Hollands Weekblad. Jaargang 2

[p. 4]

Een emigratieparadox?
J. Pen

Ruim tien jaren geleden brak het besef baan, dat de bevolkingstoeneming in Nederland wel eens ernstige problemen zou kunnen gaan oproepen voor de ontwikkeling van de welvaart. Speciaal rees twijfel of de werkgelegenheid wel gelijke tred zou houden met de beroepsbevolking. Men zag tweeërlei remedie: industrialisatie en emigratie.

Over de noodzaak van industrialisatie bestaat thans geen ander gevoelen dan tien jaar geleden; op het stuk van de emigratie worden nu echter stemmen vernomen die de urgentie of zelfs de wenselijkheid van een voortgezet emigratiebeleid ontkennen. Circa een achtste deel van de aanwas van de beroepsbevolking emigreert thans. Dit wordt door sommigen verkeerd geacht. In casu willen zij de subsidies voor emigranten en de bevordering van het ‘emigratieklimaat’ (actieve voorlichting) stopzetten.

De reden van de kritiek op dit beleid ligt enerzijds bij de thans heersende schaarste aan arbeidskrachten, anderzijds bij het vertrouwen, dat op lange termijn geen ernstige werkgelegenheidsproblemen zullen ontstaan en dat de welvaart zelfs gediend is met een ruim arbeidsaanbod.

Wat de korte termijn betreft heeft het de aandacht getrokken van enkele journalisten (speciaal bij het ochtendblad dat wij met dichtgeknepen neus lezen) en van onze nationale humorist, dat de emigratie doorgaat terwijl tezelfdertijd enkele duizenden Italianen en Spanjaarden worden aangeworven. Dit is echter minder paradoxaal dan het lijkt. De immigrerende arbeidskrachten vervullen vacatures, waarin persé voorzien moet worden. De plaatsen der emigranten behoeven niet in alle gevallen te worden opgevuld (middenstanders, kleine boeren). Het werk, dat de immigranten bereid zijn te doen, is van dien aard, dat er steeds moeilijker Nederlanders voor te vinden zijn; dit is een gevolg van de stijgende welvaart in ons land. Niet voor niets komen een groot deel dezer immigranten uit de armste landen van West-Europa.

Internationaal gezien werkt de mobiliteit van de arbeid produktiviteitsverhogend. De Italianen die naar Nederland komen worden daardoor produktiever en verdienen meer. De Nederlanders die naar elders gaan zijn daar veelal produktiever dan hier (de ontvangende landen hebben een hogere kapitaalintensiteit) en verdienen dus ook meer. In grote trekken is deze doorstroming van mensen gewenst, zowel uit een Europees als uit een mondiaal oogpunt.

Het is verder een misverstand, dat het vertrek van Nederlanders de schaarste aan arbeidskrachten pro tanto zou vergroten. Want niet alleen neemt het arbeidsaanbod door de emigratie af, maar ook de binnenlandse vraag naar produkten. Op den duur uit zich de emigratie dan ook niet in verscherpte arbeidsschaarste, maar in een grotere kapitaalintensiteit, die de produktiviteit en de welvaart vergroot.

Op lange termijn is de Nederlandse werkgelegenheidssituatie onzeker. De verleiding is groot, af te gaan op de voorspoedige ontwikkeling der naoorlogse jaren en uit het oog te verliezen dat het groeitempo van onze volkshuishouding bijzonder hoog is geweest.

Groeipercentages van 5 en 6% per jaar zijn in onze geschiedenis niet eerder voorgekomen dan in de afgelopen jaren. Wij hopen, dat deze opgang zich voortzet, maar het zou overdreven optimistisch zijn om daarop vast te vertrouwen. Een terugkeer tot percentages van twee en drie is, historisch gezien, ook heel goed mogelijk.

Deze laatste mogelijkheid wordt waarschijnlijker als men bedenkt, dat het Nederlandse groeitempo van het laatste decennium mede is bepaald door enkele zeer bijzondere factoren. De voornaamste groeicomponent was de uitvoer. Deze is gestimuleerd door de hoogconjunctuur in het buitenland, op continuatie waarvan niet zonder meer mag worden gerekend.

Bovendien is onze export in de hand gewerkt door onze kostenvoorsprong, die

[p. 5]

vooral berust op de loonpolitiek. Het is op zijn minst onzeker of deze gunstige factor bestendigd zal blijven, met name in het kader van de E.E.G. Zou de internationale conjunctuur iets afflauwen (zonder nog ernstig terug te lopen) en onze kostenvoorsprong worden verkleind, dan treedt een lager groeitempo van onze economie op, waarbij de toenemende bevolking niet zonder meer werkgelegenheid zal kunnen vinden.

Van grote betekenis is ook, dat bij een minder gespannen conjunctuur onmiddellijk een scherpe daling van de investeringen blijkt op te treden. Behalve een rechtstreeks werkgelegenheidseffect bergt deze daling een gevaar voor toekomstige struktuurwerkloosheid in zich. In de afgelopen jaren is het investeringscijfer twee malen gedaald beneden het peil, dat voor de toekomstige werkgelegenheid nodig is. In de toekomst kan dit opnieuw geschieden wanneer het groeitempo iets daalt.

