Hollands Weekblad. Jaargang 3

[p. 13]

Gijsen met en zonder verweer
J.J.D. Rijk

Marnix Gijsen: De diaspora Stols-Barth, Den Haag.

‘Wie dit boek aanraakt, raakt een mens aan’. Dit motto van Walt Whitman koos Marnix Gijsen voor zijn onlangs verschenen novellenbundel De Diaspora. En hij laat er nog op volgen, als een terechtwijzing: ‘Of de lezer ook een schrijver zal aanraken, moet hij zelf uitmaken, in zoverre dit belang heeft’. Natuurlijk heeft dat wel belang, in zoverre Gijsen namelijk boeken schrijft in plaats van b.v. brieven, of in plaats van gewoon maar te praten tegen ieder die het horen wil; maar het is, behalve een trotse vorm van bescheidenheid, een veroordeling van de letterkundigheid en het schoonschrijven als vermaak voor insiders. Een aanmaning aan de lezer dus om verder te kijken dan het verhaal lang is, en na te gaan hoe Gijsen persoonlijk met zijn boeken is vergroeid; aan het slot van zijn eerste roman Joachim van Babylon stond ook al een dergelijke uitnodiging, zodat zijn bewonderaars er niet aan ontkomen.

Toch verhindert de afstand die hij ervan neemt niet dat ik bij het lezen van zijn boeken telkens iets zomaar mooi vind, en dat ik die ‘schoonheid’ toereken aan zijn schrijfkunst.

Al schrijvend verdedigt Marnix Gijsen zich tegen de gevaarlijke gevolgen van zijn gevoeligheid. Hij is een kwetsbaar mens; dogmatische waarheden zijn hem even vreemd als b.v. een bevrijdende, maar eigengereide vitaliteit, en zijn gevoeligheid maakt hem vooral ontvankelijk voor de onzekerheden en de onzekeren om hem heen. Tussen hem en de slachtoffers die levend-dood zijn of die zich aan een zotte persoonlijke strohalm vastklampen is maar een dunne wand, die hij voortdurend moet onderzoeken en verstevigen. Alles had ook anders kunnen zijn. De mensen en gebeurtenissen in zijn boeken zijn zo authentiek, dat ze alle variaties lijken op zijn leven zoals dat gebeurd is, of zoals het ook had kunnen gebeuren - en in zijn boeken verdedigt hij zich tegen deze zinloze en verwarrende toevalligheid. Een moralist in de franse zin van het woord, zoekt hij steeds via een wat abstraherende omweg naar de waarde van de mensen en dingen om hem heen, en moet hij steeds opnieuw zijn houding bepalen om niet te worden meegesleept door zijn medeleven of te vervallen in een verleidelijk vooroordeel. En met welke maatstaven? Hij is een vreemdeling in de samenleving der gelovigen, maar met een ongemakkelijk heimwee - naar de zekerheden van zijn verworpen en dus verloren jeugd bijvoorbeeld. De mensen in de diaspora hebben ‘een probleem méér op te lossen dan de honkvasten’.

Gijsen moge dan een kwetsbaar buitenstaander zijn, en in het defensief, maar hij is niet weerloos: in zijn boeken verdedigt hij zich. In de eerste plaats met ironie, die hij richt om te beginnen tegen de gangbare rechtzinnigheden en de officiële gebruiken en instellingen; een aardig voorbeeld van het laatste is Pleidooi voor de monogamie uit deze bundel, de lotgevallen van een tuiltje bloemen dat een klein meisje aan de bezoekende koning mag aanbieden - het gaat van de koning naar de ambassadeur, naar de consul, naar de adjudant, die het tenslotte met een zwaai in het water gooit, zeer tot genoegen overigens van het jaloerse vriendinnetje van de uitverkorene. (Men moet dit lezen ‘als men werkelijk niets anders te doen heeft’, zegt Gijsen ervan.)

