Hollands Weekblad. Jaargang 1

[p. 13]

Lucebert, bederver van de schoonheid
door J.P. Guépin

De poëzie van Lucebert is, als alle voor een ongelovig publiek geschreven poëzie, romantisch-realistisch. De Odyssee is hiervan het eerste en beste voorbeeld. Hoe fantastischer de situatie, hoe meer realistische details. Men denke slechts aan Nausikaä, prinses van het wondervolk der Phaeaken, die op zeer huiselijke wijze de was doet. Dit procédé heeft een duidelijke functie: door de vele precieze details wordt een schijn van waarheid aan het onwaarschijnlijke gegeven. Het resultaat is charmant.

Er komt nog iets bij: het menselijk denken houdt van tegenstellingen en probeert de werkelijkheid in een net van tegenstellingen te vangen. Zo beginnen de filosofen onverhoeds met de eenheid en de veelheid, zijn en niet-zijn. Deze denkgewoonte wortelt, geloof ik, in het mythische besef dat de tegenstelling Deze Wereld-Andere Wereld



alles omvat: de mens die de twee werelden in zich verenigt door bijvoorbeeld op zijn reis in kontakt te komen met de Andere wereld, is heilig. Dit is de religieuze achtergrond van Odysseus' kontakt met Kirke en Nausikaä.

De poëzie probeert het kontakt met de Andere Wereld te leggen en doet dit door de Andere Wereld van attributen van Deze wereld te voorzien: realistische details, logica, meer speciaal de poëtische logica van beeld en rijm, etc. Daar is sinds Baudelaire en Rimbaud maar een kleine verandering in gekomen. Sindsdien is het evenwicht soms verbroken, en openbaart zich het realisme als bederver van de romantiek. Deze is dan vaak de schoonheid van een vorige generatie; zo bederft Rimbaud de Parnassiens en zijn op school gelezen Vergilius en Horatius. Juist dit triomferend realisme maakt dat de ambitie zo het volledige leven te vangen niet opgegeven wordt; de dichters blijven geloven dat mooi en lelijk samen een hogere, of mooiere werkelijkheid scheppen. Ook Lucebert wil De ruimte van het volledig leven tot uitdrukking brengen door de tegenstelling mooi-lelijk: In deze tijd heeft wat men altijd noemde Schoonheid schoonheid haar gezicht verbrand (De Analphabetische naam). Deze schoonheid die hij wil bederven is dus de schoonheid van de vorige generatie, van het expressionisme, van Marsman in het bijzonder (zie Martien J.G. de Jong, ‘Beeldspraak en Apokoinou bij Lucebert’, de Gids 6, 59), immers, de richting die de naam romantisch-realistisch usurpeerde was natuurlijk niet inspirerend genoeg.

Ik wil nu aantonen dat de gedichten van Lucebert te analyseren zijn volgens de tegenstelling mooi-lelijk: expressionisme, exotisme, erotiek worden ‘bedorven’, dat wil zeggen in de realistische, huiselijke, kinderlijke sfeer gebracht.

Ik heb, oen het toeval een beetje te laten meespelen, de eerste twaalf gedichten van Triangel in de jungle op deze tegenstelling onderzocht. Men kan natuurlijk meer uit de gegeven voorbeelden halen, het zijn dan ook voorbeelden in die zin, dat ze laten zien dat er met een dergelijk schema te werken valt. De gezichtshoek is ook bepaald beperkt: ik werk alleen met het beruchte analytische verstand, en laat de synthese, de ‘betekenis’ van het gedicht buiten beschouwing. Die komt aan de beurt in twee volgende artikelen. Als motto moge dienen een uitspraak van Lucebert in het interview met d'Oliveira in Tirade, juni 59: ‘Welke ramp voor hem ook wordt verzonnen, hongerwinter, watersnood, hij blijft schijnheilig tegenover al die vormen van de werkelijkheid die niet in knusheid en gezelligheid kunnen worden ondergebracht.’

