Hollands Weekblad. Jaargang 1

[p. 4]

De expert en de mug
of wie helpt wie in het onderontwikkelde
door Renate Rubinstein

Kort voor Kerstmis kregen we, of liever de heer A. Mus, aan wie het schrijven eigenlijk gericht was, een circulaire van de V.P.R.O. toegestuurd. We lazen: ‘Uit eerbied en bewondering voor hun werk overzee zond de V.P.R.O. in de dagen voor Kerstmis aan een aantal landgenoten bijgaande Kerstgroet...’ We keken elkaar met nieuwe ogen aan. In een omgeving waarin de meeste mensen naar ons toekomen om geld te lenen of een baan voor hun nicht te zoeken (wij maken blijkbaar de indruk beide te kunnen verschaffen), en we de anderen tegen zonsondergang ontmoeten - de auto's geparkeerd, de kinderen in het zwembad, de kok thuis aan het electrisch fornuis - om ijsgekoelde dranken mee te drinken, in zo'n omgeving doet het goed er aan herinnerd te worden dat wij en alle landgenoten die ‘op de één of andere wijze een functie vervullen in één van de onder- of minderontwikkelde gebieden’, eerbied en bewondering waard zijn.

Wij begonnen ons af te vragen of wij misschien een offer aan het brengen waren. Daartoe was het nodig in wat globaler termen over onze positie te denken. Ons inlevend in Ds Spelberg beseften we ver van huis te zijn, ver van gezelligheid, V.P.R.O. en het vertrouwde uitzicht op regenachtige weiden vol huizen. In plaats daarvan zaten we in de tropen, vechtend zoal niet tegen het oerwoud dan toch tegen aanverwante ellende: kakkerlakken, muggen, zon en, abstracter nog, tegen armoede, onkunde en onbegrip. ‘De gevreesde muskiet tiert in de moerassen’, schreef onlangs iemand over zijn onderontwikkeld land, en het was tenslotte maar een toeval dat wij persoonlijk daar niets tegen deden. Wij zijn er meer speciaal om te vechten tegen het nationale inkomen dat te laag is, maar onze buurman, wiens tuinman aan de overkant bezig is de vinnen van de tweekleurige auto te wassen, is een Malaria Bestrijder - of liever, een organisator van die bestrijding, want voor het platvloerse werk met hakmes en Flitspuit worden geen dure experts uit het buitenland geëngageerd. Evenmin als voor het onderwijzen van voddige kindertjes in het achterland, of het terrassen spitten op geërodeerde berghellingen, of het verplegen van zieken - al dit werk wordt door ons en onze landgenoten niet zozeer gedaan als georganiseerd.

Hoewel ons offer er dus meer een van het hoofd is dan van het lichaam, meer op kantoren gebracht dan op het veld, we geven toch maar ons inzicht, we stellen onze hersens ter beschikking. In nationaal verband gezien, natuurlijk, want de individuele ontwikkelaar bewijst deze diensten in de regel tegen een salaris dat hoger is dan dat van tweemaal zo oude collega's in het moederland. Maar ook voor de thuisblijvers, de belastingbetalers, het hele moederland, staat er wel iets tegenover.

Want zo tegen Kerstmis, als iedereen, in vrede met elkaar, aan minder fortuinlijken wil denken, beantwoorden de O.O.-landen aan een behoefte die anders onbevredigd zou doorhunkeren. Die behoefte ziet er voor verschillende groepen verschillend uit. Sommigen zoeken een Zaak, een echt, ouderwets sociaal probleem, serieuzer dan dat van de irritante scooterjeugd en oplosbaarder dan kanker en bewapeningswedloop; een zaak waarover gedacht kan worden in de vertrouwde termen van een voorbije strijd: uitbuiting, honger, onrecht, klassen, kasten, rassen - elk woord een schokje van herkenning in het eenzame hart van wie over deze wereld opinies had voordat een bevolking van morrende bromfietsberijders die ontoepasselijk maakte. Anderen zoeken naar iets dat de leegte kan vullen die ontstond toen de koloniën verloren gingen: een mogelijkheid om iets groots te verrichten zonder er last mee te krijgen en zijn motieven in twijfel getrokken te zien. Ons land, zij weten het, al is

[p. 5]

het klein, het staat zijn mannetje nog. Bruggen, wegen, ziekenhuizen, we bouwen ze nog steeds als de beste, en anders dan de Amerikanen die zich overal belachelijk maken, weten wij hoe je met inlanders om moet gaan. Bij deze groep wekt de naam O.O.-gebieden ook niet dezelfde nare associaties op als de term ‘Afro-Aziatische Naties’, die aan de recente grote teleurstelling herinnert. Men stelt er zich voornamelijk de vroegere kolonies van andere mogendheden bij voor, kampend tegen ondervoeding, analfabetisme en bevolkingstoename. (Zulke excuses worden zelden gemaakt voor het O.O.-land Indonesië, waarvan de ontwikkeling voornamelijk tegengegaan lijkt te worden door incompetentie, corruptie, luiheid en arrogantie. Van sommige O.O.-landen is het nu eenmaal hun eigen schuld).

