Hollands Weekblad. Jaargang 1

[p. 4]

Het Amerikanisme en de conjunctuur
E. Damen

Toen 1960 begon, heerste alom de overtuiging, dat een jaar van 2eer grote welvaart was aangebroken. In de zomer van 1959 begon het er al naar uit te zien, dat een milde recessie was overwonnen en tot de jaarwisseling steeg van maand tot maand de produktie, verminderde de werkloosheid en gingen de beurskoersen omhoog. In de zomermaanden vond ook de ontmoeting plaats tussen de hoogste representatieve politieke persoonlijkheden van de V.S. en van de Sovjet-Unie; de dreiging in de politiek vanwege ‘Berlijn’ was afgewend, het optimisme zegevierde.

Na nieuwjaar begonnen in Amerika de beurskoersen af te brokkelen en de vorige week zijn in New York de koersen van bepaalde groepen van aandelen op een niveau gekomen dat zij ook aan het begin van de recessie hadden. De verwachtingen omtrent een belangrijke verdere toeneming van de economische activiteit (produktie, werkgelegenheid, inkomen, winsten) zijn lang niet meer algemeen; de verkoop van auto's valt tegen, de vraag naar staal is veel minder groot dan na de grote staking van 1959 was verwacht, de vraag naar machines neemt af. Omdat economie nog lang geen exacte wetenschap is, zijn er voorspellers die niet alleen een recessie, maar zelfs een depressie voorspellen. Tegelijk zijn er evenwel anderen, die uitleggen dat het allemaal wel los zal lopen. In beide gevallen zijn de argumenteringen vaak moeilijk te volgen. Het lijkt er soms op of de een de recessie verwacht vanwege het rekenkundige feit dat

De vignettenserie (‘Dieren die ik gekend heb’) in dit nummer is van Peter Vos

2 maal 2 vier is, terwijl de ander een grote hausse verwacht vanwege het evenzeer rekenkundige feit dat 2 plus 2 vier is.

Omdat Amerika het grootste en belangrijkste land van de westerse wereld is, kan het niet anders of zowel de ontwikkeling in de U.S.A. als de discussies ginds zijn van invloed op de gedragingen, verwachtingen en discussies hier in Europa. In Frankrijk en Engeland wellicht minder dan in Nederland en in West-Duitsland, maar kijken naar Amerika doen alle Europese, alle westerse landen; de beurskoersen van New York zijn een belangrijk element in de wereldeconomie, hoewel niet het belangrijkste, omdat de ervaring van de na-oorlogse jaren heeft geleerd - een jaar of zeven geleden - dat het mogelijk is, dat er in Amerika een lichte economische teruggang is, zonder dat Europa daar last van heeft.

Intussen schijnt er bij de appreciatie van de Amerikanen en van hun manier van leven een zekere relatie te bestaan tussen hun welvaart op een bepaald moment en de gevoelens, welke men elders in de westerse wereld voor de Amerikanen heeft. Dat lijkt op het eerste gezicht ongetwijfeld een raar emotioneel zaakje. In de eerste plaats is het voor menigeen al moeilijk een relatie te aanvaarden tussen zaken van de materie (welvaart) en zaken van het hart en de geest (vriendschap). In de tweede plaats lijkt het eerder zo, dat een grote welvaart bij de een de vriendschap van de ander bedreigt door het eenvoudige menselijke verschijnsel van de afgunst. Wat dit laatste betreft, is er een mooi recent voorbeeld. Vlak na de tweede wereldoorlog is een groot deel van de Duitsers door de Amerikanen in het leven gehouden. De Duitsers hadden door begrijpelijke oorzaken niets, de Amerikanen

