Hollands Weekblad. Jaargang 1

H.A. Gomperts en zijn herkenningen
door H. van Galen Last

Tien jaar precies na Jagen om te leven is nu het tweede essay van H.A. Gomperts, De schok der herkenning, verschenen. Ik hoop, en geloof ook wel, dat dit werk een andere ontvangst zal krijgen dan het eerste, dat werd doodgezwegen door de Nederlandse kritiek en dat het publiek grotendeels opgeslagen liet staan in de gewelven van uitgeverij Van Oorschot. Jagen om te leven was te koppige wijn blijkbaar voor Nederland. Nu is De schok der herkenning zeker nog geen drankje voor een groot publiek, maar het ontstond tenslotte uit een serie lezingen die Gomperts voor Leidse studenten hield. Uitgangspunt was hier dus een afstemming op een publiek dat tenminste per dozijn kon worden geteld; het was een openbaar optreden, terwijl sommige essays uit Jagen om te leven geschreven leken voor intimi - het essay over Du Perron uit die bundel bijvoorbeeld heb ik altijd gelezen als een brief bijna. Het ‘achtergrondgeruis’ van het publiek, om een term van de schrijver te gebruiken, is hier sterker dan in het eerste boek; hij heeft, om verstaan te worden, zijn wijze van voordracht en zijn stem daaraan moeten aanpassen, zijn ‘redundancy’ - weer een term van hem - is groter geworden. Sommigen zullen zeggen dat hij niet meer zo van de hak op de takspringerig is, dat hij strakker de draad van zijn betoog vasthoudt, dat hij duidelijker is, opbouwender misschien wel, want met de theorie van literatuurbeschouwing die hij ontwikkelt kunnen ook de ‘vak’-mensen hun voordeel doen, terwijl Jagen om te leven, zoals mij wel werd verzekerd, zo weinig houvast gaf. - Het vult de maag niet, klaagde mij eens een hongerig wezen.

Het is ook niet zo dat hem nu de tanden uit de mond zijn gevallen. Alleen wie niet goed luistert zal geloven dat de polemische jager om te leven is gestorven en overgegaan in de gedaante van wat lijkt op een hoogleraar, die een knap gevonden these uiteenzet met die eruditie en die onbewogenheid die, naar men zegt, de professor dienen te sieren - hoe onprofessoraal zijn ‘esprit’ en zijn humor vaak blijven aandoen. Gomperts is minder veranderd dan men misschien geneigd zal zijn te denken bij een oppervlakkige vergelijking van dit werk met dat. Ook De schok der herkenning is een polemisch essay, al is de polemiek er in veel meer teruggehouden, gedempter van toon, opgesteld achter een ‘objectieve’ theorie. Maar het wild, waarop gejaagd wordt, is niet kleiner geworden. De schok der herkenning is een hervatting van de strijd die Forum heeft gevoerd tegen het esteticisme in de Nederlandse letteren, tegen het l'art pour l'art, en het intellectuele isolationisme dat er het resultaat van was. Men zou De schok der herkenning kunnen lezen als een vervolg op het Démasqué der schoonheid. Wie bekommert zich nu nog om de schoonheid? zal men vragen. In theorie niemand, maar in feite gedraagt men zich alsof er nauwelijks iets is veranderd. Nog altijd heet bij ons, wie zijn hersens gebruikt in de literatuur, cerebraal. In de literatuur schrijft men ons voor om de dingen te ‘beleven’, be-

[p. 13]

grijpen komt er minder op aan. Nog steeds wordt de literatuur afgezonderd van de andere menselijke activiteiten, als het denken over de moraal en de staatkunde, de wetenschap.

