Hollands Weekblad. Jaargang 2

[p. 9]

Een beetje toneel (vervolg)
L.Th. Lehmann

Waar^* waren we? Midden in het toneelnummer van Podium en wat wij kregen voor Koek Sivik. De inhoud van het voorafgaande was niet zo boeiend dat hij hier een korte herhaling vereist. Twee dingen heb ik beloofd later te behandelen, maar ik vermoed niet dat iemand er naar smacht. In ieder geval is hier de rest.

Natuurlijk bevat een toneelnummer ook theoretische zaken. Zo is er een artikel van Jan Walravens: Samuel Beckett: Mysteriespelen van het Niet. Dit is beslist niet zonder intelligentie en inzicht geschreven, maar bestaat m.i. teveel uit ‘abstracte’ termen om werkelijk een idee te geven over de schrijver en zijn werken. Het stelt meer vragen dan het beantwoordt.

Test verschijnt weer ten tonele met een ‘informatief interview’, gespeeld door Testleider Kees van Iersel en Sybren Polet. Erg informatief kon ik het geheel niet vinden, technische desiderata van Van Iersel lijken ook mij zeer desiderabel, zoals zang en dans, maar over het algemeen wordt er te vagelijk principieel gepraat en kan als beweegreden voor al zijn plannen alleen maar ‘de tijd’ worden aangehaald. Van Iersel zegt b.v. ‘Ik vind Sartre en Camus fenomenale schrijvers en het kan best zijn dat ze meer talent hebben dan Ionesco of Adamov of Beckett, maar hun vorm is niet in overeenstemming met het vormgevoel van deze tijd en ze openen geen nieuwe perspectieven, doen geen gooi in de toekomst. Zelfs als toneelschrijver zijn ze meer romancier dan toneelschrijver’. Dit is een mooi en onthullend stukje nonsens. De laatste zin toont ons duidelijk: de toneelman is alleen maar geinteresseerd in wat voor hem ‘echt lekker toneel’ is. Dat is zijn goed recht en zo is het altijd geweest onder toneellieden maar laat hij zijn traditionele houding dan niet trachten te rechtvaardigen met bralfrasen over tijd en toekomst. Hij heeft blijkbaar ook gemerkt dat als men maar met een zekere wijding het woord tijd uitspreekt, alle schapen hun approbatie blaten. De tijd vervangt god, koning en vaderland.

Experimenten te Brussel van Rudi van Vlaenderen is een opsomming van voorstellingen van minder bekende toneelgezelschappen uit vele landen op een daartoe georganiseerd festival te Brussel. Men vindt een reeks van korte waardeoordelen voorafgegaan door een organisatorenoratie in bestuursledenstijl. Wat ons b.v. niet verteld wordt is of al deze groepen in hun eigen taal speelden en wie dit allemaal verstond. Verder wordt ons verhaald dat de Nederlandse avond onvergetelijk was omdat enige ‘Franstalige puriteinen’ bezwaar maakten tegen De Knop. Dit is voor mij een novum, ik dacht dat culturele Nederland-België ruzies altijd alleen tussen Nederlanders en Vlamingen werden bedreven.

Een wonderbaarlijk en verward document is Toneelenquête 1960. Dit is een bericht over de uitslag van een enquête over toneelzaken gehouden door de redacties van Podium en Burgerwacht(?). Er zijn 100 vragenlijsten ‘uitgezet’, 75 in Nederland en 25 in Vlaanderen, van de eerste kwamen er 16 beantwoord terug en van de laatste 10. Het overzicht van de antwoorden wordt gegeven door Hans Sleutelaar. De eerste vraag was: ‘Vindt U dat het toneelgebeuren in Nederland (qua speelstijl, themata, regie-opvattingen enz.) voldoende uitdrukking geeft aan de drama's die zich buiten het theater afspelen?’ Sleutelaar zegt hiervan: de weinig exakte formulering van deze vraag heeft - naast uiteenlopende antwoorden - begripsafbakeningen opgeleverd. Nu zit Sleutelaar in de redactie van Gard Sivik, had hij dan niet even mogen zeggen waarom de redacties de vraag zo onexact gesteld hebben. Zo is er al direct het woord ‘drama’. Dat schijnt hier gebruikt te zijn in de populaire en eigenlijk onjuiste betekenis van

De tekeningen in dit nummer zijn van Christiaan Johannes van Geel, uit de serie ‘Honderdmaal Vogelvrij’

* Zie nummer van 2 november.

