De Hollandsche Lelie. Jaargang 29

Histoire de la Civilisation en Europe depuis la chute de l'empire romain
par M. Guizot.

Toen dezer dagen bekend werd, dat de om haar kunstschatten beroemde stad Leuven door de Duitschers in brand was gestoken, ging er een trilling van weemoed en smart door de beschaafde menschheid bij de gedachte aan het verlies van al dat gedurende eeuwen bijeengezamelde schoon van bouwwerk, schilderstuk en boekwerk.

Wie zou dan ook geen belang stellen in eene geschiedenis van de beschaving in Europa?

De meesterhand van Guizot heeft er eene te boek gesteld.

Eigenaardig wordt door hem aangetoond hoe na den val van 't Romeinsche rijk alles in de landen buiten Rome op losser schroeven kwam te staan, hoe een nieuwe leefwijze ontstond, men meer op zichzelf leefde, de samenhang teloor ging, zich langzamerhand het leenstelsel ontwikkelde, de kasteelen ontstonden met er omheen de dorpers en poorters.

Dat weliswaar in die tijden zich vele huiselijke deugden ontwikkelden, de vrouw in buitengewone eere kwam, getuige de tallooze ridderromans uit die dagen, de eerste tonen eener nieuwe dichtkunst ontloken binnen de wanden der tegen den krijg en het weer beschermende kasteelen en riddergoederen, doch dat in dien tijd van het leenstelsel, den zoogenaamden feodalen tijd, te veel gemist werd de eenheid der maatschappij. Er waren nog geen volken en regeeringen. Dit kwam eerst in de 15e eeuw, toen de kruistochten en de Hervorming den geest van samenhang tot ontplooiing brachten, den gezichtskring verruimden.

Schoon wordt door hem op bl. 300 als eene der kenmerken van de hervorming aangegeven de vrijmaking van den menschelijken geest. ‘Vous le voyez, Messieurs: partout où la réforme a pénétré, partout où elle a joué un grand rôle, victorieuse ou vaincue, elle a en pour résultat général, dominant, constant, un immense progrès, dans l'activité et la liberté de la pensée, vers l'émancipation de l'esprit humain.’ = Gij ziet het, mijneheeren: overal waar de Hervorming doorgedrongen is, overal waar ze een groote rol heeft gespeeld, overwinnend of overwonnen, heeft zij als algemeen, overheerschend, en vast gevolg gehad een geweldigen vooruitgang in de werkzaamheid en de vrijheid der gedachte, in de richting van de vrijmaking (ontslaving) van den menschelijken geest.’

Luisteren we nu ook even naar wat hij zegt van die landen, waar de Hervorming niet doorging, waar ze werd verstikt in de opkomst. ‘L'histoire répond que là l'esprit humain n'a pas été affranchi: deux grands pays, l'Espagne et l'Italie, peuvent l'attester. Tandis que, dans les parties de l'Europe où la réforme a tenu une grande place, l'esprit humain a pris, dans les trois derniers siècles, une activité, une liberté jusque là inconnues, là où elle n'a pas pénétré, il est tombé, à la même époque, dans la mollesse et l'inertie; en sorte que l'épreuve et la contre-épreuve ont été faites pour ainsi dire simultanément et donné le même résultat. L'élan de la penséé, l'abolition du pouvoir absolu dans l'ordre spirituel, c'est donc bien là le caractère essentiel de la réforme, le résultat le plus général de son influence, le fait dominant de sa destinée. = De geschiedenis antwoordt, dat daar de menschelijke geest niet is vrij gemaakt: twee groote landen, Spanje en Italië kunnen het getuigen. Terwijl in de deelen van Europa, waar de Hervorming eene belangrijke plaats heeft ingenomen, de menschelijke geest eene werkzaamheid heeft ontplooid gedurende de drie laatste eeuwen, eene vrijheid heeft verkregen, die tot nog toe onbekend was, daar waar ze niet is doorgedrongen is hij tegelijkertijd vervallen tot verwijfdheid en werkeloosheid; zoodat 't bewijs en 't tegenbewijs als 't ware tegelijk zijn geleverd en 't zelfde gevolg hebben gehad.