Een dergelijke conjuncturele en structurele teruggang kan, bij een onvoldoende expansie van de export, niet door een binnenlandse conjunctuurpolitiek worden verholpen, omdat dat gepaard zou gaan met betalingsbalansmoeilijkheden. Ook zonder dat nu direct stagnatie in de expansie optreedt duikt het werkgelegenheidsprobleem onder die omstandigheden op. Wie deze reële mogelijkheid over het hoofd ziet, neemt een onverantwoordelijk standpunt in.

Overigens moet ook worden bedacht dat handhaving van de concurrentievoorsprong op zichzelf een offer inhoudt; wij moeten genoegen nemen met lagere inkomens om de gevolgen van de bevolkingsgroei op te vangen.

Doch ook indien de werkgelegenheid ons op langere termijn geen zorgen zou baren, dan nog zou daarmee allerminst vaststaan, dat emigratie verkeerd is voor de welvaart. Bij een geringere bevolkingsgroei zouden de investeringen in sterkere mate kunnen bijdragen tot de groei van de kapitaalgoederenvoorraad per hoofd. Er zou meer kapitaalverdieping kunnen plaatsvinden en er zou minder kapitaalverbreding nodig zijn.

Dit laatste klemt in het bijzonder ook voor de publieke investeringen en voor de woningbouw. De bevolkingsgroei schept in deze sectoren knelpunten, die te bekend zijn om uitvoerig bij stil te staan, en die het welvaartspeil verkleinen. Zo zou het onderwijs in Nederland beter van kwaliteit kunnen zijn als de bevolkingsgroei geringer was.

Bij de woningbouw is dit verschijnsel al bijzonder opvallend: van de 80.000 woningen,



die we jaarlijks bouwen, zijn meer dan 50.000 nodig om het bevolkingsaccres op te vangen. Er blijft slechts een marge over van een kleine 30.000 woningen (die dan nog voor een derde deel nodig is voor vervanging van teloorgegane woningen). Zonder emigratie zou het cijfer van ruim 50.000 hoger komen te liggen, hetgeen op de overblijvende marge een gevoelig verschil uitmaakt.

Meer in het algemeen geldt, dat het in het licht van de kapitaalintensiteit geen twijfel lijdt, dat emigratie een enigszins gunstige invloed uitoefent op de Nederlandse welvaart.

Zelfs indien men de hierboven aangestipte argumenten in twijfel zou trekken blijft er de kwestie over van de ruimte.

Geen enkele vorm van optimisme kan ons doen vergeten, dat de bevolkingsgroei het aantal vierkante meters per hoofd verkleint. Niet alleen langs de rechtstreekse weg (minder leefruimte) maar ook indirekt: meer ruimte voor het bedrijfsleven en het verkeer. De ‘leefbaarheid’ van het land gaat er op achteruit en speciaal de recreatieruimte komt in de verdrukking. Dit alles is te bekend om er verder bij stil te staan. De opvatting als zou het tekort aan ruimte straks in de E.E.G. wel worden opgelost getuigt meer van zonnig optimisme dan van werkelijkheidszin. Het valt veeleer te vrezen dat de toestroming van buitenlanders dit probleem nog zal verscherpen.

Uit het bovenstaande blijkt dat emigratie allerminst in strijd is met het nationale belang en dat stopzetting van het thans gevoerde emigratiebeleid niet verantwoord zou zijn. Men kan zich voorstellen, dat iemand dit toegeeft, doch niettemin een pleidooi voert voor een zekere conjuncturele manipulatie van de emigratiepolitiek: in tijden van spanning op de arbeidsmarkt wordt

[p. 6]

de subsidiëring en de voorlichting verminderd of afgeschaft, en naarmate de behoefte daaraan blijkt brengen we de zaak weer op gang.

Deze gedachtegang heeft er de schijn van dat zij kool en geit spaart, en zij maakt bovendien op sommigen een moderne, want ‘conjunctureel georiënteerde’ indruk. Zij berust echter enerzijds op het misverstand, dat het bescheiden emigratiebeleid een belangrijke bijdrage zou kunnen leveren tot wijzigingen op korte termijn in de omvang van de emigratie. Dit is een overschatting van het effect van het beleid. Belangrijker is, dat korte-termijnfluktuaties in de subsidiëring en de voorlichting de grondgedachte van het beleid aantasten. Deze politiek is gericht op het scheppen van een zeker klimaat; dat vergt geleidelijkheid. Herhaalde wijzigingen in de maatregelen bederven de sfeer en scheppen eventueel nervositeit. Zij zijn trouwens ook niet verenigbaar met de opbouw van de relaties met de ontvangende landen. Het emigratiebeleid kan om deze redenen niet conjunctuurpolitiek worden gehanteerd.

De conclusie uit het bovenstaande kan geen andere zijn, dan dat een voortzetting van het emigratiebeleid gewenst is. De argumenten der kritici berusten op een overschatting van de aard en de omvang van dit beleid, op de indruk die de schijnbare paradox van de huidige emigratie-immigratie verhouding maakt, op een overdreven voorstelling van de negatieve effecten van de huidige emigratie, op een over het hoofd zien van de Europese en de mondiale betekenis van de mobiliteit en vooral op een optimisme ten aanzien van de economische toekomst dat de overheid nooit voor haar rekening kan nemen. Laat de kritici maar mopperen, of lachen, al naar hun aard.