[p. 10]

tragedie (cf. uitdrukkingen als ‘maak er nu geen drama van’). In dagelijkse conversatie kan men met deze betekenis vrede hebben, want de context is altijd wel duidelijk, maar waar het hier over het toneel gaat, had men nauwkeurig moeten zijn. Rodenko antwoordde: ‘Er spelen zich geen drama's buiten het theater af. Buiten het theater zijn er alleen vreemde (komische, lugubere) toestanden’. Dat is een poging om te preciseren, zij het ook niet de meest duidelijke, maar de meeste beantwoorders hebben eenvoudig het woord de voornoemde populaire betekenis laten hebben. Dat is best, dan weten we tenminste waar we over praten, maar dan hadden de vragenstellers toch wel even kunnen vragen: ‘Vindt U het nodig, dat toneel uitdrukking geeft aan etc?’ De moeilijkheid met de vraag zoals hij er nu staat is, dat men direct kan merken dat de vragenstellers en hartgrondig, hartstochtelijk, ja, wanhopig ‘nee’ verwachten. Het is ook prettig te lezen dat lang niet alle antwoorders zich aan deze spelregel hebben gehouden. Mijn favoriete ‘lachertjes’ onder de antwoorden zijn de volgende: ‘Natuurlijk niet’, schrijft Dimitri Frenkel Frank. ‘Want anders zouden alle theaters propvol zijn, voortdurend’. Hierop past een hartgrondig en diepgevoeld ‘o’. Waarom niet ‘geheel leeg, voortdurend’? In ieder geval is dit een goede raad voor alle ‘commerciële’ toneelgezelschappen. Dan Roduin: ‘Nederland is geen crisisgebied, de intelligentsia heeft hier niet in levenden lijve deel aan “drama's die zich buiten het theater afspelen”, een Culturele bovenlaag, waarin ook de theatervakman figureert, is verliteratuurd’. Als iets verlitteratuurd is, is het dit antwoord. Als ik Roduin wel begrijp moet men b.v. een neger in Zuid-Afrika zijn om toneel zoals Roduin het wenst te kunnen produceren en te waarderen. Ik durf om een flink bedrag te wedden dat dit niet het geval is, hoewel ik geenszins betwijfel dat sommige Zuid-Afrikaanse negers er even goed toe in staat zouden zijn als sommigen van een ander ras of nationaliteit, als ze maar niet in een crisisgebied woonden! Het is nog niet zo lang geleden dat wij persoonlijk ondervonden dat een crisisgebied nu juist niet het juiste gebied is voor ‘culturele’ vernieuwing. Maar om de politiek er nog buiten te laten; vindt Roduin het leven zo gemakkelijk in Nederland dat er geen enkel ‘drama’ buiten het toneel plaatsvindt? Gelukkige Roduin! Dat is inderdaad de mening van een ander antwoorder, Hans Croiset, die schreef: ‘Het toneelgebeuren in Nederland verloopt even kalm en rustig als het leven in dit land’. Gelukkige Croiset!

Ter meerdere complicatie heeft men België een andere eerste vraag gegeven n.l.: ‘Vindt U dat het “officieel” toneel zich te veel schikt naar de kruideniersmentaliteit van een zeker publiek, en opvallend achterblijft met wat elders reeds tot het “gewone” repertorium behoort - zo ja, want denkt U over deze voorzichtige of bange houding?’

Hoort U het subtiele verschil ook of verbeeld ik het mij alleen? Worden de Belgen niet wat meer als beginners in toneelzaken behandeld? Werden wij Nederlanders hier niet geacht verder gevorderd of intelligenter te zijn? Zoja, waarom?

