Hollands Weekblad. Jaargang 1

Het socialisme op zoek naar zichzelf
door J.H. Burgers

De toekomst van de socialistische partijen is een probleem geworden. In feite is dat al zo sinds jaren. Maar nu de socialisten, in opvallend contrast met hun invloedrijke positie kort na de tweede wereldoorlog, in de meeste Westeuropese landen niet meer aan het bewind zijn en er speciaal in de grote landen - Engeland, Duitsland, Frankrijk en Italië - voorlopig geen kijk is op deelname aan de regering, dringt de vraag zich op naar de vooruitzichten en taken van de socialistische partijen in de decennia die voor ons liggen. De voorbereiding van

nieuwe partijprogramma's in Oostenrijk, Zwitserland, België, Duitsland, Nederland en straks ook Engeland was hiervan een symptoom en heeft tegelijkertijd de discussie gestimuleerd. Deze discussie heeft overigens grotendeels in het teken gestaan van een afrekening met het marxisme en diende er meer toe, vast te stellen wat volgens hedendaagse opvattingen het socialisme niet is dan wat het wèl is.

De oorzaken van het socialistische dilemma zijn bekend. De klassieke doeleinden zijn óf vrijwel bereikt óf ongeschikt bevonden voor praktische verwezenlijking. Het socialisme was in zijn oorsprong protest tegen de immanente onrechtvaardigheden van het heersende maatschappelijke stelsel. Het achtte een stelsel waarvan het arbeidsloos inkomen een onverbrekelijk element vormt principieel fout. Na de eerste wereldoorlog hebben de bezwaren tegen het kapitalistische stelsel zich verschoven. Concentreerde men zich vroeger vooral op de rechtstreekse uitbuiting van arbeiders door

[p. 3]

hun werkgevers, na 1929 was het hoofdbezwaar tegen het kapitalisme, dat het vrije spel der krachten tot een wereldcrisis had gevoerd, waarin grote massa's arbeiders niet eens de kans meer kregen zich rechtstreeks door werkgevers te laten uitbuiten. ‘Planning’ werd nu de grote leuze die meer en meer de plaats van de socialisering ging innemen.

Intussen zijn we derig jaar verder. De als ‘planning’ bekend staande actieve economische politiek is in alle moderne staten een onmisbaar deel van het beleid geworden, dat zowel onder regeringen van ‘links’ als van ‘rechts’ gericht is op handhaving van de werkgelegenheid, van het algemene welvaartspeil en van sociale zekerheid. Omgekeerd is aan socialistische zijde nieuwe waardering ontstaan voor de werking van het markt-mechanisme. De jonge Labour-theoreticus C.A.R. Crosland, een nauwe geestverwant van Gaitskell, schreef in 1952 in de bundel ‘New Fabian Essays’, dat een door de de staat geleid economisch stelsel het particuliere bedrijfsleven op geen betere manier aan de behoeften van de gemeenschap dienstbaar kan maken dan door het te nopen tot concurrentie. Volgens hem was het de voornaamste fout van de Labour-regering na 1945 geweest, dat zij dit had nagelaten. De Sozialdemokratische Partei Deutschlands werkt sinds 1953 met de slagzin ‘Wettbewerb soweit wie möglich - Planung soweit wie nötig’, een leuze die nu ook is opgenomen in het onlangs aanvaarde nieuwe beginselprogramma. In een commentaar op dit beginselprogramma schreef de ‘Washington Post’ op 26 november j.l. dat de SPD ‘in fact ceased to be socialist in any real meaning of the word’, zodat ‘hereafter the Party will compete for power with the now dominant CDU not on the basis of any fundamental difference of aims and doctrine’ In het oktobernummer van ‘Socialisme en Democratie’ verklaarde drs. J.M. den Uyl, dat ten opzichte van de meer of mindere centralisatie van economische beslissingen en de mate waarin planning en concurrentie elkaar dienen aan te vullen, tussen socialistische en niet-socialistische economen in theorie geen groot verschil van opvatting bestaat. Ten aanzien van deze elementen pretendeert volgens hem het socialisme niet er een eigen economisch stelsel op na te houden en hij constateert dat ‘wanneer Zijlstra en Tinbergen over de meest gewenste economische orde discussiëren weinig meer dan een verschil in nuances valt te bespeuren’.

Betekent dit alles nu, dat de doeleinden van het socialisme in wezen zijn bereikt, zodat er niets meer te doen valt dan het voltooien van enkele klassieke activiteiten, gericht op rechtvaardige verdeling van bezit, inkomen en ontwikkelingskansen? Komen de socialistische partijen dientengevolge in een positie die gedachtenassociaties oproept met lege N.V.'s, ter overname aangeboden voor aankomende politici?

