De Hollandsche Lelie. Jaargang 29

Uit den ouden tijd,
door A.J. Servaas van Rooyen.
Oud-Gemeente-archivaris.
Onze dames in de 17^e eeuw.

De mode van 1915, 't nauwe rokje en de ‘kietelhalsjes,’ heeft nogal eens een veer moeten laten, maar, in de beeldspraak onzer dagen gesproken, waren dat slechts schermutselingen in vergelijking van de verschillende kanonnades die uit 42 cM. en 75 cM. op de luchtige-doorluchtige kleeding der dames uit 't laatst der 16^e en de eerste helft der 17^e eeuw in trommelvuur werden afgeschoten.

[p. 751]

Of de beterschap er door intrad durf ik niet beweren, want daar de mode een dagvlinder is, was zij misschien vanzelf en onwillekeurig van het eene uiterste in het andere overgegaan. Eerst alles naakt, en toen misschien den heelen vleeschwinkel bedekt.

Het moet anders toen ter tijd wel een beetje bar zijn geweest, en daarom zal men gedacht hebben moet het mes maar diep in de wonde worden gezet, al verviel men daardoor in een platheid van uitdrukking waartegen de zedewet van dezen tijd zeker gereageerd zou hebben.

Inzonderheid deed de Mecklenburger Lauremberg dit, die in zijne ‘Veer Schertz-Gedichte in Nedderdüdisch gerimet’ in sterke kleuren het kwaad dier dagen afschilderde. Hoewel de locale kleur er door verloren gaat wil ik slechts in een vrij prozaïsch proza de enkele regels teruggeven, die door Eelcoo Verwijs werden afgedrukt, daarvan getuigende dat zij een bewijs geven, ‘hoe plastisch men toen nog kon en mocht spreken.’ De adellijke dames gaven het voorbeeld, om hun bovenlijf bijna naakt te vertoonen, en nu meende de burgermeisjes, - evenals nu, - gerust hetzelfde te mogen doen. Zij wilden ook alles laten zien en de ‘Schnieder,’ - alzoo had men toen ook een mannelijk modist, - kreeg er werk door. Hij moest den boel, (der kleeren namelijk) maar wegsnijden. Zij waren toch even zoo geschapen als de adellijke dames, en waarom zouden zij dat alles niet even goed laten zien. De dichter zegt er van:

‘Tucht en Schamhafftigkeit is mit weggeschneden,
Mit halff bloten Lyve komen se her getreden.’

Denk nu niet, dat deze brave Mecklenburger alleen stond, of dat de Duitsche stam alleen zoo zéér tegen de naakt-mode gekeerd was. Frankrijk zelf, waarvan de mode was uitgegaan, trok er ook, door enkelen zijner schrijvers, tegen te velde, en hunne woorden vonden weerklank bij ons Nederlanders.

Men gebruikte het liefst den satyrevorm. Tot spottend de waarheid te zeggen was het onderwerp het meest geschikt, en daar daarbij de dingen bij hun naam genoemd werden, groeide misschien het getal lezers aan. Men wil nu eenmaal wel eens een ‘stoutigheidje.’

In 1612 verscheen reeds een schimpschrift getiteld: ‘La mode qui court à présent et les singularités d'icelle, ou l'ut, re, mi, fa, sol, la de ce temps.’

Van 1613 is bekend het ‘Discours nouveau sur la Mode,’ dat niet alleen de dwaasheid der mode geeselde, maar vooral hare onzedelijkheid deed uitkomen.

Voornamelijk trad in het strijdperk Pater Jacques Olivier, en te oordeelen naar de vele herdrukken in korten tijd verschenen van zijn ‘Alphabet de l'imperfection et malice des femmes, augmentè d'un friant dessert pour les courtisans et partisans de la femme mondaine’ schijnt zijn geschrijf wel doel te hebben getroffen, tenzij de prediking het eene oor inging en het andere uit. Een der herdrukken verscheen zelfs, vermeerderd met een ander pamflet, getiteld: ‘Portrait racourcy d'une femme mondaine pour le friant dessert des courtisans et partisans.’

Omtrent al die Fransche boekjes weten we niet veel meer dan dat de groote boekenkenner en bibliograaf Brunet ze opnoemt.

Van de drie Duitsche hekeldichters kennen we ten minste het een en ander uit hun leven en werken.

Johann Wilhelm Lauremberg, door Winkler Prins (Geïll. Enc.) den vader van het didaktische hekeldicht genoemd, was een Rostocker van geboorte (1591). Oorspronkelijk hoogleeraar in de wiskunde, bracht hem dit logisch denken, noodig bij deze exacte wetenschap, zeker tot het hekeldicht. Gezond verstand is daartoe immers noodig, en de geestigheid komt dan als vanzelf, indien men 's menschen gebreken toetst aan den eisch der zedelijkheid. Zijne reeds genoemde ‘Veer Schertz-Gedichte’ werden nog in 1861 opnieuw uitgegeven, hoewel zij reeds dagteekenen van 1641. Zoowel in proza als in poëzie hanteerde hij zijn ‘koddige’ pen.

Het schijnt wel, dat het Plat-Duitsch zich bijzonder eigende om lachende de waarheid te zeggen, maar ook, dat de Plat-Duitschers een bijzonderen zin hebben voor het komische. Joachim Rachel studeerde te Rostock en te Dorpat. Zijn geboorteplaats was Lunder (1618) in het Noord-Ditmarsche. Hij overleed in 1667 te Sleeswijk, en zijne ‘Satyrische Gedichte’ zijn in 1664, en later herhaaldelijk uitgegeven.

Niet minder bekend is Andreas Gryphius in Silezië in 1616 geboren. Hij woonde zes jaar in Leiden, en door zijne reizen in Frankrijk en Italië kon hij ter dege de uitheemsche mode gadeslaan.

