De Hollandsche Lelie. Jaargang 29

Gabriele D'Annunzio en Eleonore Duse.

Ze stond mij, nadat ik haar vier avonden achtereen gezien had, tweemaal in La Dame aux Camélias, en in Magda, en in Rosmersholm, zoo levendig ineens voor oogen, zooals zij ons tegentreedt in D'Annunzio's wreed boek: avec ce faible sourire, dont elle voilait sa souffrance.

Beter dan d'Annunzio haar glimlach van lijden heeft geschilderd in dien volzin, is het niet uit te drukken.

Eleonore Duse moest eigenlijk nooit vroolijk zijn in haar rollen. Het is een pijn haar dartel te zien glimlachen, zich te zien opwinden tot drukte-gedoe in het souper-bedrijf van La Dame aux Camélias, en ik geloof dat ze juist daarom in Magda (Sudermann's Heimat) zulk volmaakt spel geeft, omdat Magda nooit behoeft vroolijk te wezen, omdat deze eigenlijk al is 'n innerlijk gewonde op het moment, waarop zij haar ouderlijk huis terugziet, bij den aanvang van het stuk dus.

Trop tard, die vonnissende woorden hangen meedoogenloos over de bladzijden van Le Feu, waarin D'Annunzio, wel meesterlijkmooi, maar ook pijnlijk-egoïst, ontleedt de liefde van de niet meer jonge vrouw, welke reeds is ontbladerd ten deele als zij ontmoet den jongen levens-begeerigen, aan den ingang nog maar staanden man! Een trop-tard, dat inderdaad ligt als een weemoeds-waas over deze kunstenaresse bij de gratie-Gods, die ge zoo liefhebt, juist om dat aanbiddelijk droeve van zelve geleden leed in heel haar spel!

Wat is verdichting hier van den ijdelen, zelf de mooie rol spelenden poëet-auteur, wiens zelf-ingenomenheid blijkt uit elken regel van z'n boek, en waar vangt aan de waarheid ten opzichte van haar wier lot hij ons in hare te late liefde zoo aangrijpend schildert? - Hoe dit zijn moge, in elk geval zijn er vele bladzijden in Le Feu waarom ge den dichter dankbaar zijt, - om zijn schildering van de verhouding, onverschillig of hij oprecht is, dan niet.

‘Sentez- vous l'automne, Perdita? - demanda- t-il à son amie, absorbée, d'une voix pénétrante. - De nouveau elle eut la vision de la saison morte, enfermée sous l'enveloppe de verre opalin et submergée dans la prairie des algues.

- Oui en moi! repondit-elle avec un sourire de mélancolie.’

Dat is het refrein van deze liefde, de herfst, die deze gepassionneerde vrouw in zich weet en voelt, de herfst die wel mooi is en vruchtdragend, maar toch reeds ‘saison-morte’ met betrekking tot haren geliefde, welke vol is nog van jeugd, van genot-begeerte, van overvloeiende levenskracht! En, zij weet het, voor háàr is het daarom slechts 'n quaestie van enkele dagen, waarin ze nog hem zal kunnen boeien!

‘Quelques jours encore, quelques jours encore je lui plairai, je lui semblerai belle, lui brûlerai le sang’.... Elle se consumait de passion et d'attente avec un soudain bouillonnement de vie, comme si eut reflué dans le présent cet avenir auquel elle renonçait par une volonté de mort.... Quelques jours encore! Chaque minute passée lui semblait une spoliation inique.’

En dan komt het inderdaad, het gevréésde: ‘Jamais plus!’

Die bladzijden, die de marteling van dat hem

[p. 535]

'n ander moeten afstaan schilderen, zij zijn subliem, in hun navoelen van wat er omgaat in de ziel van 'n vrouw! Heel mooi ook is dat oogenblik, waarin zij zich het beeld in de gedachten roept van de opvolgster, zich klemt aan de voorstelling dezer léélijke, positief-léélijke handen! ‘Hij’ namelijk heeft juist mooie handen zoo heel-gaarne, kijkt er dadelijk naar bij anderen.

En, een oogenblik hóópt ze.... En toch, èn toch,.... het beeld van de andere staat nu ineens klaar, héél klaar voor haar geestes-oog:

‘Et, tout d'un coup, l'image s'intégra, vécut, resplendit de puissance et de jeunesse, la consterna, l'éblouit. ‘Elle est belle! Et elle est belle comme il la veut!’