Het novembernummer van ‘Socialisme en Democratie’ bevat een artikel van de hierboven genoemde C.A.R. Crosland, dat niet voor 100% geschikt is zulke associaties weg te nemen. In dit artikel, getiteld ‘De socialistische partijen en de toekomst’ gaat Crosland eerst de oorzaken na van de tegenwoordig in die partijen heersende onzekerheid. ‘In plaats van schreeuwende, in het oog springende misstanden, misère, onrechtvaardigheid en massawerkloosheid moeten wij ons nu druk maken over de betalingsbalans, economische prikkels en produktiviteitsverhoging. De socialist voelt zich gekortwiekt door een nieuwe onvoorziene werkelijkheid. De doeleinden zijn niet alleen minder duidelijk en voor de hand liggend geworden, maar ook minder urgent’. Daarna stelt hij de vraag: zijn er nog belangrijke sociale doelstellingen aan te wijzen, die een links of socialistisch stempel dragen en die niet tengevolge van het veranderde sociale klimaat automatisch zullen worden verwezenlijkt, maar waar de linkerzijde uitdrukkelijk voor zal moeten vechten? Voor Engeland ziet Crosland vier van zulke doelstellingen.

Ten eerste is er de hulp aan onderontwikkelde landen.

Ten tweede is er het lenigen van de noden van kleine groepen of speciale gevallen, welke noden niet worden verholpen door eenvoudigweg de levensstandaard omhoog te brengen, maar gerichte hulpverleningsmaatregelen eisen, die dikwijls bijzonder kostbaar zullen zijn.

Ten derde is er de strijd tegen de in Engeland bestaande kloof tussen de standen, volgens Crosland zonder parallel in enig ander modern industrieel ontwikkeld land.

Als vierde doelstelling noemt Crosland een verzameling van sociaal-culturele hervormingen ‘die niet onder enige definitie van socialisme kunnen worden gebracht, maar die in de praktijk linkse desiderata zijn’ (o.m. de strijd tegen de bestaande echtscheidingswetten, tegen de censuur op boeken en toneelstukken en tegen de beperkingen op de rechten van de vrouw, verder uitbreiding van het openbaar kunstmaecenaat en een beter planologisch en stedebouwkundig beleid).

[p. 4]

Bij alle waardering voor het betoog van Crosland moet het mij van het hart, dat voor socialisten die eens bewogen werden door de ambitie de maatschappij structureel te hervormen, deze opsomming van doelstellingen teleurstellend is. In de eerste plaats rept Crosland niet over de strijd tegen de economische machtsconcentraties, een oud socialistisch streven dat op geen stukken na is vervuld en dat bepaald niet door het ‘veranderde sociale klimaat’ automatisch zal worden verwezenlijkt. Voorts heeft de derde van Crosland's doelstellingen alleen betrekking op Engelse toestanden en is, naar hij zelf zegt, zijn vierde categorie niet typisch socialistisch. Maar Crosland maakt ook niet duidelijk, in hoever de door hem genoemde doelstellingen uitwerkingen zijn van één samenhangende maatschappelijke conceptie. Bovendien geven deze doelstellingen de indruk, dat er eigenlijk in onze wereld niet zo heel veel meer te verbeteren valt. Nu is het er ver van, dat anno 1959 ‘tout est pour le mieux dans le meilleur des mondes possibles’. De problemen waarvoor wij staan, zijn groter en gevaarlijker dan alles wat men zich kon voorstellen in de strijdbare periode van een halve eeuw terug, toen de achturendag en het algemeen kiesrecht nog de hoofddoeleinden van de arbeidersbeweging vormden. Alleen al het gevaar, gelegen in de bestaande vernietigingswapens, overtreft alles wat er op welk gebied dan ook in 1910 te vrezen viel. Een tweede feit dat de situatie van nu totaal anders maakt dan die van 1910 is, dat wij sinds de moord op zes millioen joden en de verdere daden van het nazi-regiem weten, dat het in deze eeuw bereikte beschavingspeil afgronden van massale wreedheid heeft mogelijk gemaakt, zoals daarvoor nooit zijn voorgekomen. Verder, wat de ‘onderontwikkelde’ gebieden betreft, deze gebieden

