De Hollandsche Lelie. Jaargang 29

Indische dames uit vroegeren tijd.
door S. Kalff.

Ware het huiselijk leven der eerste Nederlandsche generaties in Indië niet zoozeer een gesloten boek, de rol, welke de vrouw in die vroegere koloniale samenleving speelde, zou zich beter laten bepalen.

Waarschijnlijk vormde dit vrouwelijk element eene verborgen, maar krachtige strooming, en oefenden de Europeesche vrouwen in de kolonie een soortgelijken invloed op den loop der zaken uit als waaraan zij van huis uit gewend waren. Achter de schermen des openbaren levens blijvende, hielden zij dikwijls de draden vast, waarmede de marionetten op het tooneel geregeerd werden. Want de positie, welke hare zusteren in 't vaderland zich allengs veroverd hadden, trots sociale onmondigheid, trots de hun toegewezen secundaire plaats in het maatschappelijk leven, was niet gering. De bazigheid, getemperde uitdrukking voor heerschzucht, der Nederlandsche vrouwen was van notoriteit en viel den vreemdeling binnen onze landpalen aanstonds in het oog. B. v. aan den Engelschen gezant in den Haag, Sir William Temple, die aan een heerendiner bij den Amsterdamschen burgemeester Hendrik Hooft zich wenschte te vergewissen omtrent de waarheid van het zeggen, dat in de hoofdstad van Nederland (en Amsterdam gold hier voor het hart des lands) het opperbewind in handen der huisvrouwen was. Hooft was destijds de eerste burgemeester der stad, en kon gezegd worden Amsterdam te regeeren. Maar zijne vrouw regeerde hem. Ook gaf hij den vreemdeling zijne stelling onvoorwaardelijk toe. Hij geloofde dat eene zachtaardige bazin, une douce patronne, voor een getrouwd man de hoogste prijs uit de huwelijksloterij was, en zegende zijn gesternte dat hem zulk eene beschoren had.

Er was reden aan te nemen, dat de Europeesche vrouwen in Indië deze traditie voortzetten. En ook, waar er van eene patronne sprake was, dat het adjectief douce er niet altijd bijbehoorde. Vanzelf kwam deze eigenschap het meest uit bij de vrouw van rang, meesteres over een omslachtig huishouden en een talrijk slavenpersoneel, al stond in dit land de vrouw van rang nog ver van de vrouw van geboorte - die er in den regel niet was. Veelal kwamen in

[p. 249]

die eerste tijden van de opkomst van het Nederlandsche gezag de echtgenooten van regeeringspersonen voort uit de rijen des volks, evenals die regeeringspersonen zelve. Het zou nog lang duren alvorens vrouwen uit de aanzienlijke kringen in Nederland den sprong waagden, en eene lange, gevaarlijke zeereis naar een eiland, waarvan de hoofdstad zelve als een ‘eerlyck tuchthuys’ gold.

Daar was de vrouw van den regeerenden gouverneur-generaal uit den aard der zaak als de toon-aangevende te beschouwen. Voor zoover de kronieken hierover uitsluitsel geven, weren de meesten van deze vrouwen uit de burgerklasse, die zoo goed en kwaad als 't ging hunne rolletjes lieten afloopen, toen het klimmend fortuin des echtgenoots hun de eerste plaats aanwees in de receptiezaal van de generaalswoning, in het Kasteel van Batavia. Over de levensgezellin van den eersten gouverneur-generaal, Pieter Both, zwijgt de historie. Men weet alleen dat hij gehuwd was en kinderen naliet bij zijn noodlottig uiteinde; hij kwam op de thuisreis door schipbreuk om het leven. Maar de vrouw van zijn opvolger, Gerard Reynst, behoorde tot dezelfde maatschappelijke klasse als haar echtgenoot, nl. tot den koopmansstand. Zij heette Margaretha Niquet en schonk hem een zevental kinderen; zij was geboortig van Antwerpen, van waar hare ouders wegens geloofsvervolging naar Haarlem gevlucht waren. Sommige bronnen geven aan dat Jan Pietersz. Coen de eerste landvoogd was, die zijne vrouw met zich naar Indië nam, evenwel ten onrechte. Want dat Reynst zijne familie bij zich had bewijst de instructie van Isaac Lemaire aan zijn zoon Jacques, den bekenden zeevaarder, waarin hij hem aanbeveelt om bij zijne komst in Indië aan de dochters van den landvoogd het hof te maken; terwijl de gegevens tevens uitwijzen dat de moeder vóór het jaar 1619 in het fort op Jakatra kwam te overlijden.