Maar dit soort ironie is nog niet bepaald het verweer tegen wat Gijsen het meest dwars zit - dat ligt dichterbij en daar is de ironie scherper, pijnlijker, zowel voor de anderen als voor hemzelf. In zijn roman Goed en Kwaad citeert hij vol instemming Bert Decorte: ‘het leven, dit verlies een ieder aangeboren’, maar zich overgeven aan deze uitzichtloze triestheid mag hij niet. Uit zelfrespect? Uit scholing? Alle valse beloften waaraan hij heeft kunnen geloven steriliseert hij met zijn ironie, maar steeds kan dat ook hemzelf treffen, als medeplichtige aan dat geloof. Zijn agressieve en vaak heel sprirituele sarcasmen moeten ook hemzelf redden - niet als glorieus en ongetroffen winnaar maar als een zo eerlijk mogelijk mens en daarvoor moet hij zich afstand scheppen. De figuren in zijn boeken delven soms het onderspit waaraan Gijsen juist ontkomt; de wand is maar dun. Daaraan ontleent dit strakke proza zijn spanning.

Het verweer uit zich ook in de formulering, en in de manier van moraliseren. Geen pasklare antwoorden of een alles èn zichzelf ontzenuwend relativisme (voor beide is hij te gevoelig), maar tucht is het middel waarmee hij zijn leven ordent. Heldere taal, helder inzicht en overzichtelijkheid zover

[p. 14]

het maar enigszins mogelijk is. Discipline en zelfbeheersing tegenover illusies en verliezen, maar ook tegenover morele en filosofische onzekerheden die hem zwaar wegen, en tegenover de toevalligheid van zijn leven. Dat betekent niet alleen dat hij zijn gevoel voor tragiek bestrijdt met intelligentie en spot, en dat hij zich ver houdt van voorbarige ‘oplossingen’ van mysterieuze oorsprong, maar ook dat hij door te schrijven over zichzelf èn over wie hij had kunnen zijn, zijn leven zin geeft. Wellicht is het een toeval dat hij is wie hij is; dat is zinloos en chaotisch, maar door te schrijven bekrachtigt hij dit toeval tot: Gijsen. Begrip en inzicht ordenen, en alleen de orde is zinvol; de rest is janboel en geen eigendom. De moralist Gij sen verantwoordt zichzelf niet alleen, hij corrigeert. Iedere lezer kent zinnetjes als: ‘Aan macht heb ik nooit behoefte gevoeld’, of ‘ik ben nooit veeleisend geweest en stelling geen huistiran, veeleer het tegendeel’. Aan de stellige formulering merkt men al, dat hier geen blote feiten worden verteld.

Zo ook zijn gebeurtenissen, schijnbare toevalligheden de aanleiding tot een ‘konklusie’. Hoe weinig deze echter lijken op het dikke hout van de dogmatische planken, en hoe ordenend dit toch werkt, kan men b.v. zien aan dit citaat uit De school van Fontainebleau, dat ook in De Diaspora opgenomen is. De ik-figuur merkt dat een vrouw lesbisch is: ‘Toen dit tot mij was doorgedrongen, ondervond ik een zeker genoegen. Niet dat het mij kon schelen of Geraldine al dan niet van de norm afweek in haar gedragingen, maar omdat ik een zwakte in haar had ontdekt. Slechts dank zij grote inspanningen ben ik erin geslaagd me op te werken: ik waardeer zwakheid waar ik ze achterhalen kan, niet uit leedvermaak, veeleer uit medelijden en uit een gevoel van saamhorigheid. Ik heb me, van die dag af, zeer tot haar aangetrokken gevoeld. Dat iemand zoals Geraldine, die de gracieuze levenskunst op zulk een schitterende wijze beoefende in volle materiële zowel als geestelijke onafhankelijkheid, toch haar zwakke zijde had en door een huiselijke “daimon” bereden werd, ontroerde me.’ Hier is een, ongetwijfeld verrassend en gevoelig, standpunt bereikt; er is een konklusie die bijna een gedragslijn wordt, en die verwarring en schrik buitensluit. Zelfs de motieven zijn opgespoord en gerangschikt, voor tumult is geen plaats meer.

