De Hollandsche Lelie. Jaargang 29

Hoofdartikel
Revisie van crimineele processen.

Meestal wordt in de revisie van een crimineel proces slechts belang gesteld door den veroordeelde en door diens familie. Slechts uiterst zelden toont een geheel volk belangstelling; dit is het geval bij politieke veroordeelden en soms ook, zooals bij het proces van den koerier van Lyon, om het geval zelf.

In dergelijke gevallen is ook de volksaard van bijzonder veel gewicht. Men zegt niet te veel met de bewering, dat, indien Dreyfus een Hollander geweest was, zijn proces nooit herzien zou zijn, terwijl omgekeerd de gebroeders Hoogerhuis als Franschen zeker na een revisie van hun vonnis vrijgesproken waren. Hiermede is geen aanval op de Nederlandsche rechterlijke macht bedoeld, want

[p. 354]

wij willen er aan toevoegen dat Dreyfus door Hollandsche rechters waarschijnlijk nooit veroordeeld zou zijn.

Bij de vraag of er al of niet revisie van een vonnis zal zijn, wordt vreemd genoeg niet gevraagd of de veroordeelde misschien onschuldig is, maar of er termen zijn, juridische factoren, om revisie toe te staan. Zijn die er niet, dan weigert de Nederlandsche rechtbank de revisie, al is ook ieder harer leden overtuigd van onschuld van den veroordeelde. Gebeurt hetzelfde in Frankrijk, dan is het volk, de publieke opinie zoo verontwaardigd, dat dan maar voor dit speciale geval een nieuwe wet gemaakt moet worden, om de gevraagde revisie alsnog mogelijk te maken. Daarover maakt de Hollandsche publieke opinie zich niet druk, zooals de genoemde Hoogerhuis-zaak voldoende bewezen heeft.

Een onzer beroemdste hoogleeraren in het strafrecht zeide toen dat ‘twijfel aan de schuld van beklaagden allerminst was uitgesloten.’ Een zoo uiterst bekwaam jurist als Mr. Troelstra zeide, als zijn heilige overtuiging, dat de beklaagden onschuldig waren, verdedigde hun goed recht op de meest nobele en belanglooze wijze. Alle moeite vergeefs.

Een man van zoo hooge moreele standing als Troelstra werd zelfs nog veroordeeld wegens zijn kranig optreden in het algemeen belang. Natuurlijk waren er, onafhankelijk van de onschuld der beklaagden, termen aanwezig, juridische termen, om het revisie-verzoek af te wijzen. Terwijl duizenden en duizenden in den lande de gebroeders Hoogerhuis als onschuldig veroordeelden beschouwden, is er nooit een beweging ontstaan om hun recht te verschaffen, op welke wijze ook. De zaak was met de laatste uitspraak afgeloopen en nu wenschte men wel eens over iets anders, iets nieuwers te redeneeren. Toen de veroordeelden eindelijk vrij kwamen, doordat hun straf(!)-tijd afgeloopen was, werd er nog even over de Hoogerhuizen gesproken en toen was de zaak eerst degelijk uit. Rehabilitatie hebben zij nooit kunnen krijgen.

Nu is het een feit dat de rechtsgeleerden van alle landen niet bijzonder veel voelen voor revisie van strafprocessen. Het is waar dat een proces toch eens afgeloopen moet zijn. De wet bepaalt hoe men zich tegen een proces verzetten kan. De zaak wordt opnieuw behandeld, maar eigenlijk moet het eens uit zijn. Het is den leek reeds iets grievends, telkens te zien dat de Hooge Raad wegens een vorm-gebrek een vonnis vernietigt en een nieuwe behandeling der zaak voorschrijft, waardoor de veroordeelde dikwijls of vrijgesproken wordt, of minder straf krijgt, terwijl hem dit recht ontgaan zou zijn, indien de veroordeelende Rechtbank beter op de hoogte was geweest van de vormkwestie van een vonnis.

Bij de leeken is wellicht ook daarom de eerbied voor datgene, wat wij in het Hollandsch zoo leelijk noemen ‘het gewijsde’, niet groot. De juristen voelen daarvoor meer, hetgeen ook te begrijpen is, daar ‘la chose jugée’ steeds hun eigen werk is.

Daarom hoort men ook dikwijls verdedigen dat het gewijsde onaantastbaar moet zijn, daar het de waarheid zelf zou zijn, ‘Res judicata pro veritate habetur.’ Bepaald door voorstanders moet ook gezegd zijn ‘Hic unus inter humanas procellas portus, quem si homines fervida voluntate praeterint, in undosis semper jurgiis errabunt,’ of wel dat dit de eenige haven is voor de menschelijke hartstochten en dat als men in die haven niet het anker uitwerpt men steeds weer terug moet keeren op den oceaan der processen.

