Hollands Weekblad. Jaargang 1

[p. 1]

Hollands weekblad tijdschrift voor litteratuur en politiek eerste jaargang · nummer 7 · 1 juli 1959

Een gevoel voor ernst

Er bestaat zoiets als een gevoel voor humor; tenminste, wij spreken daar van en merken er bij sommige mensen de uitingen van op, en bij andere minder of niet. Het is in Nederland niet een gevoel dat in hoog openbaar aanzien staat. Er is een tijd voor spelen en een tijd voor werken: bij de eerste tijd horen grappen, bij de tweede hoort ernst. De ernst is de hoofdzaak, de grappen zijn bijkomstig. Geen wonder dat het woord humor een zware klank heeft gekregen. Het is het product van humoristen, mensen die grappige gezichten trekken en stemmen opzetten. In een poging om nog iets te redden, kunnen wij er goede humor afsplitsen, en een fijn gevoel voor humor; maar veel moois wordt het nooit, en weinigen van ons verheugen zich als het hun toegekend wordt.

Daartegenover wordt er nooit een onderscheid gemaakt tussen goede en slechte ernst en spreken wij ook niet van een fijn gevoel voor ernst. Voorzover wij kunnen horen, is de ernst altijd goed, het gevoel ervoor altijd fijn. Het laatste is zelfs nog teveel gezegd:

wij kennen niet eens de term ‘gevoel voor ernst’, want iedereen wordt geacht het te bezitten, tezamen met een gevoel voor liefde en een gevoel voor eten. Wie er in tekort schiet, is ‘niet ernstig genoeg’. Dat is geen merkwaardigheid van zijn karakter; het is er een gebrek van.

Het is lang niet zeker dat deze stand van het idioom de gevoelens van de taalgebruikers voldoende vertolkt, en in ieder geval zijn er verscheidene aanmerkingen op te maken. In de eerste plaats is de associatie van spelen met grappen misplaatst. Binnen de regels van het spel is alles wat het zegt dat het is. Impair is impair, offside is offside. Wie daar grappig over probeert te zijn, heeft niet begrepen dat de regels van het spel zelf gestolde grappen zijn, speciaal opgesteld om ons van de humor van het leven te verlossen.

Anderzijds is de associatie van werken met ernst misleidend. Natuurlijk werken wij in ernst, zoals wij ook in ernst spelen. Het voornaamste verschil tussen die twee is dat

[p. 2]

wij het ene voor ons plezier doen en het andere omdat het moet. In beide gevallen is er een duidelijke relatie tussen de handeling en het doel, winnen of geld verdienen.

De kans op grappen maken komt pas als wij proberen de bedoeling van al deze speelse werkzaamheden te verduidelijken en te beschrijven. Als wij klaar zijn voor de dag met onze ernstige werkzaamheden, wat hebben wij dan? Niets behalve de zorg dat er morgen opnieuw mee begonnen zal moeten worden, totdat wij oud en gepensionneerd zijn en zelfs die zorg niet meer hebben. Misschien is het woord ‘niets’ een beetje te groot. De gemakken waarmee wij ons omringen zijn niet niets, en sommigen menen zelfs te hebben opgemerkt dat zij na gedane arbeid door een voldoening vervuld worden die ook niet niets zou zijn. Laat het iets meer dan niets zijn: maar door de fatale werking van het menselijk gestel komen wij toch weer op de vraag naar de bedoeling of het nut van onze aktiviteit, hetzij omdat wij onszelf niet tevreden kunnen stellen met de gedachte dat het allemaal alleen een kwestie van voeding en tijdbesteding is, of omdat wij ons aan de hand van principes een oordeel willen vormen over de waarde van alle bezigheden.

Het is de klassieke komische situatie van ‘We zeggen Spring maar want we hebben een net; en gelachen dat we hebben, want er wàs helemaal geen net’. Geen beoefening van deugden of vermaken, geen grandioze bezitsverwerving of zelfonthouding, verzekert ons van het geluk dat alle vragen op een zoete troostende muziek zal zetten; geen diensten of dwang aan anderen opgelegd, zullen hen verlossen uit een situatie die precies zo is als de onze. Bovendien, geluk, is dat het doel? Of alleen een evenwicht, of niet iets in ons, maar iets buiten ons? Wij weten niet eens wat wij zoeken, noch waar het gezocht moet worden of hoe. Het enige wat wij weten is dat het tien tegen een niet bestaat. Wij zoeken iets dat wij zelf moeten maken; niet anders dan baron von Münchhausen, moeten wij ons aan onze eigen pruiken uit het water trekken. Het wordt nog moeilijker doordat wij toch ook in het water

willen blijven, als dat onze levensomstandigheden voorstelt. Er is dan ook een verleiding om onszelf alleen de pruik van het hoofd te nemen, en die in de hoogte te houden als zichtbaar bewijs van onze zelfverheffing. Hoe kan iemand bij zo'n vertoning zijn ernst bewaren? Zolang wij alles ernstig opvatten, in de ernstige termen van doel en middelen, kunnen wij niet eens begrijpen wat er gaande is.

