Hollands Weekblad. Jaargang 2

[Vervolg Nihilisme en cultuur]

persoonlijke afrekening met het nihilisme. Als hij nl. opteert voor een zg. culturologische methode neemt hij stelling tegen het sociologisme dat cultuurverschijnsels in een handomdraai weet te verklaren als afspiegelingen van sociale structuren, dat b.v. het nihilisme af kan doen als de culturele neerslag van de revolutionaire veranderingen in de maatschappij sinds de 19e eeuw: sociale ontworteling, de fameuze ‘vereenzaming van de moderne mens’ en wat men meer als verklaring mag hebben bedacht. Cultuur is voor G. meer dan afspiegeling van de sociale werkelijkheid. Cultuur bepaalt tevens gedrag, denkvormen etc., geeft niet alleen leefregels maar ook opdrachten. Die opdrachten kunnen juist aansporen tot onmaatschapplijk gedrag, b.v. critiek op de bestaande toestand.

Een van die elementen in de Europese cultuur is voor G. wat hij noemt ‘het waarheidsgebod’, de drang naar ‘het onderscheiden van de ware aard der werkelijkheid’. Van die cultuuropdracht gaat hij in zijn derde deel de geschiedenis na vanaf de presocratici tot Nietzsche, en hij constateert dat telkens weer de waarheidsdrang resulteert in scepticisme, ongeloof in de mogelijkheid de waarheid te kennen. Het merkwaardige daarbij is dat het scepticisme vóór Nietzsche maar zelden verwoestende uitwerking had op de maatschappelijke ‘zekerheid’ van zijn belijders. Pascal mocht tot een vertwijfeling komen die enkel door het geloof te sussen was, Hume daarentegen kon logisch tot de volstrekte ontkenning van de waarheid gaan, zonder dat hij daar zelf merkbaar van onder de indruk kwam. Pas bij Nietzsche gaat het cultuurelement ‘waarheidsdrang’ over in nihilistische problematiek. Nietzsche trekt alle consequenties van het waarheidsgeloof, komt tot de verwerping van alle bestaande waarheden en tracht tenslotte de waarheidsdrang zelf te vernietigen. Hij is de ‘uitvinder’ van het nihilisme, en het nihilisme is een 19e eeuwse noviteit.

In Goudsblom's behandeling van het nihilisme vallen twee eigenaardigheden op. De eerste is de beperking van het nihilisme tot een weerslag van nihilistische problematiek, d.w.z. dat het 't monopolie is van een exclusieve intellectuele élite, en een autonome denktraditie. De tweede is de concentratie op de rol van het ‘waarheidsgebod’ bij het ontstaan van het nihilisme; een nog verdergaande beperking dus: de nihilistische problematiek valt samen met waarheidsproblematiek.

Wat het eerste punt betreft, lijkt het mij

[p. 16]

dat Goudsblom wat al te gemakkelijk de sociologische verklaring van het nihilisme buiten beschouwing laat, of op zijn minst dat hij dit doet zonder het nihilisme voldoende te definiëren. Hij attaqueert wel de verklaring van het nihilisme als massa-verschijnsel uit de zg. vereenzaming met succes; zo zou er waarschijnlijk ook veel voor te zeggen zijn om b.v. het nationaal-socialisme louter als gevolg van een toevallige sociale crisis te beschouwen, d.w.z. er het nihilistisch karakter helemaal aan te ontnemen. Aan de andere kant constateert hij zelf dat ‘als mensen tot vertwijfelen toe in de (nihilistische) problematiek verstrikt raken de aanleiding tot hun wanhoop meestal (ligt) in sociale of psychische oorzaken’; elders citeert hij, zonder commentaar, de opvatting dat in Griekenland, China en India de traditie van het ‘niet-weten’ begint in een periode van grote sociale mobiliteit.

Wat het tweede punt betreft, de concentratie op de waarheidsproblematiek, raken we, geloof ik, Goudsblom's eigen belang bij de zaak: het waarheidsverlies is duidelijk de kant van het nihilisme die hem biologeert; hier tracht hij zich van het nihilisme te bevrijden door het met de eigen wapens te bestrijden, d.w.z. door het te relativeren.

Dat neemt echter niet weg dat, ook als men van Nietzsche's definitie uitgaat, de nihilistische problematiek zo te nauw wordt geïnterpreteerd. Bij Nietzsche ligt het accent even sterk op het verlies van alle waarden en op de zinloosheid van alles, als op het verlies van de waarheid. Zijn problematiek heeft niet enkel een filosofische stamboom, maar ook een religieuze: het wegvallen van goed, hiernamaals en daarmee van de morele orde. Men kan tenslotte nog in de waarheid geloven en toch nihilist zijn, als men de waarheid niet prettig vindt, of oninteressant, als men het gevoel heeft dat er, waarheid of niet, geen waarden zijn die de moeite waard zijn. Dit meer emotionele element, het ‘taedium vitae’ hoeft niet los te staan van ongeloof in de waarheid, maar het kan heel goed autonoom optreden.

Het lijkt me trouwens voor de huidige nihilistische problematiek een belangrijker element dan het waarheidsgebod. Van de inhoud van de Kritiek der reinen Vernunft worden we al lang niet meer wanhopig, zoals nog Kleist; hoogstens van de stijl. Weliswaar maakt ook het nieuws dat god dood is, op ons niet meer zo'n indruk als op Nietzsche, maar het feit blijft dat het lastiger is om zonder hemelse gerechtigheid een waardenstelsel op te bouwen dan een waterdichte waarheid.

Trouwens, ook Goudsblom vindt zijn bevrijding van de nihilistische problematiek niet in de mogelijkheid van waarheid, maar in het feit dat het waarheidsgebod voor hem tenslotte een onaantastbare waarde blijkt. Immers, zijn redenering is, dat, aangezien de nihilistische problematiek niet van hoger orde is dan het waarheidsgebod, er reden is dit laatste hoger te waarderen. Ik ben dat helemaal met hem eens, maar alleen omdat het een waarde is die ik uiteindelijk blijk niet te kunnen opgeven. Het waarheidsgebod is tenslotte ook maar ‘cultuurelement’, en heeft als referentie in principe niet meer gezag dan God de Vader. Het lijkt mij dan ook dat dààr de voornaamste taak ligt van de ‘post-nihilisten’, dat zij rustig doormodderend langzamerhand aan den lijve gaan merken voor welke waarden zij instaan en voor welke niet. Daar ligt, om in Goudsblom's termen te spreken, de nieuwe cultuuropdracht.

Ik denk overigens dat hij dat wel met me eens zal zijn, of met een van zijn subtiele redeneringen zal aantonen dat dat al allemaal in zijn boek staat. Ik zal me dan bij voorbaat gewonnen geven, want als er iets is dat in zijn werk moet worden bewonderd, is het de soepelheid en de elasticiteit van de conclusies.