Anderen halen met genoegen aan het bekende ‘Facit ex curvo rectum, ex albo nigrum’, zij maakt recht wat krom, en zwart wat wit is.

Die eerbied der juristen voor het gewijsde is niet alleen eerbied voor eigen werk. Het is waar, dat een proces toch eens uit moet zijn, en dat nieuwe behandeling derzelfde zaak zonder nieuwe feiten en gezichtspunten ook weinig resultaten geven kan. Als de Staat dus slechts zorg draagt voor bekwame, eerlijke en ernstige rechters, die ten volle voor hun taak berekend zijn, dan kan men werkelijk wel het gewijsde na verscheidene behandelingen derzelfde zaak wel als absoluut juist aanvaarden, indien slechts daarbij die rechters onfeilbaar waren.

De erfgenamen van Lesurques vroegen eerst bij monde van den Hertog van Valence de noodige wetswijziging op 15 April 1822. Er moest namelijk een wet gevraagd worden, waarbij de wijze van revisie bepaald werd in een geval als dit, waarbij ‘deux individus ayant été condamnés par deux arrêts différents pour le même crime, les deux arrêts, ne pouvant se concilier, seront la preuve de l'innocence de l'un ou l'autre condamné, et que le premier de ces condamnés aura cessé de vivre’.

Dwaas genoeg werd dit geweigerd. Her-

[p. 355]

nieuwde pogingen werden gedaan 26 Mei 1833 en 10 Mei 1834. In dat laatste jaar kregen de erfgenamen van Lesurques 491737 francs schadevergoeding van den Staat, maar geen eerherstel. Dit laatste kon toch niet gegeven worden zonder wetswijziging. Feitelijk was die schadevergoeding zoowel eerherstel voor Lesurques als een parodie op de herhaalde weigering van de Regeering om de gevraagde wetswijziging toe te staan. Laborde, die dit inzag, stelde daarom 19 Maart 1836 voor, om aan artikel 443 van de Code d'instruction criminelle drie bepalingen toe te voegen, waardoor revisie van het proces Lesurques mogelijk werd. De Fransche Kamer weigerde met groote meerderheid dit voorstel in behandeling te nemen.

In 1850 hernieuwde de familie Lesurques hare pogingen. De Kamer benoemde toen een commissie van vijftien leden om rapport uit te brengen over wetswijziging of juister gezegd verslag uit te brengen over het proces Lesurques zelf.

Inderdaad was dit een kolossale wetswijziging, dat de Kamer niet slechts de revisie van een proces zou kunnen bevelen, maar ze zelfs zelf ter hand zou kunnen nemen. Op voorstel van de afgevaardigden Riancey en Favreau werd toen een andere commissie benoemd, niet om het proces zelf ter hand te nemen, maar om advies te geven aangaande wetswijziging betreffende revisie in gevallen, waarbij de veroordeelde reeds overleden was. De commissie adviseerde de wet te laten zooals die was, maar ondanks de verdediging van die conclusie door den voorzitter der commissie, de Harieu besloot de Kamer het voorstel toch te behandelen. Daartoe kwam het niet door de politieke gebeurtenissen.

In 1856 hernieuwde de familie Lesurques hare pogingen voor de vijfde en in 1862 voor de zesde maal.

De aanvraag van 1864 had nieuwe discussies in de Kamer ten gevolge, waarbij o.a. Emile Ollivier zich welsprekend hooren deed. De wet van 29 Juni 1867 was het gevolg van de nieuwe behandeling van deze zaak door de Kamer. Wel werd de Revisie-aanvraag betreffende Lesurques verworpen. In het algemeen echter waren nieuwe bepalingen gemaakt ten gevolge waarvan revisie van crimineele processen minder moeilijk werd. Tot nu toe kon slechts de minister van justitie revisie aanvragen, of juister, bevelen. Nu was ook dit recht toegekend aan den veroordeelde zelf en na diens dood aan zijn kinderen of rechtverkrijgenden. Buitendien was in de vroegere wet revisie slechts mogelijk bij crimineele processen, terwijl dit recht nu ook gegeven werd aan veroordeelden in correctioneele processen.