[p. 617]

De verheffing, (vlucht) der gedachte, de vernietiging van de absolute macht in de geestelijke orde, dàt is wel 't ware karakter der Hervorming, 't meest algemeene resultaat van haar invloed, het beheerschende feit van haar doel.’

We moeten echter het voor en tegen nagaan. De tegenstanders der Hervorming richten de volgende verwijten tot haar: de veelvuldigheid der secten, de geweldige willekeur der geesten, de vernietiging van ieder geestelijk gezag, de ontbinding van de godsdienstige maatschappij als geheel, de tyrannie, de vervolging. Men heeft in de landen der reformatie de rechten der traditie, der overlevering, niet weten te verzoenen met die der vrijheid.

Tengevolge van de Hervorming kwam er ook eene scheiding tusschen de geestelijke en de wereldlijke macht. Guizot geeft van den gang der ontwikkeling van de geestelijke en de wereldlijke macht en van de overeenstemmende feiten bij die ontwikkeling eene schoone beschrijving, die we hier even overnemen en daarna vertalen. Bl. 306. ‘La société chrétienne a commencé (nous l'avons vu quand j'ai parlé de l'Eglise) par être une société parfaitement libre, formée uniquement au nom d'un croyance commune, sans institutions, sans gouvernement proprement dit, réglée seulement par des pouvoirs moraux, et mobiles, selon les besoins du moment. La société civile a commencé pareillement en Europe, en partie du moins, par des bandes de barbares; société parfaitement libre, où chacun restait, parce qu'il le voulait, sans loi ni pouvoirs institués. Au sortir de cet état, qui'ne pouvait se concilier avec un grand développement social, la société religieuse se place sous un gouvernement essensiellement aristocratique: c'est le corps du clergé, ce sont les évêques, les conciles, l'aristocratie ecclésiastique qui la gouvernent. Un fait de même nature arrive dans la société civile, au sorti de la barbarie: c'est également l'aristocratie, la féodalité laïque qui s'empare de la domination. Plus tard, la société religieuse sort de la forme aristocratique pour entrer dans celle de la monarchie pure: c'est le sens du triomphe de la cour de Rome sur les conciles et sur l'aristocratie ecclésiastique européenne. La même révolution s'accomplit dans la société civile: c'est également par la distribution du pouvoir aristocratique que la royauté prévaut et prend possession du monde européen. Au XVI^e siècle, dans le sein de la société religieuse, une insurrection éclate contre le système de la monarchie pure, contre le pouvoir absolu dans l'ordre spirituel. Cette révolution amène, consacre, établit en Europe le libre examen. De nos jours nous avons vu, dans l'ordre civil, un même événement. Le pouvoir absolu temporel est également attaqué, vaincu. Vous le voyez: les deux sociétés ont traversé les mêmes vicissitudes, ont subi les mêmes révolutions; seulement la société religieuse a toujours éte en avant dans cette carrière.’ = De christelijke maatschappij is begonnen (we hebben 't gezien toen ik over de Kerk heb gesproken) met te zijn een volkomen vrije maatschappij, enkel en alleen gevormd in in den naam van een gemeenschappelijk geloof, zonder instellingen, zonder eigenlijk gezegd bestuur, geregeld enkel door zedelijke en bewegelijke machten, overeenkomstig de eischen van den tijd. De burgermaatschappij is eveneens in Europa gevormd, gedeeltelijk tenminste, door horden barbaren; een volkomen vrije maatschappij (wereld), waarin ieder, omdat hij 't wilde, bleef zonder wet en zonder ingestelde machten. Bij het verlaten van dien toestand, die zich niet kon vereenigen met eene groote maatschappelijke ontwikkeling, plaatst zich de godsdienstige maatschappij onder een wezenlijk aristocratisch bewind: dat is de priesterschap, dat zijn de bisschoppen, de concilies, de kerkelijke aristocratie, die haar regeeren. Een gebeurtenis van gelijken aard vindt plaats in de burgermaatschappij bij het verlaten van den staat der barbaarschheid: te weten is het eveneens de aristocratie, (de besten en edelsten), het leenstelsel der leeken, dat zich meester maakt van de heerschappij.