[p. 5]

hadden alles, en gaven daarvan weg met een generositeit, die zijns gelijke nooit heeft gehad in de geschiedenis. De spraakmakende gemeente in het Duitsland van 1945-1948 profiteerde gaarne van de Amerikaanse edelmoedigheid, maar liet tegelijkertijd geen gelegenheid voorbijgaan om op evidente ‘culturele’ verschillen te wijzen: Bach, Beethoven, Meister Eckhardt en Albert Schweitzer waren toch maar van duitsen bloede, terwijl ze in Amerika met al hun nazi-uitroeiing toch een lelijk negerprobleem hadden. Na 1948 steeg de welvaart in West-Duitsland dusdanig snel en sterk, dat de Duitsers momenteel binnen het kader der Europese verhoudingen op Amerikaanse voet leven. Het anti-Amerikanisme is niet alleen verdwenen, maar de ‘American way of life’ is gemeengoed tot in allerlei détails van afbetalingstelsel tot cocktailparties toe. Bach werd wat verdrongen door Elvis en de weelderige Bürgerbräukellerhoedjes werden vervangen door de witte kraanchauffeurspetjes. In het klassieke land van de kartels kwam een anti-kartelwet, waarbij de Amerikaanse anti-trustwetgeving kinderspel was; in de economie was het ál vrije mededinging wat de klok sloeg. Ook een zekere mate van industriële arrogantie werd vlot overgenomen. In waardering voor de munteenheid van dollar en D-mark hadden de twee onbetwistbaar knappe industriële en werkzame volkeren elkaar gevonden en de culturele pretentie raakte in Europa op de achtergrond. Tijdens het impompen van kapitaal in West-Europa door middel van de z.g. Marshall-hulp was in Europa de hovaardij des geestes groot; men wilde wel die paar armzalige dollars aannemen in het aangenaam bewustzijn, dat men als mens en cultuurdrager au fond toch ver boven de Amerikanen uitstak. Het meest spitse volk van Europa - de Fransen - kreeg het eerst in de gaten, dat de Europese houding niet helemaal koscher was. De Fransen aanvaardden dankbaar de dollars, deden ermede wat ze wilden, alle Amerikaanse missies ten spijt en scholden de Amerikanen verder uit: Amy go home. Het staat nog te lezen in het Saargebied, waar de Amerikanen de hoogovens en de cokesfabrieken hebben opgebouwd en waar de nieuwe heren uit Bonn de witte verf maar kwalijk van de muren af hebben kunnen krijgen. De fransen waren het eerlijkst jaloers en kwamen er vrij duidelijk voor uit. De Franse munteenheid was jarenlang een grote tragedie, maar nu de nouveau franc mede dankzij de dollarinvoeren gesaneerd is, zijn de Fransen óók netjes. Alléén in de Franse economische litteratuur wordt niet voortdurend en met nadruk uitgelegd,

[p. 6]

waarom het vandaag aan de dag zo mis is met de dollar. De Fransen zijn van de Amerikanen af, hebben zelfs hun eigen atoombom en laten de Amerikanen verder voor wat ze zijn: een ver volk, bijna even belangrijk voor de wereldgeschiedenis als de Fransen en verder min of meer ‘gaga’.

Volk en staat in Amerika zijn niet helemaal identiek. Wie een deel van de oorlog in Amerika heeft doorgebracht en zich rekenschap gaf van allerlei verschijnselen in het openbare leven, weet daarvan mee te praten. De Amerikanen voerden tussen 1941 en 1945 een oorlog tegen het fascisme, dat de wereld wilde overheersen. Die oorlog conveniëerde hun niet; er was veel werk, er was veel verdriet, er was een grote beperking van de individuele vrijheid, om het populair te zeggen: de lol was ervan af. Het hele volk was overbelast, nerveus, prikkelbaar, zorgenvol en bekommerd, enigzins onzeker vanwege een plotseling leiderschap, waarom men niet gevraagd had en vooral... in het geheel niet gereed om een verantwoordelijkheid op zich te nemen, die men juist in Amerika had gedacht voorgoed kwijt te zijn, die namelijk voor het wel en wee van de hele wereld. Uit de gewonnen oorlog ontwikkelden zich nieuwe spanningen: Korea. Nog bleef de eenheid van volk en staat bewaard, maar met moeite: men wilde leven, plezierig leven en niet altijd maar weer vechten. Er kwam na Korea verzet tegen de zware belastingdruk vanwege de grote militaire uitgaven, er was ook gegrom vanwege het eeuwige gekanker over de Russen, die ver weg leken, maar telkens deden de Russen dingen die de natie dwongen haar standpunt duidelijk te bepalen. Rusland kreeg de atoombom. Rusland maakte een aardsatelliet. Rusland vloog naar de maan. Rusland heeft een grotere staalproduktie dan Amerika. Het onbetwistbare militaire en economische overwicht leek zich telkens te verplaatsen naar Rusland; de Amerikanen werden opgezweept tot uitgaven voor speurwerk. ‘Als je je zoon voor ingenieur laat studeren, bewijs je de natie een dienst’ .. Men leefde niet meer de fameuze ‘American way of life’, maar men werd geleefd. Een vrijheidslievende natie moest daarvan al gauw genoeg krijgen, maar veel keus was er niet.

