Hollands Weekblad. Jaargang 3

[p. 7]

De mammoetwet
F.W.N. Hugenholtz

Motto:
De regering is een bron van voortdurende zorg voor het onderwijs. (Vrij naar art. 208.1 van de Grondwet)

Mammoetwet is de gangbare naam voor wetsontwerp 5350, ‘ontwerp van wet tot regeling van het voortgezet onderwijs’. Minister Cals heeft gesteld - in zijn Memorie van Antwoord van 8 februari 1961 - dat de omvang van de wet de naam Mammoetwet niet rechtvaardigt. Hij heeft gelijk: de wet telt niet meer dan ruim 110 artikelen. Zijn departement heeft de wet thans doen uitgeven in de vorm van een fleurig en opgewekt drukwerkje van 31 kolommen; rechts staat de tekst van het oorspronkelijk ontwerp, links in rode drukletter staan de wijzigingen, die de minister na lezing van het Voorlopig Verslag heeft aangebracht. Uit de hoeveelheid rood in de linkerkolom leidt de lezer op het eerste gezicht af dat de heer Cals een man is waarmee best te praten valt. En dat is belangrijk in een democratie als de onze. Naïef als ik ben, kwam ik nog van iets anders diep onder de indruk: Welke een invloed bezitten toch die ‘vele’, ‘vele andere’, ‘sommige’, ‘enkele’, ‘enkele andere’ leden van onze volksvertegenwoordiging; immers al dat vele rood - geen socialistisch rood, maar een mooi warm tintje rood - danken wij aan al die volksvertegenwoordigers, die de minister tot andere - natuurlijk ook: betere - gedachten hebben weten te brengen. Eerlijkheidshalve moet worden gezegd dat er ook wijzigingen door de minister op eigen initiatief zijn aangebracht, maar alles bijeengenomen lijkt het een fraai staaltje van democratisch samenspel.

Maar nu die bijnaam. De minister acht het epitheton juist, gezien de overstelpende veelheid reacties die de wet heeft opgeroepen. Inderdaad, alleen al de vulpen van Dr J. Karsemeijer (in het ‘Weekblad’ van het Genootschap van leraren enz.) is voor het lezend oog niet meer bij te houden, en er zijn nog zoveel meer pennen in beweging. Dat de bijnaam van zijn wet een heel andere oorsprong heeft, verzwijgt de minister. Er zijn namelijk lieden die vinden dat die kleine wet zoveel omvat, zoveel verschillende gebieden van onderwijs tegelijk wil regelen, dat de inhoud het beeld oproept van iets heel groots, iets thans onbestaanbaars kolossaals, een mammoet. (De wet regelt niet minder dan het voorbereidend wetenschappelijk onderwijs (v.w.o.), het hoger, middelbaar en lager algemeen voortgezet onderwijs (resp. h.a.v.o., m.a.v.o. en l.a.v.o.), en het beroepsonderwijs). Ik vind de vergelijking met een mammoet wel pikant, zij het minder aardig jegens Zijne Excellentie. Deze immers wil geenszins voorwereldlijk zijn of iets voorwereldlijks creëren, hij wil juist de grote lijnen aangeven waarlangs de ontwikkeling van het onderwijs zich zal dienen te voltrekken; dat is ook de taak van de regering met betrekking tot het onderwijs, immers de grondwet stelt dat het onderwijs een voorwerp van aanhoudende zorg der regering is.

Voordat ik nu een enkele opmerking ga maken over deze mammoetwet, moet ik zeggen dat de wet als geheel een indrukwekkende en bewondering afdwingende prestatie op het gebied van de wetgeving is. De wet is kort, duidelijk, overzichtelijk en er zit een heldere visie en in de toelichting een aantal duidelijk geformuleerde gedachten achter. Het is ook, voorzover dat mogelijk is, een persoonlijk stuk werk van een minister die weet wat hij wil en over een enorme energie beschikt. De gedachten achter de wet zijn het waard dat men het er grondig en harstochtelijk mee eens en oneens is. En dat kan niet van de gedachten van alle huidige en vroegere ministers worden verklaard.

Het wetsontwerp nu, dat van die aanhoudende zorg van Minister Cals het resultaat is, heeft, zoals gezegd, veel reacties opgeroepen. Iedere verandering roept die op en een zo ingrijpende verandering in het middelbaar (nieuw: voortgezet) onderwijs als deze wet aanbrengt doet dat zeker. Er worden dierbare vakken aangetast, nieuwe wetten voorgesteld, geheiligde schooltypen van de kaart geveegd of zeer principieel gewijzigd (H.B.S., Mulo, Ulo), traditionele leerplannen ter discussie gesteld, scholen van goede naam en faam schijnen in hun voortbestaan te worden bedreigd (door hoofdstuk III, Beëindiging der bekostiging).