Gijsen's laatste roman, Lucinda en de lotoseter, liet de bezwaren van zijn werkwijze zien. Het viel in twee stukken uiteen: een beschrijving van de desillusies van de hoofdpersoon die zich van zijn naïef bestaan bevrijd heeft maar zich een overbodige dekoratie van de maatschappij voelt, gevolgd door iets dat bij Gijsen nieuw was: niet een beschermende, onafhankelijke stijl, maar een reddende daad, in dit geval de tevreden aanvaarding van het huwelijk met een fijnzinnige maar dominerende echtgenote. Het was, zover ik weet, de eerste keer dat Gij sen een dergelijke oplossing suggereert die het geluk als het ware binnen handbereik brengt. Mijn teleurstelling had twee oorzaken. De eerste lag in het gebruik dat Gijsen hier van zijn stijl maakte. Dat, wat een strakke stijl die klaarheid schept onderscheidt van een overzichtelijk maar droog

[p. 15]

verslag, is de geladenheid van de woorden, de ‘dubbele bodem’ van de formules die alleen maar schijnbare rust en evenwichtigheid zijn. De beschreven illusies moeten dus niet zo naïef zijn dat de desillusie al van de aanvang te voorspellen is, het dreigende gevaar moet nog voelbaar zijn en niet al tevoren onschadelijk gemaakt in ironische en moraliserende ‘konklusies’. Dan komt, zoals in dit geval, een voltooid verleden tijd op papier waarbij de lezer geen belang meer heeft omdat hij erbuiten staat; hij wil meer weten van de rommel die opgeruimd moest worden voordat er orde kwam. De verweermiddelen van Gijsen belemmerden hem; ironie kan gebruikt worden uit noodzaak maar ook uit de koude hoogte, waar men al te veilig vertoeft, en zelfs niets meer kan aanraken.

Mijn tweede bezwaar tegen Lucinda was dat Gijsen zich al te veel bezondigde aan abstrakties. Zijn stijl leent zich goed om de slotsom uit de liefde te trekken, maar minder om de erg weinig abstrakte, roerige onzekerheden ervan te beschrijven. De verhouding in deze roman nu ging schuil achter de formules van de moralist die er een diskussie Europa-Amerika van maakte, een al te overzichtelijke botsing; maar juist op grond van de afloop ervan kon men zich toen afvragen of Gijsen op een keerpunt stond en of het verweer en de apollinische tucht hadden uitgediend.

Die konklusie lijkt na het lezen van deze bundel nog voorbarig. Men herkent Gijsen, met plezier overigens en men vindt ook een onverwachte toon in sommige verhalen. De zorgvuldige en gevarieerde samenstelling van dit boek is trouwens al een genoegen voor de lezer.

Men kan onmogelijk alle zes verhalen over één kam scheren, en Gijsen geeft op de flap dan ook een amusante ‘gebruiksaanwijzing’ mee, die de lezer moge bewegen sommige bijdragen wat luchtiger op te vatten dan andere. Alle handelen in de V.S., behalve De perikelen van Bergen op Zoom, dat een herinnering is van een jeugdliefde, die buiten de (belgische) landsgrenzen tot een einde komt. Verloren jeugd met onherroepelijke gevolgen, angst voor de aanspraken van de zinnelijkheid, kiesheid, het zijn thema's die men van Gijsen kent en die hij prachtig samenvat: ‘Ik jaag het verleden af, op zoek naar de heerlijkheden van mijn eerste perikel, de schoonheid van Helena’. Een ander kenmerkend citaat: ‘In het tumult der zinnen dat later mijn deel werd - wie zou aan die sombere luister willen ontsnappen! - heb ik echter nooit zulk een verrukkelijke en verontrustende zaligheid gekend als toen (...)’. Gijsen heeft deze sfeer wel eens scherper aangegeven, maar men proeft het mengsel van vertedering en reserve. Blijkens de gebruiksaanwijzing is het nog geen werkelijke ernst.

