Hollands Weekblad. Jaargang 1

Een vergeten oorlog
door H. Gabriëls

Bij de stroom van oorlogsboeken die - na enkele jaren van afkeer bij het publiek en dientengevolge van terughoudendheid bij de lezers - nu wordt gepubliceerd en door de lezers geaccepteerd, is er één dat speciaal de aandacht verdient. ‘The Boer War’, door Edgar Holt (Putnam, Londen), behandelt een oorlog die in het vergeetboek is geraakt, maar waarvan de ‘after-effects’ pas nu duidelijk worden.

In het geval van de Boerenoorlogen zag het ernaar uit, dat deze episode door alle betrokken partijen als afgedaan zou worden beschouwd. Zij verdween dan ook spoedig uit het historisch spectrum en werd meestal afgedaan met het vermelden der jaartallen en de gewoonlijk als gelukkig vermelde uitkomst, de Vrede van Vereniging, die ten slotte resulteerde in de oprichting van de Unie van Zuid-Afrika in 1910.

[p. 14]

Nadat er twee wereldoorlogen zijn gevolgd waaraan de Unie - zij het niet altijd van ganser harte - toch dapper meestreed aan de zijde van de Britten, doet zich nu vrij onverwacht het opmerkelijke geval voor dat de zonen en de kleinzonen van de Boeren die in hun commando's de ‘roojneks’ bevochten die oorlog helemaal niet vergeten zijn en zich er eigenlijk al mentaal op voorbereiden hem nog eens dunnetjes over te doen. Dit in tegenstelling tot de houding van - om maar direct de voornaamste Afrikaner van de vorige generatie te noemen - Jan Smuts, die de woorden van Kitchener na het tekenen van de vrede van 1902, ‘we are good friends now’, tot de zijne maakte. De Nationalisten die nu aan het bewind zijn trachten in zo snel mogelijk tempo het land los te maken van alle banden met het Britse rijk. De invoering van een nieuw, tientallig munt- en matenstelsel, de afschaffing van het ‘God save the Queen’ als volkslied en soortgelijke maatregelen zijn uitvloeisels van een sterk anti-Britse mentaliteit bij een deel van de Boeren.

Om deze gang van zaken goed te begrijpen is een betere kennis van de Boerenrepublieken en hun ondergang nodig. Vanuit een oogpunt van moderne geschiedschrijving is er over de Boerenoorlogen weinig gepubliceerd. De meeste Nederlanders - die toch nauw bij deze strijd waren betrokken - weten tegenwoordig vrijwel niet meer over de oorlog van 1899-1902 dan hetgeen zij zich herinneren uit een paar romantische maar historisch niet al te betrouwbare jongensboeken.

*

De Zuidafrikaanse oorlog was in menig opzicht de eerste moderne oorlog - zeker wat de nieuwsvoorziening aangaat. Fotografen en filmoperateurs hadden hun plaats naast die van de oorlogscorrespondenten ingenomen, al moet gezegd worden dat het filmjournaal aanvankelijk beperkt bleef tot het uittrekken der troepen en de triomfantelijke terugkeer (van de Britten) na een overwinning. Na het ontzet van Ladysmith merkte de Britse bevelhebber, generaal Buller, dan ook op dat zijn intocht wel spoedig in Alhambra of een ander amusementstheater te zien zou zijn. Dank zij de goede telegrafische verbindingen konden de kranten de krijgsverrichtingen op de voet volgen en ofschoon er nog geen BBC was bleek bij belangrijke gebeurtenissen het Britse publiek binnen enkele uren al op de hoogte te zijn. Van het werk der fotografen is een aantal uitmuntende foto's in ‘The Boer War’ opgenomen. Een van de bekendste onder de journalisten die de strijd volgden was Winston Churchill, die vooral beroemd werd door zijn ontsnapping uit Transvaalse gevangenschap.