Ook de vrouw van den geletterden Laurens Reaal behoorde tot den koopmansstand. Zij heette Susanna de Moor, en was reeds weduwe van den Amsterdamschen koopman Hendrik de Rikker, toen zij hare hand reikte aan den vriend van Hooft, den man wien Vondel zijn Lof der Zeevaart opdroeg. Doch dit huwelijk had plaats ruim een tiental jaren nadat hij uit Indië was teruggekeerd. Ware hij niet zoozeer een gunsteling van Van Oldenbarnevelt geweest, aan een jongen man van pas 33 jaren zou een zoo gewichtige post als de Indische landvoogdij waarschijnlijk niet ten deel zijn gevallen. De weduwe de Moor was derhalve niet tegenwoordig toen Reaal door den Raad van Indië, vergaderd op het eiland Ternate, in zijne waardigheid werd bevestigd; noch schijnt zij zijne eerste liefde geweest te zijn. Want er woonde te Amsterdam niet ver van den Schreijerstoren een jong meisje, dat alleen onder den naam van Swaentgen is bekend gebleven en dat van hare kindsheid af eene meer dan gewone vriendschap voor dien ‘Eelhart’ (gelijk Hooft hem noemde) bleef koesteren. Zoo althans stelt Alberdingk Thijm in zijne Portretten van Vondel de zaak voor, doch historische gegevens over deze figuur ontbreken.

Voor den jongen, nog ongehuwden landvoogd was 't een droeve terugkeer, toen hij in 1620 zijn vaderstad Amsterdam wederzag. Want hij vond de aanhangers van zijn zwager Arminius in de felle godsdiensttwisten dier dagen verdrukt, verbannen of gevangen, en 't kostbaar bloed van zijn beschermer Joan van Oldenbarnevelt gestort op het schavot. Eerst toen hij naar de vijftig liep, huwde hij de weduwe de Moor. En het bevallige Swaentgen, dat zoo dicht bij een Indischen landvoogdszetel gestaan had, was toen misschien reeds de vrouw van een braven Amsterdamschen poorter en woog achter een toonbank in grauwpapieren peperhuisjes den ‘oogst der kruidige Molukken’ af.

Het domicilie der Indische regeering was destijds nog het fort op Ternate. Eerst na de verovering van Jakatra, daarna de voltooiing van het Kasteel en de inrichting van eene spacieuse generaalswoning binnen het fort, nam de staatsie en het uiterlijk vertoon eener landvoogdsgemalin vanzelf toe. Gemeenlijk 's Maandags hield zij daar receptie ‘voor alle vrouwen en jonge juffers van fatsoen, die haar willen komen bezoeken, gelijk de vrouwen der Raaden van Indiën mede ieder haren dag houden’. Bij het uitrijden werd haar koets door twee bereden hellebaardiers en een korporaal met twaalf man begeleid. Zij alleen heette ‘mevrouw’. Het duurde tot op het laatst der 17de eeuw, nl. tot de regeering van Joannes Camphuis, alvorens ook de vrouwen van de Raden van Indië dit praedicaat voor zich-bemachtigden. In de biografie van dien landvoogd, door Onno Zwier van Haren, leest men:

‘Tot die tijd (de regeering van Camphuis, 1684 tot 1691) wierden de Vrouwen van de eerste rang tot Batavia maar alleen juffrouw

[p. 250]

genoemd, dog Schagen (de raad van Indië Nicolaas Schaghen) in 't jaar 1683 uit Holland vertrokken, bracht zijne Huijsvrouw meede, die in Holland Mevrouw genoemd geweest zijnde, deese naam tot Batavia behield, hetwelke aanstonds door alle Vrouwen van Raaden van Indiën wierde gevolgd; en zo veel te gemakkelijker doorging, omdat de Generaal (Camphuis) ongetrouwd was, en er dus niemand was die belang had om die distinctie in weesen te doen blijven’.

