De Hollandsche Lelie. Jaargang 29

Indische dames uit vroeger tijd
door S. Kalff.
(Vervolg van No. 20.)

Het is intusschen waar, dat onder dit snuivend, rookend en sirihkauwend vrouwendom het volbloed-europeesche element gering was. Het grootste gedeelte van de dames, welke de recepties bezochten te Batavia en op de hoofdplaatsen elders, waren ‘zonder schip in Indië gekomen’, en behoorden, gelijk men toen wel schertsenderwijs placht te zeggen, tot den ‘bonten adel’, d.i. tot de kleurlingenklasse. Over zulk eene inlandsche dame schreef de predikant S. Roorda van Eysinga in zijne Reizen, dat hij ten jare 1821 ter hoofdplaats Makassar haar huwelijk inzegende, waarbij men na afloop der kerkelijke plechtigheid de bruid op eene estrade plaats zag nemen. Haar versierde zetel stond voor een achtergrond, gevormd door drie groote spiegels en vóór de middelste, recht boven haar hoofd, hing een opgetooide kroon. Er waren naar oud-vaderlandsche zede aanwezig een compater (gevader of mede-vader) en eene commater, een kroonjonker en kroonjuffer, benevens een strooijonker en strooijuffer. Het bruidskleed stond stijf van de juweelen, zoowel aan den benedenzoom als aan hals, borst en ceintuur; daaronder sommige van groote waarde. Zij droeg van kleine edelgesteenten vervaardigde bloemen in het haar, een juweelen diadeem, juweelen oorknoppen, juweelen halssnoer en armbanden. Voorts leest men in het reisverhaal:

‘De slaapkamer der jongelieden stond open, en wie binnen kwam om het opgetooide ledikant te zien, werd rijkelijk met rozewater besproeid. Aan de toilettafel ontbrak niets. Ik zag er tot mijne verwondering een gouden sigaarkoker en een snuifdoos van hetzelfde metaal. Mogelijk is men beducht geweest dat het paar niet zoude kunnen slapen, en dan mocht het bruidje eens een prise nemen, terwijl haar geliefde aan een roko (sigaar) trekt.’

Van zulk een ‘gepaarlde pop’, als door dominee Roorda van Eysinga in den echt verbonden, zou verfijning der zeden denkelijk niet uitgaan. En evenmin was er gevaar dat het aanhooren van sterkgekruide jokkernijen aan den bruiloftsdisch het ‘kerkelijk ingezegend vermiljoen’ op hare wangen zou verhoogen. Zoo elders het bloed der druiven op prijs werd gesteld wegens de eigenschap

[p. 346]

om bij een feestelijke bijeenkomst de tongen los te maken, in Indië had men niets zoozeer te duchten als juist dat. Het losraken van deze tongen was een vastraken voor de zedigheid.

Het Dagh-register van het Kasteel Batavia bevat menige bijzonderheid kenschetsend voor de Europeesche samenleving in de 17^de eeuw, en voor het vrouwelijk element daarin. Niet zoozeer ten opzichte van hun persoonlijke voorliefden: het strootje, de snuifdoos, de sirihdoos, het liefdesavontuur, vooral de bijbel van 52 bladen, als wel ten opzichte van de onregelmatigheden welke in deze maatschappij voorvielen. Een dezer jaargangen bevat eene aanteekening over zekeren opperstuurman, Jan Stemmer genaamd, die zou gaan trouwen met de weduwe Maria Bogaerts. Voor 't minst, hij had van haar trouwbelofte, en daarop zijn geld en goed haar ter bewaring gegeven. 't Moest dienen om de menage op te zetten en botje bij botje te leggen zoodra hij van de zeereis terug zou zijn.

