De Hollandsche Lelie. Jaargang 29

Plicht.

De humoristische beschouwing van de Redactrice onder het opschrift: ‘Ik word tam,’ was aanleiding tot het schrijven van dit artikel. (Erg tam was de R. nog niet!)

In een vroeger geplaatst opstel: ‘Opvoeding tot Plichtsbesef’ heb ik een definitie gegeven van Plicht naar den Koningsberger wijsgeer Kant, die met zijn ‘Kathegorische Imperativ: du sollst (en du sollst nicht)’ het wezen van den plicht duidelijk heeft geteekend. Zijn plicht doen is doen en laten doen wat het geweten, de Godsstem in ons, gebiedt of verbiedt.

Geheel hiervan afwijkende is de opvatting van plicht in 't dagelijksch leven. Terwijl plicht uit ons eigen ik moet voortvloeien, schuift de ambtenaar, de bediende, de beambte, de patroon, de werkgever en de werknemer, kortom elke functionnaris den plicht op het voorschrift, maakt deze innerlijke gebondenheid tot een nakomen, vervullen van uiterlijke vormen, tot het volgen van plichtplegingen, waaraan de stem van het geweten geheel vreemd blijft. Men denke maar eens aan uitdrukkingen als: maar de patroon kon geen aanmerkingen maken, ik kwam altijd op tijd, was voortdurend bezig, ik bleef tot het sluitingsuur, ik deed mijn plicht! Als je je plicht doet, sta je sterk. Hij? hij deed meer dan zijn plicht; als er een leerling niet mee kon, ontzag hij geen moeite en spaarde geen tijd om hem bij te werken; hij offerde zich op; en wat heb je er van? Wie dankt je er voor? Wie waardeert het? Neen, met zulke buitenissigheden hou ik me niet op, ik doe mijn plicht en daarmee basta! enz.

De plicht heeft dus in het dagelijksch leven wel een zeer bekrompen gebied. Hij, die iemand nooit rust gunt, de meester in ons, de onbeperkte gebieder, wordt verlaagd tot een papieren lesrooster, een simpele maatregel van orde, een preservatief tegen luieren en dagdieven!

Maar men weet wel beter. Men kan, ook in deze tegenwoordige helsche wereld, men kan nog wel beseffen dat er iets hoogers, iets beters, reiners is dan moorden en doodslaan, al wordt dit van hooger hand gesanctionneerd en geprezen, men voelt nog wel, dat de Duitsche duikbootkommandant een zonderlingen plicht vervult, als hij een vijandelijk of een neutraal schip in den grond boort, en men ziet wel in dat er plicht en plicht is, dat veel wat plicht heet, geheel indruischt tegen het Goddelijk gebod, tegen de stem van het geweten.

‘Wie maar luistert naar de Godsstem in zich, hem valt het gemakkelijk den weg te zien, dien hij te volgen heeft. Niet veel kennis is daarvoor noodig, deze stem is voor ieder duidelijk, voor den eenvoudige en weinig verstandige even goed als voor den wijze.’ Zoo ongeveer leeraart de dominee en doceert de professor in de Godgeleerdheid. En hiermee ben ik het nooit eens geweest. Ik heb, als velen in hun leven, soms in omstandigheden verkeerd, dat ik niet wist wat ik doen moest, dat ik met mijzelf te rade ging en geen oplossing vond, dat anderen, als ik die in 't begin wel eens raadpleegde, het nog donkerder inzagen of mij van den wal in de sloot wilden helpen, en dat ik niets deed, omdat ik niet anders kon. De vrome - daarmee bedoel ik den persoon, die zichzelf vroom prijst en vroom acht boven allen - de vrome zegt dan: juist, dat was Gods raadgeving, Hij zweeg en ge deedt niets, bemerkt gij niet dat dit de bedoeling was? Neen en nogmaals neen! dat bemerkte ik niet, ik bevond mij in die oogenblikken van God of mijn geweten verlaten. De omstandigheden waren zoo ingewikkeld, de gevolgen van een te nemen stap zoo onbe-

[p. 765]

rekenbaar, dat èn verstand èn gevoel mij in den steek lieten en ik lijdzaam wachtte, niets deed. Er doen zich voor den eenvoudige èn voor den verstandigste, voor den ongeletterde èn den geleerde, kortom voor iedereen moeilijkheden in 't leven op, waarvoor zij even vreemd staan. En 't beste is 't mij altijd voorgekomen dan niets te doen, niet te oordeelen, niet te handelen, zooals de wijze regel luidt: in twijfel onthoud u!

En juist daarom zou ik mij onthouden - en onthoud mij - om thans dienstweigering aan te bevelen. (Hoe gemakkelijk is 't bovendien dit te leeraren en aan anderen, de miliciens, het nakomen, de daad op te dragen!) Want is er iemand, die zeggen kan dat het Gods stem in hem is, die zegt: gij zult opstand prediken en opstand verwekken tegen den Staat? Ja, zeker, men moet God meer gehoorzamen dan de menschen, maar wat wij weten, begrijpen, gevoelen, wat wij inzien als 't beste, is dat niet Gods stem; zijn ons verstand en gevoel dan niet Gods gaven? En wanneer nu geen beslist ja of neen de uitkomst is van ons overleg, dan is het inbeelding zich op te dringen dat er nog iets anders zou zijn, iets geheimzinnigs of een bijbelwoord bijv., dat de beslissing moet brengen.