De titel juffrouw voor eene gehuwde vrouw bleef in Indië bestaan tot na het Engelsche tusschenbewind (1811 tot 1816). Althans, een der meest vruchtbare onder de oudere Indische romanschrijvers, W.L. Ritter, laat in zijne novelle ‘De laatste der oudgasten’, een zijner personages zeggen:

‘Sedert eenige jaren, en wel na de wederkomst der Hollanders in 1816, is dat woord: jufvrouw, hier in onbruik geraakt. Het is waar, vroeger hadden wij jufvrouwen, en zelfs vrouwen, maar die zijn verdwenen en allen zijn thans mevrouwen’.

Schrijver had die dagteekening evenwel iets vroeger mogen stellen. Ook vóór het herstel van het Nederlandsch gezag in Indië waren er reeds vele mevrouwen, al stonden hunne echtgenooten ook in rang beneden dien van Raad van Indië. De regeering zelve trok somtijds de grens. Aldus onder het bestuur van Daendels, toen de bepaling werd afgekondigd:

‘Is besloten dat op de ordre van de armee en de marine zal bekend gemaakt worden, dat van nu voortaan de vrouwen van officieren van 's Konings land- en zeemagt hier te lande, welke in Europa geboren of van Europeesche afkomst zijn, de rang van kapitein of daarboven bekleedende, mevrouwen zullen worden getituleerd, ten einde haar in navolging van 't moederland te doen jouïsseeren van een haar alleszins competeerenden titel’.

En niet eens in het moederland was men scheutig geweest met het woord. Ook daar verzette zich de oud-Hollandsche matrone lang tegen een vertaald madame, 't welk zij noch voor zichzelve noch voor eene jongere generatie begeerde. In den roman Willem Leevend b.v., van de juffrouwen Wolff en Deken, hoort men de ouderwetsche tante Martha de Harde haar ijdeltuitig nichtje Daatje Leevend in dezer voege kapittelen:

‘Omdat je nu van wat hooger komaf bent, en in een dubbeld huis op de Heerengragt woont, en omdat je nu juist in 't hair gekapt zijt zonder een muts op jen hoofd, en net zo als een Harlekein zijt opgeschikt met veeren op jen trompet, nu beelt gij U.E. magtig wat in en denkt dat 's Keizers kat jen nigt is, en och heer! het biest kent je niet eens. Apperepo, moet je ook niet al Mevrouw hieten? Wist men in mijn jeugd van dat gemenvrouw! 't Moet onze Gerrit mooi tuigen dat zijn vrouw Mevrouw hiet, en zijn eigen vleeschelijke Moeder hiete noit anders dan “Lysbet uit de Wenteltrap”, want zij deed een Lakenwinkel op den Nieuwendijk, kind. Nou, ik beklaag den kerel die jou krijgt.’

Er zou evenwel een tijd komen, waarin het praedicaat mevrouw voor de echtgenoote eens gouverneur-generaals niet voornaam genoeg zou wezen; waarin zij zich gelijk in het geval van de echtgenoote van P.A. v.d. Parra ‘douairière’ zou laten noemen. En Catharina Magdalena Huysman zou zich door haar huwelijk met den gouverneur-generaal van Imhoff als ‘mevrouw de barones’ hooren toespreken, al wist zij misschien ook wel dat men in het vaderland over zoo'n Duitschen baron (zijn vader was geheimraad van een klein Duitsch vorstje geweest) de schouders ophaalde.