Progressieven en conservatieven vinden elkaar op het stuk van steun aan de O.O.-landen, beider borst kan zich een beetje uitzetten. Beiden ook kunnen bij de economen, die intellectuele prestigegroep, terecht voor argumenten. De socialisten zullen zich aangetrokken voelen door ideeën als die van Myrdal, die de Verelendungstheorie nieuw leven geeft door haar in plaats van op de klassen binnen een maatschappij, toe te passen op de verhouding tussen de maatschappijen onderling: als er niet ingegrepen wordt zullen de rijke steeds rijker, de arme steeds armer worden. Een andere propositie volgens welke een tevreden volk geen oorlog voert, een bezittend volk geen destructie wil, is in staat ons aller beurzen te openen. Wie zich eerder gegrepen voelt door argumenten die nuchter zijn, d.w.z. op het financiële eigenbelang gebaseerd, kan zich vermeien in het visioen van nieuwe markten: al die televisieapparaten die nog geabsorbeerd kunnen worden, al die Edammer kazen, Zaanse koekjes, Brabantse gloeilampjes (drie produkten die gedurende het laatste jaar Jamaica's winkels kwamen verrijken) - ze zullen gerede aftrek vinden zodra de inlanders er het geld voor hebben. Er zijn mensen die de idee alleen van Coca Cola flesjes in het donkere hart van Afrika, betonnen bungalows aan de palmstranden van de Zuidzee, radiotoestellen in de steppen van Klein Azië, genoegen doet, ook zonder dat zij er zelf aan verdienen. Er zijn anderen die integendeel door onze materiële cultuur zo bedrukt worden dat zij alleen daarom al vinden dat wij ons geld beter aan het steunen van O.O.-landen kunnen besteden. Tenslotte zijn er nog die mensen die over zich zelf in zulke zaken voornamelijk als belastingbetalers denken. De samenwerking van alle andere groepen - het denkend deel der Natie tenslotte - zal er gemakkelijk voor kunnen zorgen hun het gevoel te geven dat al het geld niet echt uit hun zak betaald wordt, of dat ze het anders voor iets nog vervelenders zouden moeten uitgeven. In Nederland wordt dit nog vergemakkelijkt omdat onze bijdrage zich voornamelijk beperkt tot de technische steun, en zuiver financiële steun maar zelden voorkomt.

Ik wil met deze opsomming niet suggereren dat ik al die argumenten maar onzin vind. Integendeel er is er geen dat ik niet meevoel, er zijn er maar weinig die ik onbehoorlijk vind. Waar ik op wijzen wil is dat, hoe essentieel ons gevoel een offer te brengen ook bij mag dragen tot het genoegen van steun te verlenen, er nu juist voor dat gevoel geen reden is. Het is realistischer om het steunen van O.O.-landen niet te zien als een dure plicht, maar als een laatste luxe, die Europa zich nog maar korte tijd zal kunnen permitteren. Geen ‘ereschuld’ dus, (zoals ik heb horen beweren door iemand die er f 20.000 plus auto per jaar voor kreeg), maar het 20ste eeuwse overblijfsel van een 19de eeuws privilege.

Het essentieelste en achteraf het meest verbazingwekkende onderdeel van de filosofie van het kolonialisme was het vanzelfsprekende geloof dat wij beter weten wat goed is voor het andere volkje, dan het het zelf weet. Beter wat zijn goden, wie zijn leiders, dienden te zijn, welke van zijn gewoonten onzedelijk waren en welke technische, morele en hygiënische standaarden het zich hoorde te stellen. In dat onbekommerde superioriteitsgevoel onderscheidden Europeanen zich niet van andere volken - ook de primitiefste weten zich nu eenmaal superieur aan alle andere, dat hoort bij het volk zijn. Het verschil was alleen dat de Europese de kans kregen er anderen van te overtuigen. Dat overtuigen is zo goed gelukt dat tegenwoordig landen, wier culturen eens radicaal van de onze verschilden, in wat zij verwierven zowel als in wat zij wilden verwerven, nu allemaal onderontwikkeld genoemd worden, en dat niet alleen door ons maar ook door henzelf. Voor echt geloof in en enthousiasme voor ‘vooruitgang’ moet je in deze eeuw terecht bij andere volken dan de Europese.

