Hollands Weekblad. Jaargang 2

Na de welvaartstaat
A.F. Luyendijk

De welvaartstaat is een steeds groter vraagstuk aan het worden. Wilde sentimenten overspoelen hem bij de vleet. Aartsconservatieven (vooral de ‘nouveaux riches’, die er zelf van geprofiteerd hebben) beschouwen die welvaartstaat als een soort maatschappelijke degeneratie, gesymboliseerd door ‘de vlerk op de bromfiets, die zijn geld te gemakkelijk verdient’, door ‘de arbeider, die alsmaar meer vraagt’ of ‘door de werkster, die nota bene in een oude auto naar mevrouw gaat’. Een zeker soort intellectuelen vinden het een vervelende boel, voelen zich niet alleen financieel tekort gedaan, maar ook in hun radicale nonconformisme gefrustreerd.

Die sentimenten zijn echter geen politiek probleem. Veel belangrijker is de moeilijke situatie van de arbeiderspartijen, die de welvaartstaat tot stand hebben gebracht. Om het niet te gecompliceerd te maken, beperk ik mij tot Nederland. Heldere gedachten over het probleem zijn er genoeg, maar het zijn onvolledige gedachten. De socialisten hebben zich intens beziggehouden met hun moeilijke positie in de welvaartstaat, in pleno op het congres over het beginselprogramma in 1959. Grauwe theorie, want hun reële politieke positie is sedertdien in geen enkel opzicht verbeterd. Als er nu verkiezingen zouden worden gehouden, zou de P.v.d.A. heel weinig kans hebben op zetelwinst, misschien wèl op nieuw verlies.

Politieke praktijk is moeilijk met een beginselprogramma in overeenstemming te brengen. Tussen een theoloog-socioloog als prof. Banning, zachtaardig moralist, en een politicus als bijvoorbeeld De Kadt kan ik weinig trekken van overeenkomst zien. Na lezing van een hooggestemd bundeltje van prof. Banning (Om mens en menselijkheid) houd ik het op De Kadt. Hij haalt zich tenminste de onversneden woede van het domme gedeelte van de Kamer op zijn hals en ook van minister Luns, wanneer hij pijnlijk juiste opmerkingen over de kwestie-Nieuw-Guinea maakt. Ik vind dat plezieriger dan de preek met sociologische vaktermen, waarmee prof. Banning de maatschappij op een hoger plan wil brengen. Meer socialistische politici van het type-De Kadt, minder moralisten van het type-Banning, een ‘ontmoralisering’ van het socialisme als reactie op de doorbraak en de eenzijdige, eschatologische gerichtheid op een steeds trager uitdijende welvaart, het zou naar mijn mening heel gezond zijn voor de politiek in Nederland.

Wat precies het probleem is voor de socialisten in de welvaartstaat, wil ik illustreren met twee citaten, één van de Engelse moderne, ‘rechtse’ socialist C.A.R. Crosland en één van de Amerikaanse econoom J.K. Galbraith (die natuurlijk niet tot socialisten maar tot vooruitstrevende Democraten spreekt).

Crosland: ‘There will be no revival of the angry dynamic of revolt against the obvious miseries and injustices of capitalism. The temper of the people will be more contented and therefore more conservative, and public opinion will take time to acclimatise itself to the prospect of each further radical advance. These difficulties make it the more urgent that we should have a clear vision of where we want, as socialists, to go.’¹⁾

Galbraith: ‘The fact remains... that the Democrats in the United States, like the Labour party in Britain, could use some new

1) The transition from capitalism, in New Fabian Essays. Turnstile Press, Lonpon, 1952.

[p. 12]

idea of wide potential appeal on which they could campaign in the face of stalwart conservative opposition. For the moment, at least, no such idea seems to be around. The reservoir which conservatives believe so alarmingly full may, in effect, be just a mud puddle’.²⁾

Radicalisering van het socialisme is geen oplossing meer. In feite is het verlangen naar radicalisering een vasthouden aan het verleden. Een verlangen dus naar miserabele sociale toestanden, waartegen men kan vechten en waarbij de massa's in vervoering kunnen raken. Dat verlangen naar radicalisering is conservatief-romantisch en van dezelfde aard als het oerconservatisme, dat heimwee heeft naar de schilderachtigheid van de armoede en naar het ‘bontere’ leven, dat dan aan de welvaartstaat zou zijn voorafgegaan. Een ‘reactionair verlangen’ is een nog betere kenschetsing. Maar wat dan



wel, nu blijkt, dat de welvaartstaat geen doel meer kan zijn, nu het sociale vraagstuk niet meer domineert? Nu op het sociaal-economische gebied de grenzen tussen ‘behoudend’ en ‘vooruitstrevend’ steeds moeilijker te onderscheiden zijn, nu Keynes bij de confessionelen evenzeer school heeft gemaakt als reeds lang bij de socialisten? Bijvoorbeeld: tegen ministers als Zijlstra en De Pous, beiden lid van ‘conservatieve’ partijen kan men als socialist geen agitatie meer voeren zonder zich belachelijk te maken. De socialisten hebben geen stevig houvast meer, de politieke ervaring van twee jaar oppositie tegen het kabinet-De Quay heeft dat duidelijk gemaakt.