Toen de Amerikaanse gemene man er net aardig genoeg van begon te krijgen, dat de Russen met alles vóór lagen en er over een au fond luttele zaak, zoals Berlijn toch was, een grote affaire dreigde te groeien, die de Russen met al hun bluf niet conveniëerde, sloeg de Russische taktiek om: van de militaire prestige-wedloop ging men over op het economisch offensief. Zo subtiel, dat de makers van de publieke opinie, die het in de gaten hadden, het nauwelijks konden aantonen, laat staan bewijzen. Na het Amerikabezoek van de leider aller Russen kwamen de handelsverdragen en de vriendelijke gestes. Export van diamanten, van aardolieprodukten en van kolen en staal. Overaanbod van grondstoffen op alle wereldmarkten, dalende prijzen voor deze grondstoffen, overschot aan scheepsruimte door het wegvallen van voorraadvorming en van militaire reserveringen, kortom het oostelijk spel zat goed in elkaar en de verschijnselen waren op elkaar afgestemd. Op het economische terrein echter dachten de Amerikanen zich veilig. Nu men kennelijk niet meer hoefde te werken met zogezegd het geweer aan de voet, kreeg het leven weer wat meer waarde. Men kon consumptiegoederen gaan maken in plaats van tanks; en burgervliegtuigen in plaats van atoombommen. Natuurlijk was er bij de laatst-ingediende begroting wel een paar miljard dollars nodig voor defensie, die heeft elke staat tegenwoordig nodig, maar primair was nu toch wel de uitbouw van de produktie voor de vrede, een typisch consumptieve economie.

Deze nieuwe situatie dreigt de Amerikanen de das om te doen. Het Amerikanisme, de Amerikaanse stijl van leven, met een zeer hoge consumptie, met een grote mate van luxe, met ook een grote vrijgevigheid, zelfs aan Uncle Sam in de vorm van inkomstenbelasting, is namelijk alleen maar volledig mogelijk in wat men noemt een inflatoire tijd. In een tijd, waarin hoe dan ook alles expandeert, waarin de prijzen stijgen en waarin het verbruik voor een deel wordt gefinancierd met toekomstige inkomsten, die toch hoger zullen zijn dan de huidige.

Uitgaand van het bestaande niveau van Amerikaanse industriële produktie, is een aanmerkelijke vergroting van de export geen eenvoudige zaak. De andere landen hebben in het algemeen alles wat zij nodig hebben. Neem nu Nederland. Op een paar machinetypen na, kunnen wij alles wat wij nodig hebben om onze natie industriëel draaiende te houden elders krijgen, buiten Amerika. Frankrijk en Engeland zijn voor de grondstoffenvoorziening grote rivalen van Amerika geworden en voor het afgewerkte industrieprodukt helemaal. De grote Amerikaanse industrieën, die deze ontwikkeling hebben zien aankomen, hebben vestigingen in ons land, vide Du Pont de Nemours,

[p. 7]

