Hollands Weekblad. Jaargang 2

[p. 14]

Wenen
A.L. Schneiders

‘Nooit zou ik naar Wenen doorgaan, als ik U was’, zei de hotelier in een poging zijn laatste gasten nog een paar dagen vast te houden. ‘U komt daar waarschijnlijk niet meer vandaan en bij mij heeft U het nog wel zo heerlijk.’ Hij stelde zich op in een houding van fotograferend toerist. ‘Kijk, dat gaat zo. Mooi standbeeld, niet waar, schitterende foto wordt dat. Maar dan, reng boem, niets geen foto, helemaal niets meer, aangereden, U bent dood.’ Zijn stuipachtige voorstelling van de dood was zo doorleefd dat ik niet zonder sombere voorgevoelens afscheid van hem nam.

Inderdaad wordt het steeds moeilijker om zich de grote vreemde steden nog anders te herinneren dan in een patroon van zebrastrepen onder een en hetzelfde knipperende zenuwoog in rood en groen. Maar ook zonder al dat verkeer had ik mij in Wenen vaak wel ergens anders gedacht, nu eens in een barok soort Parijs, dan weer in een in oude glorie hersteld Berlijn. Dat zal misschien wel komen doordat al die niet weinig pompeuze bouwsels uit de negentiende eeuw, erebogen, heldengalerijen, kanselarijen, oorlogsministeries, ruiterstandbeelden en ander briesend gloriewerk, met een beetje goede wil wel tussen de grote hoofdsteden inwisselbaar lijken. Maar toch heb ik mij in Parijs nooit in Berlijn gevoeld of omgekeerd; dat in Wenen die toestand van voortdurende dislokatie wel optrad moet zijn oorzaak hebben gevonden in de volstrekte afwezigheid van een soort gezicht of alleen maar stem dat die verschijnselen van een nog vrij recente glorie nog een beetje waar kon maken. Dat vriendelijke en nogal nondescripte bureauvolkje, het lijkt er net zo min voor aansprakelijk als de Luxemburgers voor Moskou. ‘Wat er ook allemaal is gebeurd’, zei bondskanselier Raab onlangs in een redevoering, ‘wij zijn er toch maar in geslaagd ons in onze kleine woning goed en recht behaaglijk in te richten.’ Dat is zo, in het welvarende centrum van Wenen is het enige teken van oude en nieuwe angsten op een enkele muurhoek te vinden, witte russische lettertekentjes die aanwijzingen geven aan de vertrokken soldaten.

Hoe de meer dan anderhalf millioen Weners, die er zijn overgebleven van de twee millioen die er ooit hebben gewoond, zich zo goed op de been houden is wel een raadsel. Van louter praten en buitenlandse congressen dacht ik toen wij van een heuvel naar beneden keken, want ongestoord door ook maar een wolkje rook of ander bewijs van solide bedrijvigheid, scheen de najaarszon op torens en daken en de Donau gleed zover wij konden zien, leeg en schoon, een fraaie sierrivier, door de stad en het laatste eindje laagvlakte tot aan de Hongaarse horizon.

Wat in Wenen levendiger dan in andere republieken schijnt, is het genoegen van de koning te hebben weggejaagd. ‘Uw koningin Mathilde’, zei een man in een café tegen ons, ‘dat is de rijkste vrouw van de hele wereld. Waarom zet U haar toch niet af; dan kunt U haar geld toch verdelen?’ Met zoveel nonchalante vrijmoedigheid als de gids in de koninklijke stallen van slot Schönbrunn zijn grappen over de Habsburgers verkocht, heb ik ook nog niet de bewakers in franse paleizen zien optreden. Nu is het wel zo dat het zelfs een oostenrijks monarchist moeilijk zou moeten vallen in deemoedig zwijgen te blijven staan bij sommige van de Habsburgse rijtuigen. Dat, bijvoorbeeld, waarmee keizer Frans Jozef zich aan het eind van de vorige eeuw dagelijks liet rijden van Schönbrunn naar het stadspaleis, de Hofburg, is voorzien van twee koorden, die uit het gesloten koetswerk naar de bok leiden, waar de koetsier ze aan zich vastknoopte, het moest wel zijn aan de elleboog. De koetsier, een soort half- of menspaard dus, had de rukjes die de keizer hem gaf, door te geven aan het eigenlijke trekdier.

