het bed gebogen naar hem staan lachen voordat zij met een sprong en een kreet bij hem terugkeerde. Kees was een beetje verwonderd over het gemak waarmee zij het allemaal deed. Iets meer terughoudendheid en griezelen zou hem niet slecht bevallen zijn, om zijn tedere hulp en zorg aan te besteden; maar klagen kon hij toch ook niet, of protesteren toen Suzan eindelijk opstond met de woorden ‘want vanavond is het weer vroeg nacht’. - Je begint net zo te praten als ik vroeger, zei Kees. - Ben je dan zo veranderd? - Een beetje, merk je dat niet? - Of juist heel veel. - Ja, op sommige punten heel veel. - Meer hoeft niet, hoor, zei Suzan: pas maar op, anders herken ik je misschien niet meer.

[p. 15]

Zo makkelijk was Kees niet van veranderen af te brengen. Er was nog van alles te doen, vooral in het terugkeren naar de wortels. Hij was teveel artistiekerig geworden, had hij uitgemaakt: veel te diep vervuld van bedoelingen en teorieën die geen verband hielden met de ware wereld van leven en dood, ouders en kinderen. Om daar iets aan te doen wilde hij Suzan's ouders met haar gaan opzoeken; die woonden in Alkmaar. Ze zouden dat eens een keer doen; intussen zocht hij vast zijn eigen ouders op, die hij in maanden niet had gezien. Uit zulke dingen moest het ware leven komen. Als hij nog ooit iets zou kunnen schilderen, moest het gegroeid zijn uit zijn herkomst, niet opgehangen aan andermans hoge woorden; en als hij het niet kon, dan was het toch ook meer waard om volledig te leven als gewoon mens, voor wie het arrogante begrip ‘vervelend’ eigenlijk geen betekenis had.

Het was vooral aan die generositeit waarmee hij bereid was van zijn grote toekomst af te zien dat Kees de echtheid van zijn nieuwe bestaan meende te herkennen. Al de daagse toepassingen waren daarbij vergeleken kleinigheden, en hij moest zelfs een beetje lachen toen hij voor zijn vijfde zaterdag met Suzan een dinertje in zijn kamer voorbereidde, waarmee zij hun ‘eenmaandsfeest’ zouden vieren. Garnalencocktail, tournedos, le plateau des fromages, vruchten, wijnen (al gaf Suzan niet om wijn, maar dat moest zij leren). Kees was er de hele middag mee bezig, in een opgewektheid die hem herinnerde aan middagen vroeger toen hij met zijn vriendjes met de trein speelde.

Het was voorlopig zijn laatste opgewekte middag. Suzan kwam niet. Er kwam alleen een brief, een uur nadat zij er zelf had zullen zijn, waarin zij uitlegde dat zij die middag



nog maar eens naar Jaap was gegaan - het was afgesproken dat zij weer zou gaan winkelen en pas om zes uur komen, als hij alles klaargemaakt had. ‘Ik geloof toch dat wij zo niet door kunnen gaan. Toen ik Jaap weer zag... Ik weet hoeveel het voor hem betekent... Voor jou ook wel, maar dat is toch anders... Jij hebt meer een leven van jezelf... Ik geloof niet dat je met mij ooit gelukkig zou worden’. Er waren ook twee kantjes over hoe zij zich precies voelde, die Kees oversloeg, en daarna tot slot: ‘Ik vind het ellendig van het eten vanavond, daar had ik me juist zo op verheugd, kun je dat toch nog geloven? Ik begrijp wat het voor je is, en wou dat ik meer kon doen om je te helpen. Later zullen wij wel lachen om dit allemaal, maar nu is het ontzettend. Ik weet zelf ook bijna niet wat er met mij gebeurt. Dankjewel dat je altijd zo lief geweest bent. Dankjewel voor alles. - Suzan’.

Kees liet zich achterover vallen op de divan, en onderzocht zijn gevoelens. Er was niet veel. Hij voelde zich onbewogen, alleen een beetje geamuseerd toen zijn oude persoonlijkheid zich dadelijk weer aanmeldde, alsof er niets gebeurd was. Dan kan ik ook wel weer met Jaap gaan samenwonen, bedacht hij - zoiets zou de nieuwe persoonlijkheid nooit gezegd hebben. Hij kon zich al niet meer voorstellen hoe Suzan ooit als intieme vertrouwde de kamer binnen was gekomen. De woorden in de brief waren van een vreemdelinge; als hij zich haar voorstelde, moest hij denken aan kaas. Hoe lang zou het bedrog anders geduurd hebben, en hoeveel erger zou dan de ontmaskering geweest zijn? Alles vergissing; alles bedrog.

Toen hij zover was, voelde hij het ongeluk in zich omhoog komen, en hij begon de brief opnieuw te lezen om er zich geheel aan over te geven.