[p. 8]

Nu is het eigenaardige dat vele schrijvers over de wet hun mening ten beste geven over zaken die in de wet met zoveel woorden niet voorkomen en door de wet dan ook niet worden ingesteld, afgeschaft of veranderd. Het is inderdaad een van de zwaarst wegende bezwaren die men tegen het ontwerp moet koesteren, dat zoveel, en zoveel belangrijks, buiten de Kamers om later zal worden geregeld door algemene maatregelen van bestuur. Dat heeft ook de tegenstand opgeroepen van velen van onze volksvertegenwoordigers. Velen gevoelen - en ik met hen - deze delegatie, waarover de minister bij herhaling nogal luchtig heeft gesproken, als een groot gevaar voor ons onderwijs en ook voor ons democratisch stelsel. De minister voert tegen de bezwaarden aan dat de vele a.m.v.b.'s die de wet nodig maakt toch alle sterk aan de wet gebonden zijn; om aan de bezwaren tegemoet te komen heeft hij die band hier en daar wat nauwer aangehaald. Hij is er ten stelligste van overtuigd, dat het voortgezet onderwijs zodanig in beweging is, dat regeling van details bij de wet remmend en belemmerend zou werken. Regeling van onderdelen bij a.m.v.b., waardoor de ontwikkeling van het onderwijs gemakkelijker kan worden gevolgd, gestimuleerd of van richting veranderd, lijkt dan ook de voorkeur te verdienen. Het klinkt mooi en zelfs aantrekkelijk, het is en blijft echter zeer gevaarlijk, voor ons voortgezet onderwijs en daardoor voor onze toekomstige culturele standing.

Deze gevaren zijn het gemakkelijkst te illustreren door middel van art. 19, waar in lid 1 staat: Bij a.m.v.b. worden, de Onderwijsraad gehoord, voor de scholen van voorbereidend wetenschappelijk onderwijs en voor algemeen voortgezet onderwijs voorschriften vastgesteld omtrent de inrichting van het onderwijs. Dat wil zeggen dat bij a.m.v.b. worden geregeld de te doceren vakken - slechts de voor elk schooltype verplichte vakken worden in de wet opgesomd - de verdeling van de schooluren over de vakken, kortom dus de lesroosters. Men kan zich voorstellen dat regeling van die details bij de wet onoverkomelijke bezwaren ontmoet en men moet ook constateren dat een dergelijke regeling in wezen niet nieuw is. En toch richten vele pennevoerders zich juist tegen deze bepaling, of liever tegen de verwachte of gevreesde uitvoering ervan. Van die toekomstige uitvoering is namelijk al het een en ander bekend.

Vele schrijvers over dit artikel zijn terecht van mening dat aan de Kroon hier bevoegdheden worden gedelegeerd die griezelig groot zijn. De nadere bepaling immers van de inhoud van ons onderwijs en dus ook de nadere bepaling van het cultureel peil der abituriënten wordt overgelaten aan instanties, die het nadeel hebben nauwelijks controleerbaar te zijn. En, het moet gezegd: het departement zelf is de laatste jaren in zijn uitvoeringsbepalingen (ik denk met name aan de bij herhaling onuitvoerbaar gebleken eindexamenregelingen) niet steeds even gelukkig geweest. En ook niet altijd even eerlijk! Werden bij de zojuist genoemde eindexamenregelingen niet ‘toevallig’ juist die vakken aangetast, die de bevoegde instanties schijnen te willen aantasten wanneer eenmaal de wet is aangenomen? Die maatregelen waren, zo heette het, door de nood ingegeven, maar de indruk werd gewekt dat de nood zeer goed van pas kwam om alvast vooruit te lopen op de toen nog lang niet aangenomen mammoetwet. Het kan wel niet anders of er heerst nu een zeker wantrouwen tegen de instantie die de wet moet gaan uitvoeren, en evenmin veel vertrouwen wekt datgene wat naar de buitenwereld doordringt van de adviezen, die de gezamenlijke inspecteurs het departement verstrekken over de toekomstige lesroosters van ons voortgezet onderwijs. En nu kan minister Cals bezwerend de hand opheffen dat het allemaal zo'n vaart niet loopt, dat toch in de wet de verplichte vakken staan vermeld, het kan het wantrouwen niet wegnemen, aangezien immers de plaats dier vakken in de roosters niet staat aangegeven. Zijn de instanties die het voor het zeggen krijgen wel voldoende doordrongen van het feit dat zij

[p. 9]

niet alleen te waken hebben tegen de intellectuele overbelasting van de jeugd - iets waar lang niet iedereen zo van overtuigd is, als zij schijnen te zijn - maar ook tegen de gevaren die de plaats van de Nederlandse cultuur in de wereld zeer reëel bedreigen? Ik wil de ‘bevoegde instanties’ niet graag een brevet van onbevoegdheid geven door die vraag met een cru ‘neen’ te beantwoorden, edoch een positief antwoord wil mij toch ook niet over de lippen. Daarvoor geeft ook het wetsontwerp zelf mij veel te veel reden tot aarzeling. Een enkel voorbeeld moge dit verduidelijken.

