Hollands Weekblad. Jaargang 1

[p. 10]

Het effect van oppervlakkigheid
door D. Hillenius

In de inleiding van het beknopte Etymologisch Woordenboek schrijft de samensteller, dr. J. de Vries, over ‘echte Indogermaanse woorden’: ‘De betekenis is in de overwegende meerderheid een werkwoord, dat wil dus zeggen een of andere handeling, die meestal in de algemeenste termen omschreven wordt. Waren de oude Indogermanen zo abstract? Primitieve volken zijn juist uiterst concreet, ja zelfs zo zeer, dat zij voor de algemene begrippen geen woorden hebben. De Lappen onderscheiden een vijftig soorten van rendieren, al naar ouderdom, geslacht, grootte, gebruik of uiterlijk; maar een algemeen woord voor rendier hebben zij niet. Anders de Indogermanen: een ros is eigenlijk het hard lopende dier (ten minste volgens één der gegeven verklaringen), de welp is het blaffende dier, de wezel het stinkende. Eerst dus de werkwoorden, alvorens men de naamwoorden kon gaan vormen. Dat is niet alleen hoogst bevreemdend; ik aarzel niet te zeggen, dat dit eenvoudig ondenkbaar is. Op dit punt zou ik willen herinneren aan het tekort aan wijsgerige bezinning, of zo men wil zelfs aan gezond verstand, waaraan de taalvergelijking is gaan lijden.’

Dr. de Vries constateerde dus dat onze Indogermaanse voorvaders volgens een bepaalde theorie veel abstracter taal zouden hebben gehad dan sommige nu nog levende volkeren. Hij acht dat niet alleen vreemd, maar zelfs ondenkbaar. Hij zegt er niet bij waarom dit ondenkbaar zou zijn. Het berust waarschijnlijk op het algemeen aanvaarde idee dat een concrete taal, gekoppeld aan concreet denken, primitiever is dan onze meer abstracte taal en ons superieure abstracte denken.

Mensen die het beter weten dan ik hebben me gezegd dat een abstractie iets is dat bewust is afgeleid van de werkelijkheid, een soort grote-lijnen-beeld met vastgestelde relatie tot de veel meer gelede werkelijkheid.

Als we dit vasthouden is er geen enkele reden om de Indogermanen van abstract taalgebruik te betichten, voorlopig stel ik dat ze een oppervlakkiger taalgebruik hadden dan de tegenwoordige Lappen. Als men zou kunnen bewijzen dat ze dit bewust hanteerden zou men van abstract taalgebruik mogen spreken en anders is hun oppervlakkigheid niet te onderscheiden van die welke veroorzaakt wordt door gebrek aan kennis.

*

Nu even een omweg: ik kan een hond leren om op het commando ‘op de stoel’ op een stoel te springen. Ik neem de stoel weg en zet er een kist voor in de plaats. Op het bevel ‘op de stoel’ springt, meestal zonder aarzeling, de hond op de kist. Talloze variaties zijn hierop mogelijk. De hond heeft de klank ‘stoel’ niet verbonden met een concrete stoel, maar met een veel algemener vorm: iets dat hoger is dan zijn omgeving en waar hij op kan springen. Een hond heeft een veel oppervlakkiger begrip van een stoel dan zijn baas. Deze oppervlakkigheid berust op een gebrek aan kennis en ervaring. Er zijn andere objecten waarvan een hond veel concreter begrip blijkt te hebben dan de mens: een hond die met genoegen de netmaag van een koe opvreet kan met afgrijzen van een stuk boekmaag weglopen, terwijl dat voor een gewoon mens één pot nat is.

Ander voorbeeld: jonge zilvermeeuwen worden door een oranje vlek op de ondersnavel van hun ouders geprikkeld om overeind te komen en om voedsel te bedelen. Proeven met kunstkoppen uit karton geknipt bewezen dat het niet ging om de vorm van de kop, maar om de oranje vlek. Een

[p. 11]

cirkelronde schijf met een oranje vlek had meer succes dan een echte meeuwenkop waar men de oranje vlek had overgeschilderd met groen b.v. Men zou dus kunnen zeggen dat de jonge meeuwen een wel zeer oppervlakkig idee hebben van hun ouders of althans van hun voedselbron. Ook hier weer gebrek aan kennis, gebrek aan noodzaak om meer te kennen, omdat in de natuur tenslotte nooit keus bestaat tussen een kartonnen cirkeltje en de kop van de moeder.