Wij leven in een zondige wereld. Wie naar de voorschriften van zijn geweten tracht te leven, is onmogelijk in de maatschappij, even goed als in Jezus' dagen. Men kruisigt hem wel niet meer, maar sluit hem op in de gevangenis. Of men zegt van zoo iemand, die naar zijn innerlijke overtuiging wil leven, dat hij zenuwziek is en opent hem de deur van een zenuwinrichting of geeft hem een asyl in een gekkenhuis. De geheele maatschappelijke inrichting is zedelijk ziek; zonde, onrecht, eigenbaat, zelfzucht spelen de baas. Wie een rol speelt in dit samenstel, doet noodzakelijk mee. Hij helpt het onrecht bestaan: de bediende helpt zijn patroon, hij is medeplichtig aan diens ongerechtigheden, de fabrieksarbeider maakt den fabrikant rijk en helpt hem aan zichzelf zijn behoorlijk loon te onthouden. De militair is een moordenaar van beroep, de Staat gelast hem in oorlogstijd of bij oproer zijn naaste dood te schieten.

't Is alles onchristelijk, 't is alles ongerechtigheid en zonde, één bespotting van den Godmensch Christus. Maar - wie kan zeggen, wie durft (tegenover zijn eigen geweten) zeggen: arbeid niet, vecht niet - gehoorzaam niet. Wat is het beste? Wat is Gods stem?

Ja, als! Als allen zeiden: wij vechten niet als allen de wapenen neerlegden, dan!...,

‘Het is niemand geraden, iets tegen zijn geweten te doen,’ maar wat zegt het geweten?

Is het in deze omstandigheden raadzaam, goed, aan te sporen tot dienstweigering of zelf dienst te weigeren? Zou daaruit niet het gevaar ontstaan, onze weerkracht te verminderen en daardoor onze (gewapende!) neutraliteit te verzwakken? Is het in 't algemeen wel goed, deugdzaam, in overeenstemming te handelen met abstracte theorieën en den bestaanden staat van zaken te ignoreeren? Kan het goed zijn iets te doen dat hoogst waarschijnlijk geen nuttig, gewenscht gevolg zal veroorzaken? Moet het geweten niet oordeelen? overleggen?

Voorzeker, 't is moeilijk te zeggen wat goed is, nu vooral. Zal het voorbeeld niet dienen om anderen tot navolging te prikkelen en zoo meewerken om het gewenschte einddoel: algemeene militaire-dienstweigering dichter te benaderen? En is het dus niet noodig, zeer noodig? Wanneer er thans, nu er oorlog is, geen verzet wordt gepleegd, zal dan in vollen vredestijd de dienstweigering niet nog veel minder voorkomen?

't Antwoord op deze vragen kan kort zijn. De menschen staan nog ver af van die ideale menschlievendheid en deugd, welke de noodzakelijke, onmisbare voorwaarden zijn voor de algemeene ontwapening. Soms kunnen voorbeelden veel uitwerken, maar waar het zedelijk inzicht faalt, is alle actie doelloos. Of we ooit zoover zullen komen? 't Antwoord is een wedervraag? Gaan we wat het zedelijk inzicht en leven betreft, voor- of achteruit? Als we vooruitgaan, dan is 't met een slakkengang.

Niet het zedelijk inzicht, maar het verstand, de nuchtere overweging van het eigenbelang, zal thans beslissen.

Immers de groote offers, ook op materiëel gebied, zullen de vorsten en diplomaten huiverig maken het monster opnieuw te ontketenen. De oorlog zelf, die schatten verslindt, die menschenvleesch eet en menschenbloed drinkt, die de volken tot den bedelstaf brengt, zal aan den oorlog een einde maken. Het kan ons tot troost strekken, terwijl we reikhalzend uitzien naar vrede, dat hoe langer de krijg duurt, hoe meer kans er bestaat dat het gedrocht zichzelf zal verslinden. Zoo zou dan de oorlog zelf den vrede verwekken, uit het kwade het goede worden geboren. Dit is vreemd, maar in de geschiedenis onzer zondige wereld niet éénig. Men denke slechts aan de Kruistochten.

Doch wat zou in dezen duivelenstrijd der groote mogendheden de dienstweigering als vredesmanifestatie beteekenen van eenige tientallen in ons landje, dat niet eens in den oorlog is betrokken? Indien 't werd opgemerkt in 't buitenland, zou het hoogstens een aanleiding

[p. 766]

te meer kunnen zijn om onze weermacht niet te vertrouwen en in te grijpen.

Daarom is het m.i. plicht niet te ageeren voor dienstweigering, doch stil en lijdzaam te berusten: in twijfel onthoud u!

C. GROUSTRA.