1, p. 7. Het begint traditioneel romantisch: de

[p. 14]

dichter wordt bespeeld als een viool, door een god, een bronzen negerin of een marmeren man. Zij spelen echter op zijn strot, en de te mooie betekenis wordt onduidelijk gemaakt door het zinloze: morgen een moerbezie. Duidelijk erotisch is: Ik zie mij gaan trillen trillen / mijn machine blind. Dit wordt ontkracht door de toevoeging: een kubus, die associaties meebrengt met (post) pakketten en kinderspeelgoed, dus: een kubus / metpaketten sterren / genummerd en helder (vanwege de sterren). Het sexuele is nu duidelijk in de onschuldige sfeer van het kind geraakt, niet meer chaotisch en gevaarlijk, maar overzichtelijk, telbaar en helder. In deze kinderlijke sfeer hoort ook: de huizen kijken in mijn ogen. De tegenstelling blind-helder wordt nu wat pedant uitgewerkt: daar is het zwart / ginds is het wit / zwart en wat zien. Het expressionisme van de kijkende huizen herkrijgt na dit prozaïsch intermezzo zijn rechten: daartussen hangt een wind, ja, gaat zelfs over in zoete zangerigheid: een lied een wind van woorden. Hier zit een kritisch grapje achter verborgen: het lied is wind, dus onzin. Maar in plaats van deze konklusie schrijft Lucebert met een kleine woordspeling: de liefde is wind. Nu is het sexuele volkomen onschadelijk gemaakt. Het steekt dus meteen de kop op: vrienden drinken de dieren, dit is: de vrienden drinken (en) de dieren (drinken). Drinken en eten zijn bij Lucebert altijd rnetaphoor van paren, dus: de minnaars bevredigen op dierlijke wijze hun lust. En een volk zomert boven op zijn heuvel / onder zware nevels blaast de aarde, is vaag voor: in de zomer leeft een volk op heuvels, in de winter blazen nevels over de aarde. Maar juist omdat het zo vaag gezegd is vraagt het om een vertaling in erotische termen: zomeren is paren van de man, blazen is paren van de vrouw. Dit is vruchtbaar spelen etc., inderdaad.

2, p. 8. Het tweede gedicht begint met een poëtische evocatie van de ochtend-erectie: Soms traag sochtends zie ik / tussen het haastig trillen van het licht / mijn eigen stilstand in de lucht. Dit is een fantoom van spiegels (= in de spiegel) bedriegelijk stille snaren. De toestand werd dus vlug driedubbel onwerkelijk gemaakt. Snaren is verkeerd, want het vrouwelijk geslachtsdeel, cf. snaren temmen in 6. Lucebert is zich de erotische achtergrond van deze regels niet bewust geweest, natuurlijk, want anders was hij er nooit aan begonnen. Hij gaat dus door met: Ik weet noch wenk, vlucht in de moederbuik: ik ben een cel. De rest van het gedicht verloopt in wat expressionistisch geroep: zucht en heldre vleugels (gaan open) mijn vensters (gaan) open en dicht // planten en wolken bewonen etc.

3, p. 9. Ik zing de aarde aarde: / de aarde met

haar is natuurlijk te duidelijk ‘Menschheitsdämmerung’, deze schoonheid wordt verbrand door verbasterde of onzinnige adjektiva: carnivale (carnivoor en carnaval) uiterweide, ontbijtende (in haar boezem bijtende) bloezems, eilijnen (y-as van de algebra); dit alles om de lady met uw gevaarlijke lippen minder gevaarlijk te maken. Deze flauwe grappen zijn jammer, want: schreiende kinderen als rokken / u omstaan en zwaaien en roepen, zijn prachtige regels. Daarentegen zijn de slotverzen: het kreitsende het oorverdovende licht / oorverdovende licht in uw vleugels onuitstaanbaar duits.

4, p. 10. Dit gedicht lijkt mij wartaal, misschien omdat ik de associaties rond griebo (een stad aan de Elbe? cf. Exodus, Apocrief) niet ken.

5, p. 11. Boven mij de rollende ogen van de

[p. 15]

storm / en het klappen van zijn muil in de huizen / ik hoor mijn huilen stromen in de dakgoot is door de verbinding van storm en dichter expressionistisch. Als er in plaats van mijn zijn huilen had gestaan was het een gewone personificatie van de storm geweest. Het klappen van de muil werd gesuggereerd door het klapperen van luiken, muil is het vulgaire woord dat het ouderwets mooie moet bederven. Zeldzaam geboren handen aan armen, heeft waarschijnlijk erotische betekenis: de handen die aan de armen van de ander op een ongewone plaats zitten, bedriegt mij weer na weer, is: ik loop er telkens weer in, ook bij ander weer, zij bedriegt mij weer. Al drink ik rood en geel / arm mijn bloemen blijven wit: drinken is paren, de witte bloemen zijn sperma (cf witte regen heldere bessen in 7), hij drinkt tot het heng rood en geel voor ogen wordt, hij drinkt zich arm, zijn bloemen blijven arm. Dit komt omdat de vrouw er niet is: maar waar blijven de warme oren van mijn eiland, is gewoon: waar blijft mijn eiland met warme oren. Eiland doet aan eieren denken, maar daar in de volgende regel als tegenstelling het mannelijk genitaal aan de beurt is, worden het zwarte eieren: de zwarte eieren der klarinetten / in driftig water slepend. De sexuele betekenis is duidelijk, te duidelijk zelfs, een ramp komt dus als rem: als een scheepsramp. En waar ontvlammen zich de vrouwen / eenzaam in een mengelmoes van stemmen / aan koude maan aan kettingen geklonken, de censuur werkt door, het te mooie, te gevaarlijke ontvlammen wordt met geweld in de sfeer van gezelligheid gedrongen, en aan (= met) kettingen aan de maan geklonken, die natuurlijk koud is.