Later gaat de godsdienstige maatschappij uit den aristocratischen vorm om die der zuivere monarchie te aanvaarden: 't beteekent de overwinning van 't hof te Rome op de kerkvergaderingen en de Europeesche aristocratie der geestelijken (kerk). Dezelfde omwenteling grijpt plaats in de burgermaatschappij; 't is eveneens door de verdeeling van de macht der aristocraten, dat 't koningschap overwint en in bezit neemt de Europeesche wereld. In de XVI^e eeuw ontstaat een oproer midden in de godsdienstige maatschappij tegen het stelsel der zuivere monarchie, tegen de absolute macht in de geestelijke wereld. Deze revolutie voert met zich, wijdt, vestigt in Europa het vrije onderzoek. In onze dagen hebben we in de bur-

[p. 618]

gerlijke orde een zelfde gebeurtenis gezien. De absolute tijdelijke macht is eveneens aangevallen, overwonnen. Gij ziet het: de twee maatschappijen (werelden) hebben dezelfde wisselingen ondergaan, dezelfde revoluties; alleen is de godsdienstige maatschappij in dezen loop altijd de eerste geweest.’ -

Niemand zal ontkennen, dat dit eene geniale beschrijving is. Alleen trekke men er niet de conclusie uit, dat de Hervorming van denzelfden aard zou zijn als de Fransche revolutie der 18^e eeuw. Mr. Groen v. Prinsteren wijdt daaraan in zijn Ongeloof en Revolutie menige bladzij, bestrijdt de veel verbreide meening alsof aan beiden 't zelfde revolutionaire beginsel ten grondslag zou liggen. De eerste ging uit van 't geloof, in gebondenheid aan de H.S., de tweede van de rede tegen het gezag. - Zoo had dus Europa langzamerhand een ander aanzien gekregen. Vanzelf beschouwde Guizot in zijn studies meer speciaal de staathuishoudkundige zijde, al kon hij moeilijk allerlei groote bewegingen als kruistochten en Hervorming buiten het bestek van zijn werk laten.

Een prachtige uiteenzetting wijdt hij aan de kruistochten en derzelver invloed. Door het zien van vreemde landen en het kennis maken met een andere soort van beschaving werd de gezichtskring verruimd en kreeg men oog ook voor andere dingen dan de zuiver godsdienstige. In de Middeleeuwen had men in allerlei opzicht te veel opgesloten gezeten, de Kruistochten brachten daarin ten goede verandering. Handel, kennis, kunst, wetenschap leefde op en eigenaardig is, dat men de Mohammedanen, die men eerst te vuur en te zwaard vervolgde, met meer zachtheid ging beoordeelen, naast het verwerpelijke bij die volken toch ook vindende een beschaving, die, zij het al van anderen aard, toch in haar eigenaardigheid nog wel bekoring bleek te bezitten.

Zoo eindigen wij dan met dit boek, het ter lezing aanbevelende. De stijl is goed verzorgd en in 't Fransch gemakkelijk te lezen.

Een volk wordt niet op één dag geboren, evenmin ontstond de Europeesche beschaving als bij tooverslag.

Eenigszins weemoedig moet het ons, die leven in de 20^e eeuw, wel aandoen, dat in den jare 1914 een Europeesche krijg ontbrandde, die veel van die beschaving in puin zal leggen.

Zou ook uit dezen brand een nieuwe, betere maatschappij verrijzen, eene verjongde toestand van het aloude Europa?

Guizot geeft als het kenmerk der beschaving aan: le progrès et le développement, de vooruitgang en de ontwikkeling, terwijl hij dan voorts wijst op: de maatschappij en den persoonlijken mensch.

Al stemmen we in met het woord van den Christus, dat er oorlogen zullen zijn en geruchten van oorlogen, toch mogen we niet vergeten, dat dit alles is tengevolge van de zonde, terwijl ook de Geschiedenis leerde, dat in Europa de toestanden zich wijzigden weliswaar geleidelijk, doch dikwijls ging 't gepaard met groote schokken. Ongetwijfeld ontbreekt er, uit een Chr. oogpunt bezien, nog veel aan de verhouding der Europeesche volken, die zoo spoedig te staan kunnen komen tegen de opmarcheerende drommen van het gele ras. Zou dan een innerlijk verzwakt Europa moeten wijken voor de Oostersche beschaving, of zou dat gevaar in staat zijn in Europa meer eenheid en saamhoorigheid te brengen? Vragen, die de toekomst zal oplossen.

J.B. NAAKTGEBOREN.