Maar Gomperts valt het nieuwe esteticisme-zonder-schoonheid aan met andere wapens dan Ter Braak en Du Perron. Hij legt geen nadruk op de persoonlijkheid, al is het belang van de persoonlijkheid in zijn theorieën ingebouwd. Waren Ter Braak en Du Perron ook schrijvers met een grote cultuur, hun opvattingen omtrent de oorspronkelijkheid, persoonlijkheid brachten mee dat zij geneigd waren, Ter Braak vooral, om te schrijven langs de eigen vakkennis, waarvan men de betrekkelijke waarde inzag, heen. Het zich beroepen op de kennis, het specialisme - die andere vorm van wereldvreemdheid - behoorde in hun dagen trouwens nog dikwijls tot de kenmerken van de tegenpartij. Tussen Gomperts en zijn leermeesters valt een duidelijk verschil waar te nemen in de waardering van kennis. Dat ligt gedeeltelijk misschien aan de veranderde situatie; de waardering voor intelligentie, voor kennis ook, die de surrealisten al zo veel minder hadden dan hun vaders, de symbolisten, zoals Gomperts terecht opmerkt, is sindsdien nog verder afgenomen - al heb ik mij laten vertellen dat onder sommige dichters, nu in de buurt van de dertig gekomen, een plotselinge vraag naar hersens is ontstaan. Misschien hebben ook wij hier te maken met een zeer persoonlijke eigenschap: Gomperts heeft altijd achter zijn raam op de uitkijk gestaan naar wat de wetenschap hem te bieden kon hebben. Geen Jagen om te leven zonder de geschriften van de bioloog Julian Huxley, geen Catastrofe der Scholastiek zonder de studie van de historicus L. Rougier, La scolastique et le Thomisme. In zijn laatste essay nu heeft hij begrippen, ontleend aan de cybernetica, toegepast op zijn literaire onderwerp: de invloed van schrijvers op schrijvers. De titel van zijn studie is ontleend aan Edmund Wilson, die het weer van Melville had, maar het was een beeld dat blijkbaar ‘in de lucht hing’: voor zover ik weet had Gobineaeu het al vóór Melville graag over de ‘elektrische schok’ die hij ontving wanneer hij een schrijver van formaat, ‘herkende’. Aldous Huxley-achtige voorstellingen hoeft men zich van Gomperts overigens niet te maken: hij gebruikt de wetenschap niet om er zijn essays mee te versieren, niet als divertissement. Een wetenschappelijke theorie die zijn verbeelding treft, neemt hij op om haar tot een stuk gereedschap van onmiskenbaar eigen fabrikaat om te smeden; een stuk gereedschap dat hij niet zou kunnen hebben gemist bij de exploratie van het gegeven terrein. Daarbij vergroot hij de praktische toepassingsmogelijkheden van de oorspronkelijke theorie, ook buiten het terrein van de literatuur, want er is geen specialisme in zijn belangstelling voor de wetenschap. De wetenschap maakt Gomperts niet lui, hij parasiteert er niet op, maar wordt er juist creatief door. In het eerste en het laatste hoofdstuk komt het duidelijkst tot uitdrukking hoe de schrijver aan zijn theorie is gekomen en wat hij er mee kan doen, waarbij ik niet kan nalaten op te merken dat in de cultuur-historische raccourci's op blz. 10-12 op een wat al te slimme manier wordt gegoocheld met de chronologie. In het algemeen lijdt Gomperts aan de neiging om de redelijkheid in de literatuur sinds de Verlichting tot een angelsaksische aangelegenheid te maken, terwijl het l'art pour l'art voor het continent gereserveerd blijft. Hij blijft dan wel in de vorige eeuw bijvoorbeeld met critici als Sainte-Beuve en Taine zitten, maar die maakt hij dan tot geïsoleerde figuren - wat zij nooit waren. Het is ook een beetje gek om ‘een aanzienlijk kwantum redelijkheid’ via Poe van de angelsaksische landen naar het continent te willen laten terugkeren, in een tijd dus dat Stendhal nog niet zo lang dood was, dat Sainte-Beuve, Mérimée, Tocqueville, Taine werkzaam waren. En hoeveel van de l'art pour l'art-instelling was al niet te bespeuren geweest, niet alleen bij Coleridge, maar ook bij Blake, Shelley en Keats?

In een aantal afzonderlijke hoofdstukken wordt onderzocht wat Baudelaire in Poe heeft gezien, wat Nietzsche in Dostojewsky,

[p. 14]

Ter Braak weer in Nietzsche en Du Perron in Multatuli - creatieve herkenningen, maar waarbij het beeld van de meester steeds ook werd vervormd door de leerling. Het zijn alle stukken die op een voor Nederland, en niet alleen voor Nederland, bijzonder niveau staan, maar mijn voorkeur gaat uit naar de essays over Dostojewsky, over Poe-Baudelaire en Multatuli-Du Perron, want die over Ter Braak en Nietzsche zijn wat minder verrassend, omdat zoveel van hun inhoud niet helemaal onbekend was. Dat over Dostojewsky is misschien wel het meest geserreerde gedeelte in die nieuwe stijl die Gomperts zich eigen heeft gemaakt: korte zinnen, die elk een afzonderlijke, beknopte mededeling bevatten. Het is een forse, snelle stijl, zonder

Het pareren

enige omslag, er op gericht op een zakelijke manier mededelingen over te brengen. Het is een stijl die de schrijver achter de mededelingen doet terugtreden. Men is vaak geneigd te denken dat hij bezig is met ‘navertellen’, maar wie goed toeziet merkt op uit hoeveel verrassende eigen vondsten zo'n ‘navertelling’ meestal is opgebouwd. Sommige passages in het Dostojewsky-essay doen denken aan met vaste hand afgeschoten keisteentjes: elke zin treft zijn eigen, nauwkeurig omschreven doel, en iedere volgende zin treft het doel onmiddellijk naast het voorgaande gelegen. Helemaal volgehouden is die stijl niet in het werk; voor mijn smaak is het oorspronkelijke lezingen-karakter er niet overal voldoende afgewassen: sommige zinswendingen wijzen daarop, en het zal bijvoorbeeld wel nodig zijn geweest om tegenover Leidse studenten van Brecht te zeggen dat hij een duitse toneelschrijver was, maar tegenover kopers van de Stoa-reeks?