- Wat wáàrheid zij, en wat niet in Le Feu, de Eleonore Duse die ik gezien heb, die ik reeds vóór verscheiden jaren zag eerder dan in Amsterdam, toen ze jonger was, veel jonger, zij maakt 'n beslist weemoedigen indruk, van eene die geheel hééft geleefd. En ik ben overtuigd dat haar spel juist daarom zoo aangrijpend-wáár is, omdat zij niets anders doet dan zichzelve geven daarin! In Magda bereikte ze als zoodanig het toppunt van éérlijkheid! Magda is dikwijls door anderen opgevat als eene reeds zoodanig met haar nieuw leven verzoende, dat eerst haar komst in het vaderhuis, en vooral haar onderhoud met den dominee haar in tweestrijd brengen, haar doen lijden om de herinnering aan wat voorbij is. Dan komt hare ontmoeting met den verleider aan wien ze haar kind heeft te danken, maar óók dientengevolge haar vol en vrij zich zijn gaan geven aan haar kunst, als zijnde toen voortaan de éénige weg die zich voor haar opende. En, als ze dien verleider, fier en verachtelijk, zijn klein, min doen in het aangezicht heeft geworpen, dan brengt de eisch van den conventioneel-denkenden, maar door haar teeder beminden vader haar ineens met zichzelf in tweestrijd, maakt haar bereid tot het moet-huwelijk dat zij voor zichzelve niet begeert. Aldus de traditioneele opvatting der Magda-rol. - Duse echter was, van het oogenblik-af waarop zij, na het concert, binnenkomt bij den vader, bij de stiefmoeder, bij de intusschen groot-geworden zuster, niets anders dan een door het leven-vermóórde, - ondanks allen roem en alle eerbewijzingen, was zoo recht la femme nomade, zooals D'Annunzio zoo eene noemt, welke nooit is te boven gekomen de scheiding, en de vlucht, en de schande, en de eenzaamheid, en die zich, ondanks alle huldebewijzen, zoo moe voelt, zoo gebroken, zoo verlangend naar rust. Zoo, subliem, met een glimlach, die was als 'n traan, omarmt ze de hervonden zuster, zoo, niet uit de hoogte, maar beschaamd, als eene die te laat haar ongelijk inziet, luistert ze naar den dominee, wiens eerlijke liefde ze in meisjes-overmoed verstiet, liefde die ze nu eerst begrijpt als iets waarachtig-moois; en zoo wordt haar wederzien met den laffen vader van haar onecht kind haar niets dan 'n pijniging voor haar zelve, in vrouwelijk schaamtegevoel, wordt geen aanklacht tegen hem, den waarlijkschuldige. Zij zinkt ineen, gebroken, zoodra ze hem ziet. En, als 'n gebrokene, geeft ze daarna de toestemming tot het huwelijk. En zelfs haar latere uitbarsting van woede, omdat hij hun kind wil verbergen, haar driftig weigeren onder zulke omstandigheden op het huwelijk nader in te gaan, dat alles heeft veel meer van de wanhoop van iemand, die het onafwijsbaar noodlot ziet naderen, dan van den gekrenkten trots eener zichzelf beleedigd-gevoelende ‘vrije’ vrouw.

Maar dat doen, die bijzondere opvatting is ook juist het bijzondere, het ware in Duse's liefdespel! Zij is voor en boven alles de vrouw die zich gééft; zij is niet de terugeischende, van den man op hare beurt verlangende strijdster voor wat háár toekomt, maar zij is de zich in liefde gehéél uitlevende, en daarna als 'n onafwijsbaar noodlot accepteerende het droef einde van die liefde voor haar zelve. Zoo was ze in La Dame aux Camélias niets anders dan Armand's geliefde, zonder 'n aanklagen van hem, alleen maar verlangend naar z'n liefkoozingen als voor haar onmisbaar. Zoo was ze in Magda niet de beleedigde en in haar goed recht miskende vrouw, maar slechts de om 'n gestorven verleden nog steeds treurende, die, zelfs al had ze niet meer lief, al zag ze thans al de kleinheid van dien verleider-man, toch steeds voelde, hoe ze ééns hem had toebehoord, geweest was zijn bezit. En zoo ook zaagt ge haar in Rosmersholm meer lijden nog om wat Johannes Rosmer dóór haar ondervindt, dan om haar eigen sterven en scheiding van geluk.! - Ik geloof intusschen niet, dat zij in deze hare uitbeelding van de Rebecca figuur in Rosmersholm beantwoordde aan de Ibsenvoorstelling. Bij Ibsen is Rebecca listig, moderne-vrouw-achtig, zelfstandig, hoog in haar optreden tegen Kroll. Eleonore Duse daarentegen bleef ook hier die ze altijd is, weekvrouwelijk, opgaand in haar groot liefdegevoel, veel meer tragisch dan flink in haar

[p. 536]

wijze van handelen en van spreken. In het laatste bedrijf, waarin ze met Rosmer heengaat om zich samen te verdrinken, werd dat weeke, dat m.i. in het begin stoorde als niet overeenkomstig het stuk, nochtans subliem van aangrijpende schoonheid, van ècht gevoel.