*

Voor zover ik er iets van begrepen heb mogen we niet spreken van Indogermaans ras, maar we mogen toch wel onder de naam Indogermanen een menigte volken en volkjes aannemen die vanuit het oosten Europa en vanuit het noorden India binnenvielen en veroverden. Maar vooral in Europa is hun invloed groot geweest, bijna niets is over van de taal van hun voorgangers.

Er kwam dus een volk in een vreemd land. In de streek waar ze vandaan kwamen hadden ze misschien ook wel 50 of meer namen voor één diersoort, zoals de Lappen nu nog hebben. Maar nu kwamen ze in een vreemd land, met vreemde planten, vreemde dieren.

Een woordenschat is een wankele erfenis. Ze wordt met de mond doorgegeven. Maar ze behoeft een regelmatige confrontatie met de concrete modellen waarop de woorden van toepassing zijn. Als Lappen zouden emigreren naar een land waar geen rendieren gehouden worden, zouden ze binnen enkele generaties hooguit één van hun 50 namen hebben overgehouden.

Die Indogermanen - laten we ze voor het gemak zo noemen - kwamen dus in streken waar ze de dieren niet kenden. Zo hadden ze voor hert, rund, rendier dezelfde oppervlakkige aanduiding: het gehoornde dier (hiervan werden later de namen hert, rund, rendier afgeleid). En dat ros hardlopend dier, wezel stinkend dier en welp blaffend of gillend dier zou zijn, past goed in deze zienswijze.

Precies hetzelfde mechanisme zien we in Zuid-Afrika, waar Nederlandse boeren geconfronteerd werden met een groot aantal soorten antilopen, die volgens hedendaagse specialisten - vgl. de Lappen - te onderscheiden zijn in families die minstens zo ver uit elkaar staan als schaap, geit en rund. De onwetende boeren noemden ze allemaal bokke of bokkies: waterbokke, trekbokke, hartebokke, duikerbokkies etc. Alweer: een neiging tot oppervlakkige taalbouw genoodzaakt door onwetendheid.

Een ander voorbeeld is het maleis dat de blanken vroeger in Indië spraken: een taal zonder kennis.

De Indogermanen worden geacht niet zo maar eens een jaartje te hebben getrokken, maar generaties lang. Dat lijkt me voldoende om het grootste deel van de concrete aanduidingen verloren te doen gaan, waardoor een toenemende behoefte ontstond tot het vormen van nieuwe namen die voorlopig - door gebrek aan kennis en ervaring - zeer algemeen en oppervlakkig moesten zijn.

Tijdens die trektocht ontstond er een andere sociale selectie dan in de sedentaire volken (of volken zoals de Lappen, die hun omgeving met zich mee sjouwen). De 50 Lapse namen voor het rendier in diverse situaties duiden een grote kennis van het rendier aan. Degeen die dit soort concreties in het hoofd heeft is een rendierspecialist en zal daarmee w.s. hoger op de Lapse ladder staan dan degeen die rendier en hert en eland door elkaar haalt. Die laatste komt echter in het voordeel tijdens een trektocht als die van de Indogermanen. Hij ziet een beest met hoorns en weet direct: voedsel, terwijl de concreterd, degeen die nog vast zit aan de vele variaties van het beest dat in zijn vaderland zo veel voorkwam maar dat hij nu steeds maar niet ziet, achterblijft.

De neiging tot het oppervlakkige taalgebruik (d.i. dus het gebruik van termen voor dingen die men nog niet volledig heeft leren kennen, maar die men hanteert aan één herkenbaar aspect: het eetbare, het harde lopen, het vliegen etc.) krijgt survival value in een volk dat steeds van omgeving verandert. Ik wil niet direct suggereren dat er een genetisch verschil zou bestaan tussen concreet en oppervlakkig taalgebruik en het daarmee verbonden denken. Dat hoeft voor deze redenatie niet. Het oppervlakkige denken ontwikkelt zich tijdens de trektocht tot een techniek, die we vanwege de bewuste toepassing ervan nu wel abstract denken mogen noemen. Het is deze techniek die voortaan werd doorgegeven aan volgende generaties i.p.v. de vele namen met de daaraan verbonden statische kennis.