Ik zou een nieuw begrip willen gebruiken: de ‘liberalisering’ van het socialisme. De socialisten zullen wel huiveren, want zij denken natuurlijk onmiddellijk aan ‘laissez faire’ en aan de V.V.D. van Oud. Ik denk helemaal niet aan de economie, natuurlijk ook niet aan het liberalisme van Oud, maar wel aan het liberalisme van Thorbecke, dat een veel grotere invloed op het oorspronkelijke Nederlandse socialisme heeft gehad dan men tegenwoordig nog beseft. Tenzij er onverwachte verschrikkelijke dingen gebeuren, zullen in de toekomst (ik denk verder dan de Algemene Kinderbijslagwet) de controversen over het sociaal-economische voornamelijk technische controversen zijn met weinig of geen politieke betekenis.

Wanneer men om zich heenkijkt, is men verbaasd over de ouderwetse benardheid, die in een moderne welvaartstaat kan heersen. Voorbeelden: benepen eerbied voor het taboe van de geboortebeperking; angstig gescharrel met de echtscheidingswetgeving, die ouderwets is, maar die men nog ouderwetser wil maken; te weinig geld voor onderwijs; malaise bij het openbaar onderwijs; achterlijkheid bij sommige provinciale besturen en gemeentebesturen; onbevredigende toestanden bij de politie, het O.M. en de rechterlijke macht; een armetierige, door ondeskundigen gevoerde cultuurpolitiek. En dan de minder prettige bijverschijnselen van de welvaartstaat, die er heus zijn: teveel respect voor het overheidsgezag (de ambtenaar heeft altijd gelijk, de particulier zelden of nooit); de angst om ondubbelzinnig voor u te laten blijken, dat men areligieus is; morele verontwaardiging over iedere vorm van kritiek; overdreven fatsoenlijkheid bij de bestrijding van hoogst onfatsoenlijke tegenstanders.

De socialisten moeten zich ervan bewust worden, dat zij geen heilsleer meer uitdragen voor de paupers, maar dat zij een doodgewone politieke partij zijn, net zo doodgewoon als andere partijen, niet met een hogere moraal. Vandaar ook, dat ik boven de sociologische preek van prof. Banning de onverbloemde, jargonloze taal van De Kadt prefereer.

Ik vind de welvaartstaat voortreffelijk, ik heb niets tegen bromfietsers, jongelui met

2) The welfare state, in Economics and the art of controversy. Vintage Book, New York 1959.

[p. 13]

opzichtige kleding en jukeboxes. Ik vind die verschijnselen niet hinderlijker dan verschijnselen als gereformeerde predikanten, regionale folklore of carnaval. Het is allemaal veel normaler dan de wantoestanden van de jaren dertig (W.A.-mannen waren veel onsmakelijker en gevaarlijker dan nozems, ook in de geüniformeerde A.J.C.'ers heb ik nooit iets verhevens kunnen ontdekken) en de politieke hysterie, die daarvan het gevolg was. Maar die welvaartstaat met zijn vervlakking van de grote sociale conflicten moet geen stilstand worden. De door mij opgesomde zaken, die voor het menselijke geluk even onontbeerlijk zijn als sociale welstand, moeten ook via de politiek worden verwezenlijkt. Daar ligt een terrein voor nieuwe strijd. De vakbondsleider en de econoom zullen iets op de achtergrond raken en de samenwerking met de roomskatholieken en protestanten zal niet zo gemakkelijk zijn als men nu in socialistische kringen toch wel hoopt. Een ‘liberalisering’ van het socialisme, met behoud natuurlijk van de sociale verworvenheden, kan een grote verandering in het politieke beeld van Nederland teweegbrengen, de goede liberalen in de V.V.D. zullen door die ontwikkeling, misschien ook de overhand kunnen krijgen, boven de belastingverlagers en de opportunisten. Socialisten moeten niet vergeten dat zij lieden zijn, ‘door wier aderen altijd wat bloed van de anarchist en de libertijn moet vloeien en niet te veel van dat van de conventionele en de preutse burger.’³⁾ Deze woorden, ook voor Crosland, zouden de socialisten zich van de toekomst goed in het hoofd moeten prenten.

3) Socialisme en Democratie, november 1959.