6. p. 12. Mijn vogels laden hun snavels met gongslagen, is een van die prachtige regels waarin de sexualiteit hard en helder gemaakt is -eigenlijk staat er: mijn snavel tikt tegen haar gong - zonder dat het aggressieve verloren ging dank zij de associatie met geladen geweren. De volgende regel is dan veel minder, want te schematisch: en ik kan snaren en water temmen met ijs. Deze bevroren sfeer wordt voorzichtig ontdooid door de exotismen praten met Shanghai en aden ja, waarbij het nuchter constaterende ja weer vlug het evenwicht herstelt. Ik ben een phase van pijlers / onder een zinkend lichaam wil zeggen: mijn zinkend lichaamm wordt gestut door een overgangstoestand van pijlers. Hieruit blijkt dat dit gedicht nog een ‘eerste’ betekenis heeft; de moderne mens die ondanks zijn technische verworvenheden de ondergang nabij is. Nog ik geur temidden van de duizend / kindelijk beweeglijke winden / maar mijn ogen reeds zeemeerminnen / twee in een ijskast: de winden worden getemd, door het adjectief



kinderlijk, de zeemeerminnen door het precieze getal twee en tenslotte in de ijskast gezet. Nog ik zit rustig in mijn gebroken / schommelende gondel van onweerswolken, de schommelende gondel is de bijslaap, maar die is gebroken, het schommelen gaat hortend. Het betekent ook: ik zit rustig in mijn gebroken schommelstoel, dus de huiselijke sfeer van het oudemannenhuis. Maar reeds sneeuwt en hagelt mijn vrees, bijzonder duidelijk blijkt hier de erotische geremdheid uit de toevoeging mijn vrees, het onheil kondigde zich al aan in de onweerswolken. Een matte schetteraar van porselein, een lusteloze dichter, ik denk ook aan het engelse to shatter, dus een breker van iets moois, daarbij paradox van mat en glimmend porcelein. Kom nu die op de hoek van de straat / in een koepel bloemen aankleedt / met mantels van vleugels en meel: dus een oproep tot bijen deze nuchtere wereld van de hoek van de straat mooier te maken. Hierna verloopt het gedicht in explicaties: veel is veel gaat verloren de taal, overbodig want het prachtige: dode takken in de keel, zegt het duidelijk genoeg.

7, p. 13. Onder mijn ogen de zomer / blaast de zwaarlijvige vorst harer / prinsesprachtige borsten, zomer en blazen natuurlijk weer in dezelfde erotische betekenis als in gedicht 1, er staat: onder mij, de zomer, blaast de vorst. Maar dit wordt geridiculiseerd doordat men aannemen moet dat de vrouw zwaarlijvig is, en door de woordspeling met de twee betekenissen van vorst, die verantwoordelijk is voor de prinsesprachtige borsten. De vazen van de keuze nu de / broze huizen van de aarzeling, wil zeggen: ik aarzel welke borst te kiezen, staan in de vensterspiegels samen, in mijn ogen, maar die dus verhuiselijkt. In pullen plant in pullen plant / witte regen heldre bessen etc., een lof van de coïtus, en prachtig paradoxale burgerlijke woordkeus.

[p. 16]

8, p. 14. Met: Kindergeurig kwam zij 's avonds is de tegenstelling waarop dit mooie gedicht is opgebouwd al uitgedrukt: de onschuldige kindersfeer en het avondlijk bezoek. 3 cigaretten, 2 wangen, de cijfers brengen het intieme in de zakelijke sfeer. Na deze nuchtere constateringen in het tweede couplet het expressionisme, beginnend met: de aarde is / is meesterlijk gebeeldhouwd. Daar dit een poëtische beschrijving is van de vrouw, is gebeeldhouwd hier uitdrukking van de als bezwering opgeroepen verstarring; de vrouw is niet echt, een beeld. Nu krijgt de ietwat pathetische romantiek ruim baan: roepen smeltend tussen gras en avond / wentelde en streelde / meesterlijk gebeeldhouwd.