Dat is het volgens Gijsen wel in De nachttrein naar Savannah, Georgia, een op het eerste gezicht alleen maar amusante waarneming van vier amerikanen die, zonder hun vrouwen op reis, zich in de trein zitten te bedrinken, en als kerels-onder-elkaar hun opinies de vrije loop laten. Alle vooroordelen tegen de vrouw, de negers, de communisten enz. passeren de revue, en het levert een ironisch portret van de amerikaanse man op. Toch vond ik het geen goed verhaal. Het gaat er namelijk om dat we ons bewogen zullen voelen door de dood van dit viertal, dat men m.m. op ieder feestje kan tegenkomen en dat men onuitstaanbaar of opperbest gezelschap zal vinden naar gelang de graad van toegeeflijkheid die men bereikt heeft. Die bewogenheid valt n.l. niet te lezen in de observatie door de ik-figuur, een goedmoedige professor die zich ironisch (en veilig) op een afstand houdt; de dood door een treinramp en de sympathie worden ons pas aan het eind van



het verhaal opgedrongen - het eerste als een techniek om een vooropgezette moraal te illustreren. ‘“De eenvoudige mensen” zei Abraham Lincoln, “de Heer moet van ze houden, hij heeft er zoveel gemaakt”.’ Die liefdesverklaring komt teveel achteraf, nadat ironie de banden al had geslaakt.

Verwarde Biecht in de Holland Bar is dan echter een verhaal waarin Gijsen zich losmaakt van het al te overzichtelijke en een maximum aan verwarring geeft. Het is de biecht van een wraak op een miserabel en

[p. 16]

misdadig Portoricaans jongetje, een wraak vol agressieve wellust en voldoening. De verteller verantwoordt zich en komt er niet meer uit. Er is geen vrijblijvende neerbuigendheid en geen toon van voltooid verleden tijd, als hij zich afvraagt wat liefde en haat in wezen zijn, en wat hij is. Wat dit verhaal zo direkt maakt is de manier waarop de aktuele misdadigheid uit de oorlog van de frontpagina wordt gehaald en konkreet gemaakt is in de man die aan zichzelf twijfelt. Het incident wordt opgebiecht onder aanroeping van Buchenwald en Hiroshima: ‘Truman en Hitler wisten dat ze konden rekenen op de solidariteit van de anonieme mensjes zoals ik en zoals de gezellige Duitse waard achter zijn tapkast’. Het slot, de konklusie dat we in het boze onbegrensd zijn, heeft niets van de stelregel die geïllustreerd werd. Gijsen droeg dit verhaal op aan prof. Presser.

Het mooiste, het feestelijkste verhaal is Kaddisj voor Sam Cohn. Het draait om twee verhoudingen: die van de ik-figuur tot zijn vrouw Elza, welke lijdt aan buien van neerslachtigheid, die haar man aan zichzelf doen twijfelen, en die van de ik tot Sam Cohn, een bescheiden en wijze oude man, die hij niet weet te benaderen. (De echtgenoot overigens van Lydia Cohn, dezelfde pensionhoudster als uit Goed en Kwaad en met evenveel geamuseerde sympathie getekend.)

Elza en de oude man hebben een genegenheid-zonder-woorden voor elkaar en dus moet zij de oude Sam bewegen aanwezig te zijn bij het feest waarmee Elza en haar man hun nieuwe appartement inwijden. De opgewekte sfeer van verwachting en geluk die op het feest ontstaat heeft Gijsen prachtig getekend; de zorgzame, om zijn vrouw bedachte echtgenoot, de tevreden oude man, de liederen vol hoop die gezongen worden in de ontspannen uren als alles lijkt te slapen. Maar door een felle twist waar Elza en haar man geen deel aan hebben, een Joodse familieruzie, begeeft Sam's hart het en de verteller denkt nu zijn vrouw voorgoed aan de droefenis verloren te hebben. Het is niet zo: door zijn laatste woorden aan Elza, zijn dank aan haar voor de mooiste avond van zijn leven heeft hij haar en hem gered. ‘Ik wist (...) dat, indien ik haar in de toekomst nog droef of melancholiek zou zien, ik dat zou kunnen toeschrijven aan het tragisch feest dat we ter ere van Sam Cohn hadden gevierd. Er zou geen ongedeeld leed meer tussen ons oprijzen’. Het is een verhaal vol piëteit en vol onverklaarde, vitale vreugde; een gebed voor Sam Cohn op de tonen van het vrolijke liedje over de

[wordt vervolgd]