In de Dostojewsky en Poe-Baudelaire essays duikt het thema op van de relatie tussen het kwaad enerzijds, geloof of ongeloof anderzijds. In het bijzonder Baudelaire en Dostojewsky werden door dat probleem in beslag genomen. De wijze waarop Gomperts de verschillen in hun reacties op dit vraagstuk uiteenzet, is boeiend en overtuigend, alleen heb ik bezwaar tegen de wijze waarop die ‘éminence grise’ van de 19e-eeuwse en tegenwoordige romantiek, de markies de Sade, hierbij uit de verf komt. Ik geloof dat hij teveel wordt gezien door de ogen van Baudelaire. De Sade was een 18e-eeuwer, een rationalist en atheïst die vond dat Voltaire en Rousseau niet de juiste consequenties uit hun theorieën hadden getrokken. In het ‘sadisme’ van zijn werken moet men dan ook niet een romantische preoccupatie met het ‘kwaad’ zien, zoals Baudelaire deed, maar, behalve de uitdrukking van een persoonlijke obsessie - hij werd overigens in de Revolutie gearresteerd om zijn moderantisme en zijn afkeer van de doodstraf, en hij had toen zijn oeuvre grotendeels al geschreven - ook een polemisch strijdmiddel waarmee hij het optimisme van zijn tijd aanviel. Dit is uiteraard niet meer dan een vlekje op het werk van Gomperts, maar over De Sade zijn tenslotte al zoveel fantasieën in omloop.

Ik zou ook nog een kanttekening willen plaatsen bij het stuk over Multatuli-Du Perron. Een prachtig voorbeeld van literair inlevingsvermogen, zo verrassend raak in zijn nuanceringen is hier de verhouding tussen beide schrijvers geraden. ‘Men twijfelt er soms zelfs aan of Du Perron zoveel voor Multatuli voelt als men uit zijn toewijding zou moeten afleiden.’ Gomperts suggereert niet dat Du Perron Multatuli niet voor een

[p. 15]

groot man en schrijver hield, maar hij geeft wel te raden dat Du Perron's verhouding tot Multatuli misschien heel anders zou zijn geweest als Multatuli niet de vijanden had gehad die hij had. Du Perron hield van Multatuli, niet in de laatste plaats omdat hij over de gave beschikte al die karakters op een hoop te drijven en tegen zich in te nemen door wie ook Du Perron graag gehaat wilde zijn. Hij herkende de vijanden van Multatuli als de ‘eeuwige vijanden van het individualisme en de eigengereidheid’, die hij al eerder Jan Lubbes of de notarissen had genoemd. Het komt vaker voor dat wij sympathie krijgen voor mensen, juist ook om de vijanden die zij zich gemaakt hebben - al moeten wij toch niets hebben van de aanhangers die zij meestal niet ontberen en die hun eenzaamheid nog lijken te accentueren. Multatuli is voor Du Perron ondenkbaar zonder de lieden die zich tegenover hem hebben opgesteld. Van Stendhal hield hij misschien meer, bekende hij - meestal houden wij van iemand om wat hij uit zichzelf is - maar Multatuli deed ‘een beroep’ op hem, Stendhal niet. Het ‘beroep’ dat op Du Perron werd gedaan was tweeledig: op zijn generositeit en zijn vechtlust. Multatuli had zich vijanden gemaakt, ook gedeeltelijk door eigen schuld, gaf Du Perron toe, maar hij bleef toch een man van een ander niveau dan die hem uitjouwden, of als zij ‘fatsoenlijk’ waren, hem doodzwegen. Hier was een man die hij niet alleen kon laten staan tegenover de Hollanders, in de Hollandse kou, in dat geestelijke klimaat dat Voltaire, Holland-hater die hij was, ‘l'enfer phlegmatique’ noemde. Het is de combinatie van vechtlust en polemisch vernuft aan de ene, onuitputtelijke reserves aan edelmoedigheid aan de andere kant, die Du Perron tot zo'n veroverende figuur maken voor wie hem vriendschappelijk gezind zijn. Nu onderkent Gomperts deze eigenschappen scherp genoeg, maar hij ziet misschien niet duidelijk hoe dicht zij altijd naast elkaar staan bij Du Perron. Uit diens tijdelijke intrekking van de Uren met Dirk Coster leidt hij af dat Du Perron uit de ontmoeting met Ter Braak milder en relativistischer te voorschijn kwam. Ik geloof dat niet. De polemiek met de indische journalist Zentgraaff in 1938, is er om te bewijzen dat hij niets van z'n felheid en vasthoudendheid had verloren.

Hitler en Mussert schiepen echter een situatie waarin ook Dirk Coster als het ware een beroep op hem kon doen: hij was wel ‘halfzacht’, maar geen schavuit als de anderen. Van de man die van zijn voetstuk gestoten moest worden, werd hij een bedreigde, een hulpbehoevende. Altijd gereed voor

[wordt vervolgd]