Maar de man wikt en de vrouw beschikt. Toen het zoo ver was dat de stuurman weer aan wal kon komen, om te trouwen zoo hij meende, bleek het dat zijne Maria zich ondertusschen verbonden had aan een anderen Jozef, ongetwijfeld den waren Jozef. Aan Stemmer overkwam wat aan zooveel ander ‘fahrendes Volk’ overkomen was in een land, waar men 't zoo nauw niet nam met het sacrament des huwelijks, laat staan met een gegeven trouwbelofte. Had niet de tweede vrouw van den gouverneur-generaal Joan Maetsuyker, de weduwe Cos geboren Abbema, denzelfden trek gespeeld aan den gouverneur van de Banda-eilanden, Johan van Dam, wien zij het jawoord gegeven had en tevens de belofte, dat zij te Batavia op hem wachten zou? Van Dam, door bestuurszaken in de Molukken opgehouden, was toen zoo onvoorzichtig of zoo onergdenkend geweest om zijne verloofde schriftelijk in de hoede te bevelen van zijn vriend Maetsuyker, destijds weduwnaar van Haasje Berckmans. En deze, zeker om aan Van Dam zijn goeden wil te toonen, bood der weduwe logies aan in de generaalswoning binnen 't Kasteel. Hij deed nog meer, ja deed te veel; hij wist daar zijn tijd zoo wel waar te nemen, dat hij haar tot een huwelijk overreedde. Een gouverneur-generaal was wel een trouwbreuk waard, meende zij; en de positie zelve zooveel meer dan die van een gewestelijk gouverneur. Toen Van Dam te Batavia kwam, vond hij het paar reeds getrouwd. De valsche vriend was nu in staat hem te beduiden in den Catsiaanschen trant: ‘De handen van de banck, het vleys is al verkoft!’ De bedrogen minnaar meende het best zijn leed te verzetten door naar het vaderland te vertrekken, en, zegt Valentyn, ‘schreef aan hen (het echtpaar Maetsuyker) schrikkelyke scheldbrieven van Kaap der goede Hope, maar zy kreunden zig daar weinig aan.’

Iets dergelijks was nu den opperstuurman Jan Stemmer overkomen; met dit onderscheid, dat niet hijzelf het kluwen in de war had gebracht, door Maria Bogaerts bij een vriend onderdak te brengen. Zij had door eigene connecties dien vriend wel weten te vinden. En op de buil was nog een puist gekomen. Niet alleen dat zij in zijne afwezigheid den zeeman verruild had voor een landrot, maar zij hield ook de haar in bewaring gegeven spaarduitjes achterbaks, en de goederen waarmede hij gerekend had negotie te zullen drijven. Zij wist van niets; zij kon zeggen met den regel uit het Fransche blijspel:

Après tout, il n'y a rien d'écrit!

De bedrukte vrijer had nu wel, evenals de gouverneur van Banda, den aftocht willen blazen. Hij stond toch voor een verloren spel, en eene andere Maria zou wel te vinden zijn geweest. Maar dat lieve geld.... dáárvoor zou hij niet zoo licht vergoeding vinden. Hij vroeg derhalve vergunning om tegen de trouwelooze weduwe te moge procedeeren. Zoo deze stuurman voor de haar afgedragen goederen en contanten al geen stuurmansreçu bezat, toch zou zij nu moeten bewijzen de herkomst van beide; en dan zou de waarheid wel aan 't licht komen.

Het zou hem denkelijk ook toegestaan zijn, ware 't niet dat hij die negotiegoederen met zijn schip indertijd clandestien had overgevoerd. Hij had wederrechtelijk beschikt over de laadruimte in een Compagnie-schip, uitsluitend bestemd voor Compagnies-goederen, en op dit wiel liep de wagen scheef. De Raad van Indië, aan welken hij persoonlijk zijne zaak had voorgedragen, besloot dat ‘over dese saeke geen verdere correctie zal geschieden als de confiscatie van de voorszegde goederen, dewyl hy sulcx uyt sich selven te kennisse heeft gegeven’.

Eigenlijk had men hem kunnen straffen! Zijne eigene bekentenis vrijwaarde hem daarvan; maar hielp hem toch niet aan zijn goedje. En het slot van de geschiedenis (door het Dagh-register niet medegedeeld) was wel-

[p. 347]

licht een schaterlach van ‘the girl he left behind him’. Immers, die de schâ heeft, heeft er den spot op toe.

De schaarschte van Hollandsche vrouwen bracht vele Indische ambtenaren en burgers tot een huwelijk met eene z.g. dame van 't land, aan welke zij dikwijls spoedig het land hadden, doch wier huwelijksgift de pil verguldde. 't Gevolg was veelal, dat zij in den loop der jaren, door den dagelijkschen omgang met een minderwaardig individu, geestelijk afdaalden tot Indisch peil; zij hadden hun fluitje te duur betaald. Zulk een vrouw was b.v. de echtgenoote van den tweeden stadsgeneesheer te Batavia, dr. Paulus Valkenaer; een weesmeisje, dat hare donkere kleur deed vergeten door de dertigduizend rijksdaalders welke zij mee in 't huwelijkskorfje bracht. Wilde hij haar verstaan, dan moest hij Portugeesch spreken; juist niet het Portugeesch waarin Camoëns Los Lusiados schreef. Veeleer een basterd-idioom, soort van kampong-Portugeesch, dat zich nog lang naast het Hollandsch zou handhaven. Niets, in de briefwisseling tusschen Valkenaer en zijn broeder in 't vaderland, wettigt het vermoeden dat dit voormalige weesmeisje, toen haar echtgenoot door protectie gouverneur van Ternate was geworden, de honneurs op een buitenpost behoorlijk wist waar te nemen. Eerder ontvangt men den indruk dat zij een van die gansjes was, die zich met een noke save (ik weet niet) van de zaak plachten af te maken, wanneer hun een vraag boven hunne bevatting gesteld werd. Of ook geestverwante van die Bataviasche juffer, welke het als eene beleediging opvatte toen zij aan tafel door een baar (nieuweling) met de achterhelft van een gebraden hoen werd bediend. De kroniekschrijver vermeldt, dat de dame dit boutje ‘met onwaerdigheydt’ weder op den schotel wipte; tevens met de toornige opmerking: ‘Zie ik er dan uit als een hoenderstuit?’