Ofschoon Edgar Elolt in een uitvoerige inleiding de achtergronden van Krugers ultimatum aan de Britten belicht, heeft hij zich in hoofdzaak beperkt tot het geven van een helder, overzichtelijk beeld van de gecompliceerde krijgsverrichtingen van die drie jaar. Holt is een Engelsman, maar hij heeft de Boeren in vrijwel ieder opzicht een ‘fair deal’ gegeven. Nauwkeurig analyseert hij het aanvankelijk falen van het Britse opperbevel, dat optimistisch dacht het handje



vol half-achterlijke boeren zonder veel moeite te kunnen overmeesteren. De gevolgen van deze houding bleven niet uit, maar hadden, naar Holt duidelijk maakt, nog veel erger voor de Engelsen kunnen zijn wanneer de Boeren-generaals, vooral in het begin Cronjé, een wat sterkere offensieve geest hadden getoond en meer gebruik hadden gemaakt van de fouten van hun tegenstanders.

Hoe moeilijk en zwaar de strijd is geweest blijkt uit de cijfers: aan de zijde van de Britten hebben niet minder dan een kleine 450.000 man meegevochten: 256.000 man regulaire Britse troepen, 109.000 vrijwilligers uit Engeland die dienst namen bij de militie, de Yeomanry en andere ruiterkorpsen; 53.000 man kwamen uit de Britse bezittingen in Zuid-Afrika, en 31.000 waren vrijwilligers en beroepsmilitairen uit de an-

De tekeningen in dit nummer zijn van Peter Vos

[p. 15]

dere Britse koloniën als Canada, Australië en Nieuw-Zeeland, die evenals in 1914 en 1939, het moederland te hulp snelden. Aan de kant van de Boeren hebben in totaal niet meer dan 87.000 ‘burgers’ aan de strijd deelgenomen; er zijn er echter nooit meer dan ongeveer 50.000 tegelijk in het veld geweest. Transvaal leverde van deze troepenmacht ongeveer 60 procent - waarvan ongeveer 2700 beroepsmilitairen, hoofdzakelijk artilleristen. Ruim 2000 buitenlandse vrijwilligers, goeddeels Nederlanders, vochten met de Boeren mee. Uit de cijfers blijkt ook dat in deze oorlog bepaald niet ‘bloedig’ is gestreden: de Britse verliezen bedroegen 701 officieren en 7091 minderen, de Boeren telden 4000 doden. Veel zwaarder was de tol die de tyfus eiste: 13.000 Britten en vele duizenden Boerenvrouwen en -kinderen vielen er in de kampen aan ten offer.

*

In zijn boek beperkt Holt zich wat het politieke aspect aangaat hoofdzakelijk tot Engeland. De weerstand tegen deze oorlog was groot, vooral onder de liberalen. Dat was voor een deel te danken aan Emily Hobhouse, die totdat de oorlog begon het teruggetrokken leven van een ongehuwde plattelandsdomineesdochter had geleid. Toen zij na een bezoek aan de Zuidafrikaanse concentratiekampen vertelde van haar ervaringen, was de ontzetting in Engeland over de toestand waarin de gevangen genomen vrouwen en kinderen van de Boeren wier boerderijen door de Britten waren afgebrand zich bevonden minstens zo groot als elders in West-Europa. Gesteund door de echtgenote van de hoofdredacteur van de Manchester Guardian, mrs. C.P. Scott, begon zij een anti-oorlogactie, die op het politieke front door de liberale, felle Lloyd George werd gevoerd. Het is een feit (en Botha heeft dat later, toen hij de eerste premier van de Zuidafrikaanse Unie werd, bevestigd) dat het Britse verzet tegen de Britse ‘barbaarse methoden’ de Boeren er mede toe heeft bewogen door vredesonderhandelingen een einde aan de guerilla-oorlog te maken.

Holt besteedt niet veel aandacht aan het Nederlandse aandeel in de vredespogingen. De houding van de Nederlandse regering was dan ook niet indrukwekkend. Het gebaar het oorlogsschip de Hr. Ms. ‘Gelderland’ naar Lorenzo Marquez te sturen om de oude president Kruger, die in deze Portugese haven een toevlucht had gezocht, naar Europa te brengen maakte nogal wat indruk op de bevolking, maar had in feite niet veel om het lijf. De regering-Pierson had de Britse regering tijdig ingelicht en deze was eigenlijk wel blij dat de koppige oude heer van het strijdtoneel verdween. Daarvoor al, op 15 maart 1900, hadden de presidenten Kruger en Steyn zich bereid verklaard tot onderhandelen en een beroep gedaan op de mogendheden om te interveniëren. Maar de Britten wezen iedere vorm van bemiddeling af, waar de Nederlandse regering zich, ondanks de druk van de openbare mening, bij neerlegde. Holt maakt van dit aanbod geen vermelding, evenmin van de vergeefse, onofficiële pogingen die de Britse regering in de zomer van 1901, kort voor het aftreden van het kabinet-Pierson, deed om de Nederlandse regering te bewegen de Boeren aan te sporen hun verzet te staken.