9, p. 15. In dit gedicht vind ik vooral de regel: als een golf is de otter der ontzetting, prachtig: een otter die opeens uit het water opduikt is iets vreselijks door de associaties van otter en ont- met o roepen en stotteren, cf. de oude otter opent zijn waaier bij maanlicht (Koan, Van de Afgrond en de Luchtmens). Zo is het vreemde / onze ogen wandelen aan elkaar / twee verwante zegswijzen, is aardig kort gezegd voor: onze ogen zijn een paar, evenals twee aan elkaar verwante zegswijzen, ze wandelen dus, vreemd is dat.

10, p. 16. De baldadige weerzin tegen het mooie blijkt uit: de wijsheid zegt: / vrouwen de bonte boten / en grijze rivieren zijn (is) poezie. Het is een mooi vers.

11, p. 17. Dit lange gedicht is gebouwd op de tegenstelling tussen het boukolische eerste deel: jawel de warmte is een land van pan is balsem, en het jachtige stadsleven: jij zwarte prins jessup jij / vergat de brieven der bankiers... & Cie / over de brooklyn-bridge.

12, p. 19. Strafkolonie. Ik vind dit een bijzonder mooi vers, juist omdat het zo verknoopt en fragmentarisch is. Een meer vol kettingen is het boeien van het poëtische, en rode / voetstappen suggereert een ramp. Nachtdruppels ebbenhouten / ogen in alle kasten: ik moet aan een met ebbenhout ingelegd nachtkastje denken reet keeldruppels, er is een erotische ondertoon via nachtdruppels en ogen (haast altijd genitaal bij Lucebert) in kasten. Konden genezen eten, de twee associaties, van ziekzijn en de erotische komen hier dus bij elkaar. En boeken / lange boeken zingen op onze lichamen, als litanieën zingen op het altaar: gedichten lezen op bed. Soms komt de zon zo zon/derling hinkend als pompen, de poëtische zon wordt hier dus door woordspelingen belachelijk gemaakt, zon, hinken en pompen zijn sexueel, maar het zonderling hinken komt door de ziekte. Dus hierna de vrouw: Vaal puilt de nacht als een paarse vrouw, de paarse vrouw is natuurlik iets voor Marsman, het puilen niet. Koud op de kamer koud op de keel, weer de ziekte, maar daar het eigenlijk op de vrouw slaat wordt hier dus weer de hete liefde koud gemaakt.

Soms is het onderling donker, een prachtige regel, onderling donker geeft precies de ietwat gevaarlijke intimiteit van het nachtelijk samenzijn weer, daarbij een duidelijke verwijzing naar het zonderling hinken.

Het eerste gedicht van Alfabel is nog geschikt als monster van Lucebert's sexuele symboliek: zijn fakkel niet te zuigen op de lijdenskelk; aan het raam huilen; het gesteente onder zijn leden wellustig de vleugels afveegt aan het stuiptrekkend zweetdoek; zijn vlam een bliksem uitzweten; huilende ogen en de trapsgewijze iris slopen tot op de springende tichel.

Dat sexuele interpretatie tot nu toe zo overheerste is, hoop ik, geen gevolg van mijn persoonlijke voorkeur, eerder dan nog van de voorkeur van de moderne dichter, die alleen in de fascinatie van de erotiek het kontakt met de Andere Wereld beleeft als de minstreel van het paren. Hij heeft zijn dichterlijk verstand zo getraind in de Freudiaanse leerschool, dat de driften gebruik maken van de halfslaap tijdens de onbewuste inspiratie om zich te uiten in de gecensureerde vorm van symboliek. En daar komt dan bij Lucebert nog de bewuste rem bij van het ‘bederven’. Het mooist zijn die regels waar de dubbele censuur de sexuele betekenis niet tracht op te heffen als in Mijn vogels laden hun snavels met gongslagen.

Het duistere vers, dat de lezer de vage sensatie gaf van een vreemde, gevaarlijke wereld, blijkt nu een pornografietje te zijn. Een misschien vooral voor de oudere lezers wat teleurstellende conclusie.