[p. 15]

Dan was er nog een Jagdwurst van Frans Jozef te zien, een lang laag voertuig met een draaiende schietstoel van ijzer en daarachter een met leer beklede rol, de worst, waarop drie mannen schrijlings en op een rijtje gingen zitten om de geweren van de keizer te wissen, te laden en aan hem over te reiken. Zo kon hij zich in bos of veld laten rijden, zonder een stap te hoeven verzetten, legde onze gids uit. Er stonden meer dan zestig rijtuigen bij Schönbrunn opgesteld, dat is nog geen kwart van wat uit plaatsgebrek elders is opgeslagen. Het middelpunt is natuurlijk de fantastisch barokken statiekoets, een wolk van gouden krullen, lak, weelderig geschilderde engelen in blauwe hemel, satijn en kristal, een verschijnsel zo onaanraakbaar van grillige pracht dat ik ook wel was gaan geloven aan een van god gezonden openbaring; een glorieuze, absoluut onberekenbare en eigenlijk nogal crazy god. Als er inderdaad zo een is - wat best kan want hij kon er net zo goed niet zijn - dan paste daar goed de volslagen onredelijkheid in dat nu, een fractie van een fractie van een lichtjaar nadat de menigte het verschijnsel op grote afstand had aanbeden, wij het achteloos stonden te bevingeren en er eens aan schudden om te zien hoe goed het ding wel in zijn veren schommelde. Even verder hing een chabrak met wel duizend zilveren belletjes. Het blonde meisje uit Italië dat bij onze rondleiding hoorde, gaapte, slenterde naar de chabrak en danste er met een watervlugge hand overheen. Daar kwam een kort muziekje uit dat ze lachend nazong. Misschien is er toch nog zoiets als vooruitgang.

Voor ons, in de lange rij mensen die probeerden kaartjes voor Don Giovanni in de Staatsoper te krijgen, stonden drie mannen, een oudere en twee studenten, te praten over de film Mein Kampf, die ze de vorige dag hadden gezien. ‘Verschrikkelijk, die opnamen uit het Warschauer ghetto’, zei een van de studenten. ‘Ja, dat was wel erg’, zei de oudste, een kleine man met strelerige, bruine verklikkersogen en een neus die bijna zo lang was als die van een miereneter. Wanneer hij zich tot iemand wendde was het alsof hij met die neus eerst voorzichtig het terrein ging afsnuffelen. ‘Dat was te erg, toegegeven, maar vergeet U niet welk een machtspositie de Joden ook bij ons voor de oorlog hebben ingenomen. En zien wij het niet weer gebeuren? Zij krijgen steeds meer invloed, de Joden, in het economisch leven, in de politiek, overal en zij komen ervoor uit Amerika terug.’ De studenten keken twijfelend en de ene zei dat dat allemaal wel zo kon zijn, maar dat het toch wel erg was geweest blijkbaar, dat van die kampen.

[p. 16]

‘Einverstanden, einverstanden’, knikte de ander begrijpend, ‘aber meine Herrschaften...’.

In de Staatsoper vonden wij het Wenen terug zoals men zich dat pleegt voor te stellen, een groot en allang volleerd publiek, aangenaam gonzend onder het vrolijke licht van kronen. Niet minder volleerd was het personeel. Om het lange wachten in de rij te verlichten, hadden wij een vouwstoeltje meegenomen dat wij aan de vestiaire wilden afgeven. De man daar aarzelde een ogenblik, maakte toen een diepe buiging en sprak, smekend met vermoeide stem: ‘Maar doet U mij alstublieft het genoegen niet te vergeten het straks weer mee te nemen.’ Het werd een mooie Don Giovanni, moeiteloos gespeeld en ver uitgezongen boven ademgebrek, zwaartekracht en alle andere misères van het vlees. Daarbij was mijn buurman de aardigste operaganger die ik ooit heb gezien. Hij moet er lang voor hebben gespaard, want met zijn glimmende donkerblauwe pak, dat de sporen van geregeld herstelwerk droeg, zijn dikke drankneus en schurkachtige zwarte oogjes, deed hij het meest denken aan een zakkenroller een avondje uit. Hij had een geweldige oude zeekijker op zijn schoot, die hij speciaal bij het optreden van de bekoorlijke Donna Zerlina op het toneel richtte. Dan zuchtte hij, liet zijn kijker weer zakken en pakte hem in de oude gele krant op zijn schoot. Verder zat hij muisstil, alleen bij hele mooie aria's hoorde ik hem soms een moment meekreunen, waarna hij verschrikt opzij keek en zweeg. Maar bij Leporello's verslag van de veroveringen van zijn meester - in Italië zeshonderenveertig, in Duitsland tweehonderdendertig - was hij niet meer te houden. Hij keek in vervoering om zich heen en schaterde gedempt voor zich uit ‘Duizendendrie, ha, ha, in Spanje, duizendendrie.’

De laatste zondagochtend dat wij in de stad waren, heerste grote drukte. Het was mooi, warm weer en een eindeloze file auto's rukte op naar de bossen, terwijl een andere zich langzaam een weg zocht naar het stadion waar Dynamo tegen het Oostenrijkse elftal ging spelen. Ook de kermis van het Prater was al in vol bedrijf; over het ononderbroken geronk van de gemotoriseerde kolonnes gierden en loeiden de achtbaan en andere vermaaksmachines. Geruisloos en onverstoorbaar voor al die drukte draaide het Riesenrad zijn oude ronde. Toen het grote straalvliegtuig langzaam over de stad naar beneden kwam dalen, leek alles wel stil te worden beneden. Dat was de Tupulev uit Moskou, met Molotow erin zeiden de kranten.