Niet alleen emotioneel, ook zakelijk waren de Nederlanders nauw verbonden met hun stamverwanten in Afrika. De Zuidafrikaanse spoorwegen, waar zo fel om werd gestreden, waren voor een belangrijk deel gefinancierd met Nederlands kapitaal en ook bij andere ondernemingen in de republieken was Nederland geïnteresseerd. Uit vrees voor internationale verwikkelingen durfde onze regering echter niet krachtig op te treden.

Een poging van het nieuwe kabinet-Kuyper om het net opgerichte Haagse Permanente Hof van Arbitrage in te schakelen mislukte. Pas in januari 1902 kwam Den Haag opnieuw in actie met een nota, waarin onze regering haar bemiddeling aanbood. Londen weigerde weer, maar gebruikte deze nieuwe ontwikkeling om via de Britse opperbevelhebber, lord Kitchener, directe onderhandelingen met de Boeren-generaals aan te knopen. Het waren vooral de juristen Smuts en Hertzog die hun mede-generaals overtuigden van de voordelen die een vrede bood boven een langzaam uitgeroeid worden. Want in dat stadium was de oorlog geleidelijk aan gekomen. De Vrede van Vereniging maakte een einde aan de oorlog en de Britse regering deed toen iets dat wij na 1945 misschien heel gewoon vinden, maar dat toen bijna onbegrijpelijk was: zij offreerde drie miljoen pond als bijdrage tot het herstel van de verslagen tegenstander.

*

De liberale leiders onder de Boeren, Smuts en Botha voorop, zowel als het nieuwe liberale bewind in Engeland onder Cambell-Bennerman, dachten dat met het herstel van de schade ook de oorzaak van de oorlog zou zijn weggenomen. Over die oorzaak blijkt het laatste woord echter niet gesproken te

[p. 16]

zijn. De kwestie van de ‘uitlanders’, aan wie Kruger weigerde burgerrechten te verlenen (waarvan eigenlijk nooit is komen vast te staan of ze die wel zo graag wilden hebben, gezien hun geringe animo om dienst te nemen in het Britse leger), was misschien de aanleiding, maar zeker niet de oorzaak van deze oorlog. Zeker is dat niet alleen politieke maar ook sociaal-economische achtergronden een grote rol hebben gespeeld. De Boeren in de beide republieken wilden vasthouden aan hun zeer primitieve, op de Kafferslavenarbeid gebaseerde agrarische economie en waren verontrust door de ontwikkelingen naar modernere verhoudingen, zowel sociaal als economisch, in de Kaapprovincie. Deze angst voor de nieuwe tijd is op de houding van de Boeren van grotere invloed geweest dan vroeger werd gedacht.

Ook Holt zegt over de oorzaak niet veel; een enkele passage echter is tekenend voor een situatie die thans nog ongewijzigd is.



Sir Alfred Milner, de Britse Hoge Commissaris, naar Kaapstad gezonden om met Kruger te onderhandelen, was vrijgezel; voor sommige representatieve verplichtingen werd hij bijgestaan door de echtgenote van zijn ‘Military Secretary’, de charmante mrs. Hanbury Williams, die pas kort in Zuid-Afrika was. Ter gelegenheid van het diamanten jubileum van koningin Victoria boden schoolkinderen haar tijdens een plechtigheid bloemen aan. Mevrouw Hanbury Williams bedankte zowel het blanke als het neger-meisje dat haar een boeket overhandigde met een hartelijke kus. De opwinding over de kus aan een negerkind was groot.

De Hoge Commissaris schreef later, dat ‘die kus het belangrijkste voorval was sinds hij in Kaapstad arriveerde’. Het grote probleem van Zuid-Afrika is het naturellenvraagstuk, voegde hij er - anno 1898, nu precies zestig jaar geleden - aan toe. En dat is het tot op heden gebleven.