In ieder geval; aan deze vraag had ook wel eens een vraag mogen voorafgaan; ‘vindt U ook dat een zeker publiek een kruideniersmentaliteit heeft?’ Maar dat, en ook dat kruideniers blaam verdienen, betwijfelt blijkbaar niemand, niemand schijnt ook onzeker in zijn gissing wie dit ‘zekere’ publiek is, behalve misschien Johan Daisne in wat Sleutelaar zijn ‘eenmanspositie’ noemt. Daisne maakt de tegenwerping: ‘“elders” is meestal de hoofdstad van het snobisme’. Dat kan zeer redelijk zijn, maar wat cryptisch. Als hij wil zeggen dat bedoelde hoofdstad nergens is, heb ik er vrede mee.

Ik schei ermee uit, er zijn nog meer vragen en een rijstebrijberg van zwaar-wichtigheden, orationes pro domo, met daartussendoor wat redelijkheid en enige (bedoelde) schertsantwoorden (dus ook redelijk).

Het moet mij dan ook van het hart, dat ik boven al het andere, dat in dit toneelnummer staat, prefereer Goed Voorbeeld, realistisch spel in één bedrijfje door C. Buddingh'. Dit is kort en bondig, dramatisch en de enige waarlijke adequate reactie op ‘de drama's die plaatsvinden buiten het toneel’.

Ik las eens ergens als citaat een rijmpje van Max Beerbohm, dat begon:

The theater's in parlous state.

en waarin verderop de regels voorkwamen:

It always is, it always was,
God has ordained it so.

Ik ben helaas vergeten waar ik dit gelezen heb en voorzag mij daarom van Max Beerbohm's Around Theatres, in de hoop het daar geheel in te vinden. Helaas, het stond er niet in, maar al weet ik dan text en context van deze verzen niet, ik twijfel niet aan de waarheid van hun inhoud. Ik las overigens het boek met genoegen; er is weinig proza dat ik zo graag lees als dat van Beerbohm. In het begin was ik haast bereid

[p. 11]

om te verzinken in nostalgische en volkomen ongegronde en ongrondbare illusies over ‘fin de siècle’ (whatever that may be) en ‘le dandyisme’, maar ik werd door iets onverwachts tot de realiteit gebracht. Ik las van ‘the incomparable Max’ een enthousiaste loftuiting over Op Hoop van Zegen van Heyermans. Het werd alle Engelse toneelschrijvers (in 1903) tot voorbeeld gesteld en op zo overtuigende wijze, dat ik beslist weer eens Heyermans zal gaan lezen. Ook was het weer eens een aardig blijk van het alomtegenwoordige geloof aan het betere ‘elders’.

Tenslotte wil ik melding maken van de uitgave van De Knop (De Bezige Bij). Op de kaft hiervan ziet men de twee protagonisten van dit stuk heel maarschalks de tongen tegen zich uitsteken. Binnenin staat het stuk, met een bijna Shaviaans doch minder serieus commentaar van Mulisch, waarin ook een soort ooggetuige verslag verwerkt is van de interrupties in Brussel. Ik had me al afgevraagd waaraan men zich toch zo geërgerd had en reeds een ingenieuze theorie ontworpen op grond van het feit dat in landen die ‘hun koloniën’ kwijtraken, een deel van de bevolking plotseling zeer krijgshaftig en gevoelig voor ‘de eer van het leger’ wordt. De citaten die Mulisch geeft wijzen echter niet in die richting; men schijnt alleen boos geworden te zijn over de scatologische grapjes. Daar kan ik zelfs mee meevoelen, want ik houd er ook niet van. Bovendien, er staat in Brussel een anthropomorf stadssieraad waarover een Frans liedje geschreven is, dat Maurice Chevalier gezonden heeft, en een Nederlandse film is gemaakt. Ik ben overtuigd dat degenen die tegen De Knop geprotesteerd hebben daar elke dag, in weer en wind en weerwil van de politie, met verontwaardiging, spandoeken en desnoods geweld touristen trachten te verhinderen dit monument te bezoeken. Dat geeft hun dan ook het morele recht Mulisch uit te fluiten.