De revisiewet was dus weer veel verbeterd, doch alweer moest het ieder leek duidelijk zijn dat niet ieder geval onder de bepalingen van deze wet van 1867 vallen kon. Het eenvoudige, ‘zoodra er twijfel is aan de schuld van een veroordeelde moet revisie van diens proces mogelijk zijn’, werd door de juristen niet begrepen. Zulk een duidelijk artikel was niet juridisch genoeg, en men vergenoegde zich met de slechte wetsbepalingen van 1867.

Eenige jaren later was een zekere Borras slecht genoeg om een misdaad niet te begaan, maar zich toch niet voldoende van de schuld te kunnen vrijwasschen. De man werd dus ter dood veroordeeld. Op het allerlaatste oogenblik twijfelde men aan zijn schuld en de executie werd opgeschort. Later bekende een ander de misdaad verricht te hebben, waarvoor Borras veroordeeld was. Het publiek bemoeide zich met deze cause célèbre en vernam tot zijn verontwaardiging, dat voor Borras geen revisie mogelijk was; de regeering gaf hem gratie. Revisie toch ging niet, aangezien in de wetsbepalingen van 1867 niet in een dergelijk geval voorzien was.

Nieuwe discussies in de Kamer. Voorstellen van Laguerre c.s. in 1890 en van Reinach om in het vervolg iedere revisie mogelijk te maken en den onschuldig veroordeelde schadeloos te stellen.

Eindelijk nam de Kamer een voorstel aan, waarbij ‘les cas de revision cessaient d'être strictement déterminés’ Buitendien was nu revisie mogelijk, zelfs indien de straf slechts in een boete bestond. En buitendien werd het principe der schadeloosstelling aangenomen.

En onfeilbaar zijn de rechters evenmin als artsen of welke andere menschen ook. Daarbij komt, dat ze dikwijls ook niet onfeilbaar willen zijn. Dat ze integendeel, vooral bij potitieke processen, zeer goed weten dat hun vonnis onjuist en onrechtvaardig is, maar dat zij verblind door politieke hartstochten vonnissen uitspreken die onrechtvaardig zijn. En zou dan de beschuldigde, of diens familie tevreden moeten zijn met dat anker uitwerpen in de haven van het gewijsde? Neen, dan is de oceaan der processen duizend en duizend maal beter.

[p. 356]

Of zou iemand nu nog beweren dat de veroordeeling van Maarschalk Ney door het eerbiedwaardige Gerechtshof, de Chambre des Pairs, aanspraak mag maken op het heilige van ‘la chose jugéé’? Men weet nu op welke schandalig partijdige wijze dit proces geleid werd door den Procureur generaal bij de Cour Royale van Parijs.

En toch was ook in dit geval het uiterst moeilijk om revisie te krijgen, zelfs toen de Bourbons van 1815 afgedaan hadden. De zoons van Ney droegen den advocaat van hun vader, Dupin, op om een aanvraag tot revisie in te dienen, hetgeen deze 23 November 1831 ook deed. Die aanvraag werd echter afgewezen, niettegenstaande ze ondersteund werd door de beste advocaten van dien tijd, zooals Barrot, Marie, Odillon en Parquin.

De door den Garde des Sceaux uitgesproken weigering op grond van het antecedent, dat het oprakelen van allerlei oude politieke processen ten gevolge zou hebben, was niet slechts een rehabilitatie, maar een scherpe veroordeeling van het schandelijke vonnis van 1815. Hij zeide o.a. ‘Il est un tribunal toujours compétent pour la révision de procès auquel les calamités politiques ont donné naissance. Ce tribunal est celui de l'histoire; il a déjà vengé la mémoire de La Bédoyère, de Mouton Duvernet, de Chartron, de Travot frappés au mépris des traités. Le nom du maréchal Ney s'élève au milieu de ces victimes, il n'a pas besoin, pour rester à jamais glorieux, que le Gouvernement de S.M. s'arroge une autorité que les lois refusent.’

In 1848 ontving de Prins de la Moskowa een brief van Crémieux, secretaris generaal van de voorloopige regeering, luidende: ‘Citoyen. Le Gouvernement provisoire de la République réhabilite la mémoire de votre père. Il ordonne qu'un monument à la mémoire du maréchal Ney sera élevé sur le lieu même où il a été fusillé’.

Op dezelfde wijze heeft de Geschiedenis onzen Oldenbarneveldt gerehabiliteerd.