Wel zelden heb ik iets roerenders gezien, dan dit langzaam heengaan van die twee saamgestrengelde gedaanten, - den dood tegemoet.

‘Combien de larmes t'avait-il fallu boire, le jour òu je t'entendis, pour qu' Antigone parlât en toi d'une voix si pure? As-tu vaincu les peuples l'un après l'autre, comme on gagne les batailles pour conquérir un empire?...

- Quelles beautés subites verrai-je naître de ton amour et de ta douleur?’

Aldus nogmaals d'Annunzio in Le Feu. En wel is het inderdaad een kunst van tranen, die Duse geeft. Wie echter niet in staat is haar zóó te zien, zóó op te vatten, die zal in haar spel teleurgesteld worden; zij loopt namelijk heen over de scènes die haar koud laten; zij speelt die met een soort hooghartige onverschilligheid! Zij is bovendien, uiterlijk noch innerlijk, eene persoonlijkheid die het groote publiek pakt, - door verblindende toiletten of door woekeren met haar lichaams bekoorlijkheden, of door werken met stem en gebaren. Integendeel, zij is noch imposant van figuur, noch jong-gebleven van gelaat.

Haar fouten in het eerste opzicht verhult ze door de wijde, sleepende gewaden waarin zij bijna zonder uitzondering speelt, en die bij het moderne type der Ibsen-vrouw Rebecca bepaald misstonden. En, wat de lijnen en groeven in haar gezicht aangaat, wel zelden heb ik een actrice gezien die zoo vroegverouderd, zoo afgeleefd voor haar jaren uitziet! Maar ook, wel nooit ben ik getuige geweest van zoo merkwaardig een verandering gedurende het spel, waardoor er momenten waren die haar ineens tien, vijftien jaren jonger maakten! Dan gloeide er een wonderbaar vuur in de groote moede oogen, dan lag er een zoet-gelukkige glimlach om den verjongden mond! En de handen, bovenal de handen spraken! Die handen, die immers ook aan d'Annunzio zoo lief waren, zij behóóren bij Duse's wonderbaar spel. Zij drukken alles uit; zij speelt met haar kanten mouwen uit haar onderkleed, in nerveusen angst, of in ingehouden toorn; zij beweegt ze, in een langzaam ontwaken, boven de dekens, als ze sterven gaat als Marguerite Gauthier. En altijd kunt ge U haar geen oogenblik voorstellen zonder die taal van die gracielijke, blanke, heel 'n wereld van innerlijk leven en lijden vertolkende, dunne, slanke vingeren, die als aanvullen, ik zou bijkans willen zeggen, die als zijn haar gebaren-spel!

Arme Duse! Toen ze in Magda uitsprak de eenzaamheid, de wreede eenzaamheid der vrouw die kunstenares is, maar die niet meer bezit, - juist dóór en om dat kunstenaressezijn, - het familie-leven, waarnaar juist de vrouw in haar smacht, toen dacht ik aan dat egoïst-bedaarde van d'Annunzio's scheidingswoorden in Le Feu, die hij, in manlijke onverschilligheid, La Foscarina zelve in den mond legt als een stille gedachte:

‘Tu iras travailler là-bas, chez les Barbares, dans les pays d'Outremer’ -, se dit-elle durement à elle-même. ‘Une fois de plus tu iras, errant de ville en ville, d'hôtel en hôtel, de théâtre en théâtre; et chaque soir tu feras hurler la foule, qui te paie.

Tu gagneras beaucoup d'argent. Tu reviendras chargeé, écrasée par hasard sous une roue, dans un carrefour, un jour de brouillard.’

Juist zóó, als eene tot zulk een lot van vergulde ellende gedoemd, stond ze voor ons, toen ze, met 'n moe hoofdpijn-gebaar naar heur slapen voelend, droef-glimlachend, in ontvangst nam de bijvals-betuigingen van de domme menigte, - op wie zij neerzag met den afwezigen, reeds weer in een ander land wijlenden, ons vreemden blik der ‘femme nomade.’

ANNA DE SAVORNIN LOHMAN.