Ik heb eens een Nederlandse propagandafilm over Nieuw-Guinea gezien waarin getoond werd hoe Papoea's in motorboten leerden varen. ‘Zo leert dit intelligente volk de zee te beheersen’, of iets dergelijks was het joviale commentaar. Een andere scène toonde Papoea's in kakipakken bezig bossen te meten en bomen te determineren - geen hint werd gegeven dat Papoea's per kano de

[p. 6]

zee al eerder aangekund hadden, en dat zij voor kennis van hun eigen bossen niet uitsluitend aangewezen waren op de voorlichting van Nederlandse houtvesters. Typische eigenwaan van een koloniserende natie misschien, maar het is te verwachten dat de Papoea's zelf, althans hun toekomstige politieke leiders het met de makers van de film eens zullen zijn.

Het moment waarop, naar Europees oordeel, landen in staat zijn zichzelf weer te regeren, is gekomen wanneer die landen in sommige fundamentele opzichten lijken op hun opvoedland. Het feit dat zij zich meestal onafhankelijk verklaren voor die tijd en dan toch min of meer levensvatbaar blijken is daar niet mee in tegenspraak, want bijna elke kolonie heeft wel net genoeg tijd gehad om een élite te kweken die de standaarden overgenomen heeft van haar voogden. Als zij dat niet zou hebben zou het er trouwens slecht voor het opnieuw onafhankelijke volk uitzien. Er is intussen namelijk wel wat veranderd. Onherstelbaar goeds is over de hele wereld uitgehaald: zuigelingen sterven niet meer en oude mensen blijven hun mondjevol dooreten - hoe boos en hoe onafhankelijk de nieuwe ‘have-not’ naties ook mogen zijn, ze moeten op onze hulp aangewezen blijven, omdat deze aanwezigheid, onze informatie soms alleen, problemen heeft geschapen waar hun eigen cultuur of wat er nog van over is, niet op gebouwd was. En niet alleen de technische cultuur, al wordt die wel soms beschouwd als een apart aanhangsel dat afzonderlijk overgenomen kan worden. Nkroemah heeft meer bezwaren tegen de cultuur der Ashanti, en probeert haar hardnekkiger uit de wereld te helpen dan de Engelsen ooit. De hele theorie van indirect rule, een koloniaal systeem dat beoogde de inheemse cultuur, tenminste in haar niet hinderlijke aspecten intact te laten, is een scheldwoord geworden in de strijd tegen een kolonialisme dat naliet het land te ontwikkelen. Je kunt nu eenmaal niet een volk het nut van hard werken en spaarzaamheid leren, zolang het tevreden is met in de schaduw te liggen arm zijn, of zijn hoop om rijk te worden richt op de magische kwaliteiten van een ritueel vervaardigde talisman.

De superioriteit van onze civilisatie, die door velen begrepen werd als de ingeboren eigenschap van een witte huid, wordt officieel (UNESCO-taal) niet meer erkend. Zij wordt echter meestal aangevallen op grond van het feit dat sterker gepigmenteerde volken haar over kunnen nemen. Zwarte jonge mannen in witte jassen, gebogen over de reageerbuisjas in hun vaderlandse laboratoria, modieuze bruine meisjes achter schrijfmachines in de kantoren van hun regeringen - dit zijn de argumenten. Van de duizenden manieren om het leven in te richten, die anthropologen nog net konden vastleggen, is er blijkbaar nog maar een, die gewoon de moderne heet, overgebleven. Lang zal het niet meer duren voordat de specialisten van de moderne cultuur niet meer slechts in één huidskleur beschikbaar zijn. Ons copyright op deze wereldcultuur zal dan op de duur net zo obscuur worden als dat van Italianen op de civilisatie die eens Europa transformeerde. Doordat wij echter nu nog een voorsprong hebben, krijgen we de kans om als experts onze vaderrol nog een poosje door te spelen tot meerdere glorie van het moederland dat voor ons dan ook bewondering en eerbied hoort te voelen.

Ik kan mij overigens betere redenen voorstellen om verre landen te leren kennen voor de algehele cultuur-enthropie zich voltrokken heeft.