Op het eerste gezicht is het inderdaad onbegrijpelijk dat iemand die zich niet sterk weet in het bezit van een onvermoeibaar gevoel voor humor, dit probleem ook maar ter sprake durft te brengen. Bij nader toezien wordt het iets minder verbazend: het grappige probleem immers is alleen een formule voor een situatie waarin de levende mensen verkeren, en het is precies hun lot dat wij menen te kunnen verzachten door de ware kunst van zelfverheffing te leren, en dat wij vrezen te bederven als wij hen rustig in de modder laten zakken, misschien des te sneller doordat zij doelloze spartelbewegingen gemaakt hebben.

Maar dan weer: er is geen water, er is geen pruik, er is geen waterkant. Het was niets dan een beeld voor de grap, en dat is nog een geluk, want wij weten dat altijd wanneer mensen menen de menselijke situatie te kunnen samenvatten in termen van doel en middelen, de praktijk bloed en tranen oplevert. De bruikbaarheid van systemen met doel en middelen blijft beperkt tot materiële moeilijkheden. Dan nog kan niemand voor de gevolgen instaan, evenmin voor de atoombom als gevolg van de natuurwetenschap als voor de onmatige uitbreiding van de wereldbevolking als gevolg van de medische wetenschap.

Het is tenslotte toch niet duidelijk wat wij in zo'n situatie met ernst aanmoeten. Het lijkt nog even of wij ernstig gestemd meer hart zullen hebben voor de nood van anderen dan humoristisch gestemd; maar zelfs dat is niet zo. Buiten de praktijk van het werk betekent ernst alleen dat wij geloven dat onze woorden nauwkeurig corresponderen met de werkelijkheid, en dat de wijzigingen die zij voorstellen, zeker zinrijk zouden zijn. Eerder dan tot humaniteit, brengt zij ons tot eigenwijsheid en zelfzucht. In volle ernst opgevat, geven woorden niet meer uitzicht op de werkelijkheid; zij benemen het juist. Typisch voorbeeld van inhumane ernst: ‘Ik geef nooit iets aan een bedelaar als ik weet dat hij er alleen van gaat drinken’. En wat moet hij anders doen met dat kwartje? Een aandeel Koninklijke kopen?

[p. 3]

Er is geen ontkomen aan de conclusie dat wij, op dezelfde voet als het gevoel voor humor, zoiets kunnen stellen als het gevoel voor ernst. Zoals sommigen het liefst taal horen en gebruiken waarin het verschil tussen woorden en dingen en het misverstand met de toehoorders op natuurlijke wijze verdiskonteerd zijn; zoals zij altijd weer worden aangetrokken door een bepaald soort ongelovige glimlach, en teleurgesteld zijn als die aalleen een manier van kijken blijkt; zoals zij hun hart pas voor de mensen voelen opengaan wanneer plotseling alle opgeblazen waarden en gronden voor hoop uit de weg geruimd lijken; - zo zijn er anderen wier hart juist verwarmd wordt door diepernstige woorden die de weerbarstigheid van de werkelijkheid een ogenblik bezweren, door een bepaald soort strengheid in de oogopslag, en door de hoop dat op een goede dag allen tezamen een maatschappij zullen gaan bouwen als een kathedraal. Toegegeven dat wie voortdurend alleen op ongelovigheid belust was, een monster zou zijn; maar wie steeds diepe ernst zoekt is er ook een, bij het onderzoek van de menselijke situatie even goed als op feesten en partijen.

Wij kunnen alleen zeggen dat bij sommigen het gevoel voor ernst goed ontwikkeld is, bij anderen veel minder. Het is dus een merkwaardigheid, een eigenschap van een deel van de mensen, die wij er soms zeer om kunnen bewonderen. Het is niet het erfdeel van iedereen, en er is geen reden waarom degenen die er in tekort schieten zouden proberen het in zichzelf kunstmatig aan te kweken. Voor een goed begrip van de menselijke situatie is het meer een beletsel dan een hulp; en het is ontmoedigend om al die mensen te zien die zich beijveren tot ernstig spreken over omstandigheden waarin zij geen reëel doel zien en geen middelen kunnen aanbevelen. Ernst is evenmin een garantie voor de geldigheid van visies als humor; het is alleen een gezindheid, even onverkwikkelijk om aan te zien als alle andere wanneer zij geforceerd wordt.

J.J.P.