Bij de toelichting op art. 11, lid 2 geeft de minister voorbeelden van vakken die, naast de verplichte vakken, in de daarvoor bestemde en in de rooster vrijgehouden uren zouden kunnen worden gedoceerd. Daaronder figureert, voor de gymnasia en athenaea, het vak cultuurgeschiedenis. Degeen die dit aan Zijne Excellentie heeft ingeblazen kan men moeilijk bevoegd noemen. Dit wonderlijk voorstel gaat blijkbaar uit van de gedachte dat er twee wel te scheiden vakken bestaan, te weten geschiedenis (verplicht), vermoedelijk opgevat als een jammerlijk in-, op- en afdreunen van jaartallen uit de Histoire Bataille, en cultuurgeschiedenis, vermoedelijk in die gedachtengang = ‘aardige’ geschiedenis. Ik ga mij er niet in verdiepen welke trauma's deze adviseur in zijn jeugd tijdens de geschiedenisles heeft opgelopen, moet alleen constateren dat zijn opvattingen omtrent het vak geschiedenis deze onderexpert stempelen tot een volslagen onbevoegde, een hopeloos geval.

Wetsontwerp 5350 houdt meer en even ernstige gevaren in. Een wil ik ervan nog noemen, de nivellering en de daling van het niveau. Alweer een heftig protest van de minister: dat is nu juist het laatste wat hij bedoelt. Laat ons zelf eens zien.

Een van de meest frappante staaltjes heeft meergenoemde Dr Karsemeijer in zijn ‘Weekblad’ (jrg. 54, nr. 29, 24-3-1961) gesignaleerd. De minister is zeer gesteld op een brugklasse, die voor alle scholen van voorbereidend wetenschappelijk onderwijs en voor h.a.v.o. en m.a.v.o. gelijk moet zijn, terwille van de zogenaamde horizontale doorstroming (d.w.z. verhuizingsmogelijkheid van het ene schooltype naar het andere). In dat brugjaar wordt les gegeven in twee der moderne talen, en wel, zo meent Z.E., in het Engels en het Duits. Neen, niet in het Frans, omdat... 1e de m.a.v.o.-scholen kunnen volstaan met het doceren van twee moderne talen, en omdat 2e de m.a.v.o.-leerlingen tenslotte een of andere vorm van beroepsonderwijs gaan volgen en er bij die tak van onderwijs geen of weinig behoefte bestaat aan kennis van de Franse taal. Of te wel, met andere en veel krassere bewoordingen (van mij, niet van Dr K.): in de eerste klas van gymnasium en athenaeum geen Frans, omdat de leerlingen van de huishoudscholen daaraan geen behoefte hebben. Dag, Frans!

In het internationaal cultureel en ander verkeer bewijst thans de Nederlander zijn waarde door een redelijke kennis van drie moderne talen; hij dwingt ermee de bewondering af van elke buitenlander die hij ontmoet. Het eindexamen Gymnasium A zal voortaan omvatten (toelichting bij art. 27) twee moderne talen, Gymnasium B één moderne taal, Athenaeum twee, h.a.v.o. één. Nu mag men over eindexamens denken hoe men wil, een feit is, dat een vak waarin niet wordt geëxamineerd het kind van de rekening wordt. Ergo, de talenkennis van de Nederlandse intellectueel wordt hierdoor niet alleen in gevaar gebracht, een van de belangrijkste plus-punten van de Nederlander in het verkeer met niet-Nederlandstaligen wordt hierdoor zonder meer opgeofferd aan...., ja aan wat eigenlijk?

En mag dan tenslotte de man van de universiteit een vraag stellen? Hoe denkt de minister zich de abituriënt van het v.w.o. aan de universiteit? Kunnen handel en industrie zich misschien behelpen met kennis van een of twee moderne talen, een Nederlands student aan een Nederlandse universiteit kan dat heel zeker niet. Maar ach, de universiteiten geven nu reeds cursusjes Latijn voor lieden die in een zwak (of onberaden?) ogenblik toegang hebben gekregen tot een universitaire studie waartoe hun vooropleiding ongeschikt is. Er kan best nog zo iets bij, het is mij wel. Willen dan echter - om ook hun goede wil te tonen - de bevoegde instanties ophouden met hun klagen over de voortschrijdende verlenging van de studieduur?

Tenslotte dit. Ik ben niet rechtvaardig geweest, ik had ook positiever geluiden kunnen laten horen over andere artikelen, maar de ruimte liet het niet toe. Aan de andere kant: de mogelijkheden van kritiek zijn nog bij lange na niet uitgeput. Het zou eigenlijk zo moeten zijn dat ieder weldenkend Nederlander zich persoonlijk rekenschap ging geven van de inhoud en de eventuele gevolgen van de Mammoetwet. Het is een wet immers die een zeer groot en belangrijk deel Nederlandse cultuur betreft, en dat gaat niet alleen het departement, noch alleen onze politieke vertegenwoordigers, dat gaat ons allen zeer onmiddellijk aan.