De rehabilitatie van Ney is niet de eenige en volstrekt ook niet de oudste in de Fransche geschiedenis. In Februari 1449 kregen de erfgenamen van Jeanne d'Arc toestemming om de nagedachtenis van Jeanne van alle smetten te bevrijden, ‘de purger sa mémoire’ zooals het toen luidde. Veertig jaar vroeger werd Jean de Montagu, seigneur de Marcoussis, op de Place des Halles, ten onrechte onthoofd, terwijl zijn goederen verbeurd verklaard werden. Ook dit onrechtmatige vonnis werd vernietigd en de goederen teruggegeven aan de erfgenamen.

Men had toen reeds ingezien dat een vonnis verkeerd kon zijn, terwijl toch de wetten niet toestonden het vonnis te vernietigen. Daarvoor bestonden de ‘ordonnances royales’ van 1313 en van 1344. Die handelden over de ‘proposition d'erreur’. Van die ‘proposition d'erreur, werd voornamelijk geprofiteerd door veroordeelden van hoogen adel en positie. Toch werd het meer beschouwd als een soort gratie dan als een revisie van een onjuist gewezen vonnis.

Er was trouwens ook in 1579 bij de ordonnance de Blois bepaald, dat ‘les arrêts de cours souveraines ne pourraient être cassés ni rétractés, sinon par les voies de droit, qui sont requête civile et proposition d'erreur’.

Die ‘proposition d'erreur’ bleef bestaan tot 1670, toen zij in de ordonnance criminelle van dat jaar vervangen werd door de revisie, zooals men in de hoofdstukken 16 (Des lettres d'abolition, rémission, pardon, pour estre à droit. Rappel de ban ou de galères. Commutation de peine, Réhabilitation et Révision de procès.) en 27 (Des procédures à l'effet de purger la mémoire d'un défunt) lezen kan.

Hoewel men daarvoor in de eerste plaats de toestemming van den Koning behoefde, die dan ‘lettres de révision’ gaf, ging men toch een groote stap vooruit.

Jousse wees erop, dat ‘en matière criminelle, un simple doute raisonnable suffit quand il s'agit d'établir une innocence.’ Een groot verschil dus met den tijd van Voltaire. Deze toch kon nog zeggen: ‘L'ordonnance criminelle, en plusieurs points, semble n'avoir été dirigée qu'à la perte des accusés.’

Het is zeker wel eigenaardig, dat men zich gedurende de Fransche Revolutie zoo bezig hield met de revisie van crimineele processen, en met het scheppen van waarborgen, om rechterlijke fouten, waardoor onschuldigen zouden kunnen veroordeeld worden, te voorkomen. En dat terwijl er geen tijd te vinden is in de geschiedenis van welk volk ook, waarin bij het vonnissen van verdachten de wetten meer verkracht werden, dan in den tijd der Fransche Revolutie. De Assemblée législative nam 17 Augustus het besluit (1792), dat alsnog gedurende drie maanden rapport moest uitgebracht worden over de revisie-aanvragen van voor 8 October 1789. En daarmede werd het Hof van Cassatie belast. Daar dit echter slechts voor drie maanden gold, bemoeide het Hof van Cassatie zich na

[p. 357]

die drie maanden niet meer met de revisie-aanvragen.

Toen kwam de zaak later weer ter sprake. De Conventie nam 15 Mei 1793 het volgende Decreet aan: ‘Art. 1. Si un accusé a été condamné pour un délit et qu'un autre accusé ait aussi été condamné comme auteur d'un même délit, en sorte que les deux condamnations ne puissent se concilier et fassent a preuve de l'innocence de l'une ou de l'autre partie, l'exécution des deux jugements sera suspendue quand même on aurait attaqué l'un ou l'autre sans succès au tribunal de cassation.

Art. 2. Si c'est le même tribunal qui a rendu les dits jugements, il sera competent pour en ordonner la révision et renvoyer à cet effet les accûsés devant le tribunal criminel le plus voisin, sur leur propre demande ou sur la réquisition du ministère public, lequel sera tenu en pareil cas d'agir d'office pour faire ordonner la révision.

Art. 3. Lorsque les dits jugements auront été rendus en des tribunaux différents, l'accusateur public ou les parties intéressées en instruiront le ministre de la justise; celui-ci dénoncera la fait au tribunal de cassation, qui cassera, si les deux condamnations ne peuvent se concilier, les jugements dênoncés, et en conséquence renverra les accusés en un même tribunal criminel le plus voisin du lieu du délit, mais qui ne pourra être choisi parmi ceux qui auront rendu les dits jugements.’

Hiermede was dus een geval van revisie duidelijk omschreven. Doch dit eene geval is zoodanig, dat de meeste aanvragen er buiten vallen. Feitelijk was deze revolutionnaire bepaling conservatiever dan de vroegere.