Cincinnatti, Republic Steel, Goodyear, American Enka, American Carbide, Aluminium e.a. Voor olie is afhankelijkheid van Europa en van Nederland van de Amerikaanse concerns verdwenen, voor kernenergie evenzo. Maar vooral is in Europa het dollarprobleem verdwenen. Indien grondstoffenlanden als Venezuela, of Ghana, of zelfs agrarische produktenlanden als Israël, betaling in dollars (zouden) prefereren, dan kan dat, maar ze verlangen het niet, omdat het voor de deviezenpositie van de grondstoffenlanden niet belangrijk meer is dollars te ontvangen, of sterling, of nouveau francs. Met de westerse afhankelijkheid

paradijsvogel

van de U.S.A. verdween echter in Amerika een grote exportmogelijkheid voor industrie-produkten, die hoger geprijsd zijn door hogere loon- en andere z.g. overheadkosten dan elders in de westerse wereld. De afzet van de produktie van Amerika moet overwegend binnenslands geschieden en daarmede is de expansie, die jarenlang onbeperkt leek, afgeremd. De binnenlandse afzet echter wordt in grote lijnen bepaald door de normale fysieke grenzen (men kan geen twee overhemden over elkaar aantrekken, zelfs niet als men tweemaal per dag wisselt) en door de bestedingsruimte. De bestedingsmogelijkheden zijn echter weer begrensd doordat een uitbreiding van het krediet (afbetalingen) niet of nauwelijks meer mogelijk is. En de stijging van het persoonlijk inkomen wordt beperkt doordat de produktie - mede door de z.g. automatisering - veel groter is dan de stijging der inkomens, die in toom wordt gehouden door een groot aanbod van arbeidskrachten. Achteraf bezien wordt het meer en meer duidelijk, dat de stijging van de Amerikaanse welvaart der laatste tien jaren in hoge mate is bevorderd door een krachtig element van oorlogseconomie: grote militaire bestedingen, waardoor een zekere schaarste optrad daar het produktie-apparaat de orders nauwelijks kon bijhouden. Dus schaarste in de goederensfeer, dus een zekere mate van inflatie, want prijsstijgingen zijn inflatie. Die inflatie lijkt nu van de baan. Wordt zelfs openlijk van overheidswege bestreden op goede en begrijpelijke, morele en economische gronden. Deze hele toestand schept interne Amerikaanse problemen en zelfs zekere spanningen aan de top van het economische leven, o.a. op de effectenbeurs.

Dit zijn notities; de schrijver heeft geen pretentie. Het is niet mogelijk over de Amerikanen eeuwige waarheden te verkondigen, omdat zij als jongste grote natie en als jongste volk in de geschiedenis nog zo bijzonder flexibel zijn. Het zou bijv. heel goed mogelijk zijn, dat er ineens een soberheidsgolf over de Amerikanen slaat, waardoor het uiterlijk van deze hard-working, hard-drinking, hard-loving, maar soms ook hard-boiled natie op slag verandert. Alle volkeren der aard met hun goede en hun slechte eigenschappen hebben ertoe bijgedragen het fenomeen Amerikaan te maken. Voor iemand, die een mensenvriend is, is het nooit moeilijk de Amerikaan te waarderen zonder dat hij daarbij de tolerantie te hulp moet roepen. Iemand, die prat gaat op een meer kritische en wetenschappelijke approach, kan gewezen worden op de enorme sociale en economische betekenis van een bepaalde menselijke eigenschap, die men met edelmoedigheid omschrijft. In een recent verschenen boek over the American way of life in bepaalde zin zegt de Oostenrijkse immigrant Alexander King, dat de kroon van het Vrijheidsbeeld een diamant bevat als symbool van de natie, die men elders niet of nauwelijks vindt: Generosity (het boek heet ‘Mine Enemy grows older’, als pocket verkrijgbaar in de Signetserie). Op den duur zal deze edelmoedigheid als een der beste menselijke eigenschappen het van de kwaadaardigheid winnen. Dat is bij alle spijkerharde economie merkwaardigerwijs 's werelds loop en men kan emoties in economie vertalen met een fragment uit de Bergrede: zalig zijn de eenvoudigen van geest, want zij zullen de aarde bezitten.