zijn niet eenvoudig wat achtergebleven bij de grote opgang naar welvaart van de westerse landen, maar zij zijn o.m. door een explosieve bevolkingstoename gedoemd in steeds diepere ellende weg te zinken. Tenslotte, gesteld dat men er in slaagt atoomoorlogen te vermijden, uitbarstingen van massaal sadisme te voorkomen en alle volkeren op aarde een redelijke welvaart te verzekeren, dan blijft de grote vraag bestaan: naar welk leven gaan wij toe? De leiders van het oostelijk blok weten hun onderdanen in feite geen ander toekomstideaal voor te houden dan een welstand van het noord-amerikaanse type. De jonge generaties van Azië en Afrika ambiëren uiteindelijk niets anders. Wanneer dan eens overal materiële welvaart en sociale zekerheid bereikt zullen zijn, zal de wereld dan bestaan uit mensen die zich voornamelijk inspannen om hun vrije tijd te vullen met ‘fun’ van de gemakkelijkst bevattelijke soort en die zich onbevredigd en eenzaam voelen ‘parce que l'homme a besoin d'un but qui le surpasse?’ Dat de huidige generatie weinig politieke geestdrift opbrengt, komt niet voort uit een gevoel van voldaanheid, maar uit een gevoel van machteloosheid tegenover problemen waarvoor niemand een oplossing ziet. Dat is het beslissende verschil met de jaren vóór 1930.

Natuurlijk zijn de hierboven aangestipte problemen niet typisch socialistisch. Maar Crosland wekt toch een te vredige indruk van de huidige situatie, wanneer hij alleen maar zegt, dat de socialist zich gekortwiekt voelt doordat de doeleinden minder duidelijk en minder urgent zijn geworden en niet meer sterk aan de kruisvaardersgeest in de mens appelleren. Het is Crosland duidelijk, dat met het bereiken van de moderne welvaartsstaat een fase van het socialisme is afgesloten. Maar hij vermeldt niet, dat een nieuwe fase begint. De thans bereikte stand van produktie- en organisatietechniek schept nieuwe problemen en nieuwe mogelijkheden; de ontwikkeling van atoomenergie en automatisering zal deze nog geweldig uitbreiden. Een partij die de wil bezit, doelbewust in de maatschappij in te grijpen om het welzijn van allen te beschermen, heeft meer te doen dan het afmaken van oude programma's. Ja, men moet zich afvragen, of men door eenvoudig voort te gaan langs de oude paden niet op sommige punten over zijn doel zal heenschieten. De leiders van de amerikaanse vakbeweging schijnen maar één perspectief te kennen waarop zij zich willen richten: steeds kortere werkweken en een steeds grote produktie. Zouden ook de socialisten geen ander perspectief kennen

[p. 5]

[p. 6]

dan dit, dan zouden zij op de duur hun traditionele doelstellingen ad absurdum voeren.

Het socialisme, dat is opgekomen in een maatschappij vol gebrek, moet de consequenties trekken van het feit, dat de westerse wereld nu materieel in een toestand van overvloed verkeert. Crosland geeft hiervan een voorbeeld in de tweede van de door hem geformuleerde doelstellingen. Maar er is meer. De tijd is gekomen voor een andere houding tegenover de produktie, met name voor een andere beantwoording van de vragen, wat geproduceerd moet worden en hoe geproduceerd moet worden.

Wat de omvang van de produktie betreft, heeft J.M. den Uyl nog in het oktober-nummer van ‘Socialisme en Democratie gezegd’ er geen bezwaar tegen te hebben, wanneer een regelmatig en in stevig tempo stijgende produktie als een zelfstandige doelstelling in het socialistische beginselprogram zou worden opgenomen. Hier is een vraagteken op zijn plaats. Natuurlijk is een geweldige expansie van de produktie geboden nu wij weten, dat de wereldbevolking zich in de komende decennia zal verdubbelen. Maar men moet iedere formule vermijden, die de indruk wekt expansie van de produktie te zien als een doel op zichzelf. Het maximale is gewoonlijk niet het optimale. De tijd is voorbij, dat men er eenvoudig van kon uitgaan, dat welvaart bestaat in de mogelijkheid tot bevrediging van de behoeften die het publiek toont te bezitten. Het geperfectioneerde reclame-apparaat van het moderne kapitalisme spant zich in om ad infinitum nieuwe behoeften bij het publiek te creëren. Wanneer het socialisme zich hier passief tegenover stelt, verwisselt het de belangen van de groot-industrie met de werkelijke belangen van de individuen. Men zal in de komende fase de durf en de arrogantie moeten opbrengen voor een veel bewuster standpunt zowel wat de omvang als wat de samenstelling van de produktie betreft. Wanneer het socialisme dit doet, zal het zich vermoedelijk bloot stellen aan het verwijt, reactionair geworden te zijn. Immers, wie niet geestdriftig staat tegenover iedere nieuwe mogelijkheid die techniek en wetenschap bieden (bijv. de ruimtevaart), geldt als niet progressief. Maar men moet zich ontworstelen aan de dwang van een vals begrip ‘progressiviteit’, dat niet meer bewust streven naar verbetering betekent, maar aanpassing bij de heersende tendenzen van de maatschappij. Bereidheid tot aanpassing was nooit een kenmerk van het socialisme, ook niet in de tijd dat het zg. wetenschappelijke socialisme de arbeiders troost bracht door te voorspellen, dat het kapitalisme door zijn eigen ontwikkelingswetten tot de ondergang gedoemd was. Natuurlijk is politiek de kunst van het mogelijke. Met donquichotterie is niemand gediend. Maar het socialisme is zelf tot ondergang gedoemd, wanneer het zich gaat aanpassen bij de tendens van onze tijd, iedere produktie gerechtvaardigd te achten die een verkoopbaar produkt oplevert. (Waarbij men in de Verenigde Staten zo ver gaat, dat de beruchte ‘comics’, die de jeugd onderrichten over de techniek van allerlei folteringen, de zegen van vooraanstaande psychologen krijgen, omdat ze ‘in een behoefte blijken te voorzien’).

