Hollands Weekblad. Jaargang 2

[p. 9]

Realisme en nouveau roman II^*)
J.E. Kool-Smit

Het is niet zo verwonderlijk, dat Sartre de nouveau roman onder zijn bescherming heeft genomen. Hier werkt immers één van de vroegste ontdekkingen van Sartre door, die van de Duitse fenomenologie. Sartre besteedde zijn Berlijnse jaar aan het bestuderen van Husserl; Roquentin krijgt in een park het visioen van de boom die plotseling in al zijn vezels gaat bewegen.

Het besef dat de dingen ineens een beangstigend eigen leven gaan leiden vindt men ook bij Butor. Butor is een stapelaar. Hij laadt associaties, opsommingen en beschrijvingen op elkaar, hij zit het mogelijke vlak op de hielen door de beschrijving van het werkelijke tot het uiterste door te voeren en komt zo in de buurt van Valéry's Monsieur Teste, die zich wijselijk tot het potentiële bepaalde.

Evenals Marguerite Duras is Butor de romancier van de geleidelijkheid. Al zijn titels illustreren het motief van de overgang: L'Emploi du Temps, Passage de Milan, Degrés, la Modification. Hij wenst een geleidelijke verschuiving in de realiteit te constateren en doet het door de betekenisloos geachte elementen die de achtergrond van elke situatie vormen te noteren, uit rebellie tegen wat jarenlang doorging voor veelbetekenend, uit bezwaar tegen de keus. Hij concentreert zich op de zintuigindrukken die wij het liefst naar onderbewuste regionen verdringen omdat bewust opnemen ervan het leven nodeloos gecompliceerd zou maken. Het is alsof de omringende wereld zich voortdurend aan de schrijver opdringt en hem dreigt in te sluiten, zijn associaties lijken dwangmatig. Hij zegt zelf: Le roman est un prodigieux moyen de se tenir debout, de continuer à vivre intelligemment à l'intérieur d'un monde furieux qui vous assaille de toutes parts.

Butor heeft nog een andere obsessie: de plaatsbepaling. Net als bij Sarraute is een essaytitel karakteristiek: le génie du lieu. Hij beschrijft de gelaagdheid van huizen (Degrés), hij tracht de bedreiging van de plaats Bleston te neutraliseren door haar eindeloos te verkennen (L'Emploi du Temps), liefde blijkt aan een stad gebonden te zijn (La Modification).

Butor heeft een bundel literaire studies gepubliceerd (Répertoire), die zijn verhouding tot de werkelijkheid verhelderen, maar mijns inziens als vorm van literaire kritiek niet zo geslaagd zijn, omdat Butor het vermogen mist een boek als lezer te benaderen. In deze studies is hij ten prooi aan dezelfde inventarisatiewoede als in zijn romans, men ziet hem bezig als exegeet van moeilijke buitenlandse auteurs (John Donne, Pound, Faulkner, Joyce). Zijn verhouding tot hen is van didaktische aard: aan de ene kant geeft hij met veel geduld een zo duidelijk mogelijke, met veel voorbeelden gestaafde introductie tot hun werk, aan de andere kant wil hij zelf van hen leren. De tegenpool van het uitleggen is het willen begrijpen, het doordringen in iemand's techniek. Elke dichter is voor hem the novelist's poet, elke romancier the novelist's novelist. Dat geeft deze bundel iets van een stapel notities voor privégebruik, zij vormt geen afgerond werkstuk, maar levert de preliminairen voor een verzameling literaire kritieken waaraan de dimensie van het leesgenot ontbreekt. Dit aanloopidee is karakteristiek voor Butor en de school van de nouveau roman. De synthese ligt buiten haar gezichtsveld, de literatuur is belangrijker voor de schrijver dan voor de lezer.

Butor verklaart dat hij pas als zijn boek nagenoeg af is weet hoe het zal worden. Natuurlijk vindt men in deze opmerking het bekende gegeven terug van de schrijver met wie zijn personages op de loop gaan, maar daarnaast wekt hij de indruk dat hij zijn stof niet voldoende laat bezinken en zich tevreden stelt met het brouillon, met

*) Het eerste artikel verscheen in het nummer van 15 maart.

[p. 10]

wat het uitgangspunt zou moeten zijn.

De lezer moet meehelpen aan het boek, zegt Butor. Maar dat gebeurt niet zoals vanouds bij tweede lezing, waarbij men medeplichtige van de schrijver wordt, diefjesmaat en pottenkijker, de ooggetuige die valstrikken ziet leggen en draden uit ziet spinnen, die in de eerste raadselachtige verschijning het latere personage herkent, degene die aan het wie en waarom niet genoeg heeft en nu ook van het hoe wenst te genieten.

Butor bedoelt met zijn stelling dat het boek voor de schrijver pas af is als de lezer het in zijn levenskijk heeft verwerkt. Maar de klassieke lezer is geneigd zijn uitlating heel anders op te vatten: hij heeft het gevoel dat hij selecterend uit het materiaal dat de schrijver hem biedt nu eindelijk het boek moet gaan maken. Hij zou met een potlood gewapend het boek te lijf willen gaan, de sleutelpassages willen aanstrepen en met de gekozen fragmenten de ideale roman willen samenstellen. Hij kan het niet laten te zoeken naar symbolen en dubbele bodems (La Jalouzie), maar de sleutelpassages geven nooit echte sleutels; (toutes les pistes sont fausses, zegt Robbe-Grillet); als er een deur openspringt is het een deur onbereikbaar achter vele muren.

Evidemment, ce livre sera illisible. De schrijver die zijn geesteskind zo karakteriseert lanceert geen uitdaging aan het adres van de burgerij. Hij is er zich slechts van bewust dat de nouveau roman verkeert in het stadium van de worsteling met het materiaal. Het weergeven van de chaos is meer zijn obsessie dan een noodzaak voor de lezer die ontdekt dat toch elke schrijver zijn eigen patroon legt in de chaos, al heeft hij dan van de ‘gerichtheid’ afscheid genomen.

Een aanwijzing voor het feit dat de nouveau roman nog niet zozeer een publiek heeft gevonden alswel een kring van ambtshalve geïnteresseerden, is het aandeel van de prestige-verkoop, een relatief groot percentage (37) wordt naar het buitenland verkocht.

De nouveau roman wordt nog als een overgangsgenre beschouwd, in alle kritieken klinkt op de achtergrond het woord belofte. Voor de klassieke lezer bestaat de winst vooralsnog uit losse scènes; dank zij Sarraute weet hij met meer verfijning op zijn medemens te reageren, dank zij Claude Simon proeft hij de zintuiglijke wereld beter en tenslotte kan hij erkentelijk zijn voor de lyrische momenten in Butor, die hem het kloppende Rome nader heeft gebracht zonder het pittoreske in te schakelen.