In de Code van 1808 werden drie mogelijkheden voor revisie erkend. De Chambre criminelle van het Hof van Cassatie had dus slechts na te gaan of het geval viel onder de drie mogelijkheden van de Code. Doch ook indien dit het geval was, bestond de mogelijkheid dat de revisie geweigerd werd. Een der drie mogelijkheden in Code 1808 genoemd was, bijv. dat zoo een der à charge getuigen na dien veroordeeld werd wegens valsche getuigenis tegen den beschuldigde. De Chambre criminelle kon echter dan oordeelen, dat ondanks het vallen van die getuigenis de schuld van beklaagde toch vaststond en daarom de revisie weigeren.

Dit is een verkeerde stelling. Nu toch geschiedt de revisie, maar door de Chambre criminelle zelf, die wel aangewezen is om onderzoek te doen of er reden is om de revisie toe te staan, maar zich nu op grond der oude stukken een oordeel over de zaak aanmatigt. Nooit toch is na te gaan welke getuigenissen voor de veroordeelende rechtbank het zwaarst wogen.

De andere beide mogelijkheden waren ‘Deux condamnations sont inconciliables’, de oude clausule dus van vroeger en ‘Après une condamnation pour homicide, des pièces sont produites, propres à faire naître des indices sufficans sur l'existence de la prétendue victime’.

In de Code 1808 werd ook bepaald dat revisie mogelijk was ten behoeve van reeds overleden veroordeelden. Er werd daarin gesproken van ‘le nouvel arrêt qui déchargera la mémoire du condamné’.

Dat revisie wegens rechterlijke dwalingen absoluut noodig is, blijkt wel uit het feit dat de juristen nog nooit een wet gemaakt hebben, die in de praktijk niet fautief bleek te zijn. Nieuwe wetten of amendementen op de oude wet moesten dan gemaakt worden om de fautieve wet te verbeteren.

Reeds de leek ziet, dat de Code 1808 in haar drie mogelijkheden niet alle moeilijkheden ondervangt. De juristen van dien tijd zagen dat niet in.

Toch bleek dat reeds spoedig bij de revisieaanvraag van Lesurques of juister gezegd van diens familie na het onthoofden van den onschuldig veroordeelden man, die beschuldigd was met twee medeplichtigen den Koerier en postillon van Lyon vermoord te hebben.

Na lange discussies ontstond hieruit de wet van 1895. De rapporteur Bérenger zeide toen in den Senaat, dat revisie gevraagd moest kunnen worden in alle gevallen ‘où l'erreur judiciaire peut être reconnue’. Terwijl de Kamer zich tevreden stelde met een nieuw feit, waardoor de onschuld van den veroordeelde waarschijnlijk scheen, eischte de Senaat daarbij dat dit feit ontdekt zou zijn na de veroordeeling. Daaruit moet natuurlijk volgen dat twijfel aan de schuld van den veroordeelde niet voldoende is om revisie toe te staan.

Wij zagen datzelfde bij ons in de Hoogerhuis-zaak en hoorden diezelfde bewering herhaaldelijk uiten bij de even beroemde, maar meer bekende Dreifus-affaire.

Men moet wel een juristische opleiding gehad hebben, jurist zijn, om genoegen te kunnen nemen, dat bij een revisie-aanvraag

[p. 358]

de eventueele onschuld van den veroordeelde van weinig beteekenis is, maar alles afhangt van vormkwesties, vormfouten of nieuwe feiten. De leeken kunnen zich echter troosten met de wetenschap dat er niets zoo moeilijk is als wetten-maken. Er bestaat tenminste geen enkele wet zonder grove fouten en dat niettegenstaande het feit, dat in alle landen de advocaten een groot deel van de wettenmakende vergaderingen, Kamers of hoe men ze noemen wil, uitmaken.

Dat nu en dan een onschuldige daaronder lijdt is tenminste voor de kalme Hollanders van weinig beteekenis. Niemand trok het zich aan, dat achteraf bleek, dat een tandarts onschuldig veroordeeld was.

Herziening der wetten op de revisie van crimineele processen is niet te verwachten. Het groote publiek heeft geen belangstelling voor wetten, waarmede het waarschijnlijk nooit iets te maken heeft, en van de juristen zelf zal het plan daartoe wel niet uitgaan. Zij maakten de wetten zelf en zijn er dus nogal tevreden over.

P.J. DE BRUÏNE PLOOS VAN AMSTEL.