Ik meen dat dit de mechanische oorzaak is van het feit dat de exacte vakken, de natuurwetenschappen, de techniek, de industrialisatie, zijn voortgekomen uit het Westerse ‘ras’. Er zijn natuurlijk veel meer nakomelingen van de Indogermanen die geen deel hebben gehad aan die - tijdelijke - bloei. Maar in de meeste gevallen gaat het dan om zijtakken die zich weer ergens voorgoed genesteld hebben, die weer van onder af aan begonnen zijn om zich concreet in te stellen op de nieuwe omgeving. Zij gingen zich weer opnieuw een gespecialiseerde kennis

[p. 12]

opkweken van één land, de landbouw, fauna, flora, bodem. Alleen degenen die de trek voortzetten, aan zee gekomen zeevaarders werden of weer handelslieden op de weg terug, bleven in staat om steeds weer met nieuwe onbekende feiten in aanraking te komen, waardoor ze onwetend bleven, en omdat ze toch gedwongen werden met die feiten te werken moesten ze het volgens grote lijnen doen, bewust oppervlakkig, abstract.

Evenals elders in de biologie zien we hier de ‘survival of the unspecialised’ (Cope).

*

De consequenties van deze gedachtengang zijn vele. De behoefte tot reizen bestaat voornamelijk in perioden waarin ons eigen bestaan onoverzichtelijk dreigt te worden door te veel concreetheden. In het vreemde land leiden de mensen ongetwijfeld een evenzeer door concrete feiten en feitjes vertroebeld leven als wij in het onze. Maar doordat we zo weinig weten van de vreemdelingen zien we hun bestaan algemener, in grote lijnen. Met behulp van dit bewust verkregen oppervlakkige beeld, dat op alle punten die we kunnen waarnemen bij ons bestaan zal aansluiten, zijn we in staat om ons eigen overzicht weer terug te vinden.

*

Ook dit verhaal sluit weer aan bij de materialistische verklaring van de mystiek. De grootste mystici zijn mensen die met hun zintuigen hebben geknoeid, die de middelen waarmee een normaal levend wezen de concrete werkelijkheid leert kennen zo ver mogelijk hebben afgeschaft. Daardoor krijgen ze niet een onwaar, maar een zeer oppervlakkig beeld van de werkelijkheid, dat in mooie heldere lijnen gecomponeerd lijkt. Ik denk dat dit ook de reden is waarom de doodgewoonste mensen, die nooit een greintje van bijzondere geesteskracht hebben vertoond, in staat blijken om rustig te sterven, als ze er maar tijd genoeg voor krijgen. Hier zijn het



vaak niet de zintuigen, maar de vitaliteit die achteruit gaat. Het effect is hetzelfde: men wordt niet meer met de neus gedrukt op de menigte concrete narigheden die sterven nu eenmaal inhoudt, door gebrek aan deelname wordt alles nu oppervlakkiger zichtbaar en daardoor acceptabel.

Mijn eigen fysiologische ervaring is dat na een week niet eten praktisch alle moeilijkheden verdwijnen. Men vindt weliswaar geen oplossingen, maar er bestaan simpelweg geen onoverkomelijkheden meer.

*

Er zijn vele redenen waarom er geen grote vrouwelijke componisten zijn geweest, geen grote schilderessen, beeldhouwsters en relatief maar weinig schrijfsters. Eén daarvan is dat voor de constructie van een kunstwerk een belangrijke mate van abstracte hersenwerkzaamheid noodzakelijk is. De vrouw, die ten eerste elke maand een aantal dagen, ten tweede - veel meer dan de man - door het opkweken van kinderen gedwongen wordt tot een zeer concrete, gespecialiseerde deelname aan het leven, komt minder in de gelegenheid om de abstraherende werking van de hersenen, het werken met abstracties, te bevorderen.

Tijdens de grote trektocht der Indogermanen was er een constante verandering van milieu voor de man. Voor de vrouw bleef het grootste deel van de dagelijkse dingen en bezigheden hetzelfde. Emancipatie zal aan dit patroon weinig kunnen afdoen zolang er niet een veel radicaler revolutie optreedt in het gezinsleven. Maar zelfs als man en vrouw even veel - of even weinig: kinderen in crèches - aandacht besteden aan de verzorging en het opkweken van de kinderen, blijft het feit van de menstruatie een handicap t.o.v. de man. Het is symbolisch dat betrekkelijk veel mannen niet tegen het zien van bloed kunnen, iets wat bij vrouwen praktisch niet voorkomt.