Wanneer onder dit door slavenbloed verbasterd vrouwendom eene Hollandsche dame van geboorte terecht kwam (en zelfs van de echtgenooten der gouverneurs-generaal kon dit niet altijd gezegd worden) dan moest zy zich wel misplaatst gevoelen in eene samenleving, waar het kleurlingen-element onder de dames de overhand had. Dan moest zy gestadig hare geestelyke voelhorens intrekken, wilde zy die niet kwetsen.

Dit gebeurde b.v. in 1686 onder het bestuur van den gouverneur-generaal Joannes Camphuis (een gewezen zilversmidsknecht), toen mr. Gerard van Beveren, heer van Strevelshoek en voormalig lid van de vroedschap van Dordrecht, als benoemd raad-extraordinair van Ned. Indië te Batavia aankwam. En tegelyk met hem zyne echtgenoote Maria Heussen en zyne twee volwassen dochters, Johanna en Cornelia. 't Was een ‘gebeurtenis’, en die in de Bataviasche whispering gallery aanstonds gerucht maakte. Men was het daar niet gewoon dat drie dames, welke tot het patriciaat van eene oude en aanzienlyke Hollandsche stad behoorden, zich waagden vooreerst aan eene lange en gevaarlyke zeereis, daarna aan de koloniale ballingschap en aan de toestanden in het ‘eerlyck tuchthuys’ (gelyk Batavia wel eens genoemd werd.)

De officieele ontvangst was aanmoedigend genoeg, maar daarna.... Het schip Oosterland, waarmee het gezin uitkwam, had niet minder dan 277 zielen aan boord gehad, waarvan er 263 in Indië kwamen. Door eene deputatie uit de regeering werden Van Beveren en de zynen van boord gehaald, ook door eenige ‘gequalificeerde juffrouwen’ (de titel ‘mevrouw’ was destyds nog niet in zwang) terwyl aan den wal de gewone militaire eerbewijzen werden gebracht. Denzelfden dag nog werd hij in de generaalswoning in het Kasteel ontvangen, en met zijn behouden aankomst gelukgewenscht. Eene ‘generaalse’ om de honneurs waar te nemen was er niet; Camphuis was ongetrouwd. Maar de leden van den Raad van Indië waren er met hunne huisvrouwen, en 't liet zich hooren dat deze Indische dames by de toenmalige gebrekkige verkeersmiddelen (de Oosterland had geen slechte reis gehad: slechts een half jaar!) aanstonds naar het toilet der totoks gluurden. Zoo ergens, dan mochten hier Huygens' dichtregelen van toepassing worden geacht:

Wegh met den ouden trant, daer komt een andre swier;
Versleten te Parys, en van de nieuste hier!

Het sprak als vanzelf dat de dochters van Beveren terstond en évidence kwamen op de huwelijksmarkt. Het duurde dan ook niet lang of de oudste van het tweetal trad in den echt met Jurriaan Beek, een vermogend vrijburger en koopman buiten dienst van de Compagnie. Van haar is de brief afkomstig gericht aan hare oudtante Maria Sweers de Weerd, in Dordrecht, welke door dr. Schotel vermeld wordt in zijn werk ‘Het oudhollandsche huisgezin der 17de eeuw’, en welk eenig licht werpt op het huiselijk

[p. 348]

leven van den aanzienlijken stand in Indië op het laatst der 17de eeuw. In dezen als door een toeval bewaard gebleven brief maakt de schrijfster zichzelve en haren echtgenoot bekend als een wel geaccoupleerd paar, ‘dewijl onse humeuren soo wel compatiseren dat ik den Almogenden Godt daerover niet genoegsaem kan loven en danken.’ Vervolgens geeft zij aan hare ‘waerde moey’ het volgende kijkje op eene Indische bruiloft (de hare), welke door ongeveer tachtig personen werd bijgewoond, en twee dagen en nachten duurde:

(Wordt vervolgd).