Wat het ‘hoe’ van de produktie betreft, maakt de gestegen welvaart het mogelijk, dat men zich nu gaat verdiepen in de eigen betekenis die het werk voor de arbeidende mens kan hebben. In de periode waarin het



socialisme opkwam, in het tijdvak van ongelofelijk lange werktijden en ongelofelijk lage lonen, was de arbeid voor de meeste arbeiders een vloek. Nu deze misstanden tot het verleden behoren, vinden nog steeds massa's werkers in fabrieken en bureaus geen bevrediging in hun werk, voornamelijk tengevolge van de tot het uiterste doorgevoerde arbeidsverdeling. De schoonheid van de arbeid is in tal van socialistische liederen bezongen, maar in de praktijk heeft de arbeidersbeweging zich altijd tegen de arbeid gesteld als tegenover een kwaad. Een kwaad dat men zoveel mogelijk tracht te reduceren door werktijdverkorting en door het wegnemen van onaangename kanten. In de toekomst zal men zijn sociale ijver niet meer alleen op de bij-omstangidheden van de arbeid moeten richten, maar ook op de arbeid zelf. Kort gezegd: het socialisme, dat vroeger vooral heeft gestreden tegen het te

[p. 7]

zware werk, zal zich in de komende fase moeten keren tegen het te domme werk.

De gebruikelijke tegenwerping is, dat het volstrekt irreëel is, wijzigingen in de organisatie en techniek van het werk na te streven, die de kosten van de produktie kunnen verhogen. Alsof niet alle sociale verworvenheden van de eerste fase evengoed kostprijsverhogend hebben gewerkt: de werktijdverkortingen, de loonsverhogingen, de ziekte-, invaliditeits-, pensioen- en vakantieregelingen, de verbetering van veiligheid en hygiëne in de bedrijven! De kwestie is, dat in de eerste fase de bezitsloze klassen moesten worden opgeheven uit een diepe materiële ellende, waartoe een grote stijging van de produktie onvoorwaardeijlk nodig was. Daarom had ook het socialisme er in die fase belang bij, dat de produktie met gebruikmaking van alle technische mogelijkheden op de bedrijfseconomisch meest efficiënte manier verliep, en moest het er voorlopig naar streven, dat de arbeider tenminste buiten zijn werk enig geluk deelachtig kon worden. Maar er komt nu een punt waarop men zich moet afvragen, of de belangen van de arbeiders werkelijk alleen gediend zijn met nog kortere werktijden en nog betere lonen. De techniek, die het mogelijk maakt steeds meer te produceren met steeds minder arbeid, maakt het ook mogelijk evenveel te produceren met evenveel arbeid, maar arbeid die minder vernietigend is voor het zelfrespect van de arbeider.

Serieuze pogingen in die richting zijn moeilijk, omdat zij een heel nieuwe denkwijze vereisen en niet door grote algemene maatregelen zijn te verwezenlijken. Zij gaan bovendien rechtstreeks in tegen wat Galbraith de ‘produktie-mythe’ van deze tijd heeft genoemd (die er de oorzaak van is, dat de hedendaagse bedrijfspsychologen wel mogen zorgen voor ‘music while you work’ en harmonische ‘human relations’ maar niet mogen komen aan de produktieprocédé zelf). Het herstel van de arbeid als een positief element in het leven van de individuen zal nooit automatisch worden verwezenlijkt door de krachten die het kapitalisme hebben opgebouwd. Daarom is ook dit een voorwerp voor doelbewuste socialistische actie.

Dat de socialistische partijen zich niet door ‘any fundamental difference of aims and doctrine’ van de burgerlijke partijen onderscheiden, zal niet meer kunnen worden gezegd, wanneer de socialisten eenmaal consequent gaan doordenken, wat met het oog op de mogelijkheden en gevaren van de in deze eeuw bereikte ‘vooruitgang’ hun doeleinden kunnen zijn.