Hoewel het aardsche leed hem lang niet gespaard bleef, en over 't algemeen een sombere gemoedstemming uit zijne sonnetten en kerkhofklanken spreken, wist hij de verkeerdheden en vooroordeelen van zijn tijd,

[p. 752]

door zijn critischen geest geleid, ter dege aan de kaak te stellen. Als dramaticus kon men hem naast Vondel stellen. Het blijspel ontging hem ook niet, waarin hij haast nog meer uitmuntte. Hij vertaalde zelfs uit het Nederlandsch, en was in Leiden zeer bekend vooral door zijne lezingen over alles en nog wat. Zijne onderwerpen waren namelijk wijsbegeerte, dichtkunst, wiskunde, sterrekunde, ontleedkunde, handwaarzeggerij, gelaatkunde, aardrijkskunde, Romeinsche oudheden. Een ‘knappertje’ dus, waarbij nog gevoegd moet worden zijn kennis van elf talen; zijn ‘Punten hekeldichten’ kan men nalezen in verschillende uitgaven en herdrukken.

In het orkest van de bestrijding der mode hebben twee Nederlanders de 1^e en 2^e viool bespeeld. Constantijn Huygens heeft het op meesterlijke wijze gedaan, en van den R.K. geestelijke Stalpaert van der Wiele mogen we getuigen, dat hij onzen Constantijn al zeer nabij kwam. Jammer genoeg ligt het vertoog van dezen laatsten meer verborgen onder een zeer Roomsche didactiek. Huygens sprak op den man, - hier de vrouw, - af. Hij gebruikte de Corceyreische tuchtroede, die van dubbele kracht was om ‘'t Costelick (kostbaar) Mal’ in de mode te tuchtigen. Stalpaert laschte zijne hekelende regels in, in een lofzang op de Heilige Agnes, getiteld: ‘Vrouwelick Cieraet van Sint Agnes versmaedt’ en deed de samenspraak, in welken vorm hij zijn gedicht inkleedde, voorafgaan door een ‘kleedbericht’ bij ‘manier van voorreden,’ inhoudende ‘de middelmatigheid na de welcke ider mensch zijn kleed behoordt te fatconneren. De man, en vooral de vrouw moesten hun lêen met eerelick gewaed behangen,’ en konden een voorbeeld nemen aan de kuische maagd, die alleen haar hemelschen Bruidegom zocht welgevallig te zijn.

Hij spreekt de vrouwen in negatieven zin aldus toe, waar de opsomming van al dat moois Agnes bekoren moet:

‘Wat is de reên dat ghi, wel tegens alle zeden
Van vrouwen, u vermaeckt soo slechtelick te kleeden?
Waerom 't goudgeel uw haer zoo heimelick bestopt?
Het voorhoofd soo bedeckt, den boezem zoo verkropt?
De schouderen zoo smal, de voorschoot zoo gevouwen?
Waerom de keurs zoo lang, en waarom wêer den bouwen
Die d'anderlui gekoordt, gestrickt is, en verguldt,
Voor u zoo ongeboordt? - waerom zoo slecht gehuldt?
De borst zoo ongedopt? waer siin de siseranten?
De bogen van de pruick? waer siin de twee pendanten
Daermeed ovaelsgewiis u 't een en 't ander oor
Vercierdt behoordt te siin? het schiint dat ghi te loor
Hiermede brengen wildt het schoonste van uw wezen.’

Huygens was krachtiger, dikwerf platter, veelal scherper, doch ook wel leerend. Reeds in zijn tijd werd hem over zijn ‘'t Costelick Mal’ lof toegezwaaid en door uit zijn lofdichters te citeeren krijgen we meteen een kijk op zijn hekelende satyre, waarvan de inhoud voldoende bekend mag geacht zijn, om er een referaat van te geven. Het is beter, dat men het gedicht in zijn geheel leest.

F.C. - (wie schuilt achter die initialen) - spreekt van ‘het zeer van onzen tijd,’ en licht dit toe door de volgende regels:

‘De dracht van nieuwe (nieuw-modische) mans, de pracht van jonghe vrouwen,
Dat costelicke Mall, dat kinderlicke soet,
Dat wonderlicke craem, dat seldsaem poppe-goet,
De randen om den arm, de banden om de leden,
De koorden sondert aert [buitensporig] de boorden tegen reden,
De vouwen in den rock, de fronsen in den brouck
De rimpels in de kraech, de ployen in den douck?
Wie kentet altemael?....’

Om het te leeren leest ge Huygens maar. Hij geeft ‘mostert op de vis, en peper op te penssen’; en schenkt bij dien gekruiden maaltijd ‘een manne-wyn, die opte tonghe byt.’

J. De Brune verkneutert zich in Huygens' roede-zwaai, en schimpt onderwijl op de vrouwen

‘Die met ontleende moy, met een verkorste (geblanketten) huyt,
Veel liever dezen dag, als morghen syn de bruyt.’

Onder de initialen I.A.F. sluit deze onbekende de trits loftuiters op ‘'t Costelick Mal.’

Hij zingt:

‘Huygens meester van de zeden,
Tuchter van mis-bruyckte leden,
Huygens geestich overal;
Schrijver van het Diere (dure, kostbaer costelick) mal.
Ach, dat uwe manne-woorden
Mochten scheuren alle boorden,
Mochten breken alle pracht.’

Aan zijn wensch, dat zijn gedrukte verzen nimmer tot zakjespapier mocht dienen, is door Huygens' nageslacht gevolg gegeven,

‘Want, dat met vermaken sticht,
Houd ick voor het beste dicht.’

's-Grav., 12/4 1916.