Eerst bij de vrouwen der latere Indische landvoogden kwam het patricische, somtijds het blauwe bloed te voorschijn. Die van de gouverneurs-generaal der oudere linie behoorden hoogstens tot den gezeten middelstand. Die van Jan Pietersz. Coen, Eva Ment of Menten genaamd, schijnt een Amsterdamsch burgermeisje geweest te zijn. In Indië voerde zij een genoegzaam grooten staat om er ‘staatsiejuffers’ op na te houden. Een daarvan was de onechte dochter van Coen's opvolger, Jacques Specx, bekend door haar tragisch liefdesgeval met den vaandrig Pieter Kortenhoef, wien op last van Coen het hoofd voor de voeten werd gelegd. Toen de gestrenge man gedurende het beleg van Batavia aan de ‘persing’ gestorven was, vertrok Eva Ment met haar kind, dat slechts drie dagen vóór het overlijden des vaders geboren was, in 1629 naar 't vaderland, en hertrouwde er nog twee malen. Geen wonder dat zich voor deze rijke weduwe huwelijkskandidaten opdeden; Coen had haar een aanzienlijk vermogen nagelaten. In zijne vaderstad Hoorn had hij een som van 262.000 rijksdaalders gedeponeerd, en 15.000 rijksdaalders bij de Momboir-Kamer te Utrecht, terwijl een kapitaal van 21.000 rijksdaalders

[p. 251]

bewaard moest blijven zoolang eenige wettige naamvoerder der familie Coen nog in leven was. Daar het eenige kind uit haren echt met den gouverneur-generaal gedurende de thuisreis uit Indië, of kort na den terugkeer in 't vaderland overleden was, zoo waren zij en Coen's gehuwde zuster Aefje de eenige erfgenamen. Zulk een vrouw behoefde niet langer het weduwkapje te dragen dan zijzelve wilde. Zij vertegenwoordigde in haar persoon die ‘Rycke Vryster’ van welke Huygens gezongen had:

Sy is een Kermis-Gans, die menigh Boer ontslipt,
Een korssele Goddin, die 't meerendeel belipt,
Een gulde pyl van 't kind dat Venus moeder heet,
Een zonderlingh Gediert', dat Amber-droppen sweet,
Haer sproete-plecken zyn onsichtbaar of van goud,
Tyd, die de vellen ploegt, en maeckt haer nemmer oud. Enz.

Voor het kostuum eener aanzienlijke Indische dame uit de eerste helft der 17de eeuw geeft het groote portret van Eva Ment, aanwezig op het Westfriesche Museum te Hoorn, een kostbaar getuigenis. Dat portret stelt voor een jonge vrouw, blootshoofds, wier niet onschoon maar eenigszins burgerlijk gezicht tamelijk contrasteert met hare rijke kleeding. Zij draagt een gewaad van eene blijkbaar kostbare gebloemde stof, een groote kanten kraag om den hals, geborduurde ponjetten bijkans tot den elleboog reikende, en houdt in de rechterhand een pauwenveeren waaier. Achter op het hoofd ziet men een soort van kapje of muts met een rand van kantwerk versierd.

De echtgenoote van Coen's opvolger, Jacques Specx, behoorde tot een aanzienlijker geslacht dan de obskure Eva Ment, want zij was eene kleindochter van den raadpensionaris mr. Paulus Buys. Zijn tweede vrouw heette Magdalena Doublet en was eene dochter van Philip Jansz Doublet, heer van St. Annaland en ontvanger generaal der Unie. Een zijner bloedverwanten was die Philip Doublet, welke in 1660 huwde met Susanne, de dochter van Constantijn Huygens, over wier bruiloft de dichter der Korenbloemen zulk een oolijken brief heeft nagelaten. Dit tweede huwelijk viel echter na Specx' aftreden en terugkeer in 't vaderland. Terwijl zijn eerste vrouw, Maria Buys, evenmin gezegd kon worden de officieele plaats eener ‘generaalse’ in te nemen, want haar echtgenoot was slechts provisioneel door den Raad van Indië tot gouverneurgeneraal verkozen, en die keuze werd door heeren bewindhebbers in 't vaderland niet bekrachtigd.

De levenswijs voor Europeesche vrouwen, zelfs voor de hooggeplaatsten, was destijds nog zeer eentonig en miste kleur, terwijl de verstrooiingen weinige waren. De stad Batavia, welke zich achter het Kasteel uitbreidde, was zoo groot niet of de bewoners moesten met de voornaamste wegen en grachten spoedig gemeenzaam geworden zijn. Van een schouwburg was nog geen sprake, evenmin als van een buitenplaats (Buitenzorg) waar de gouverneurs-generaal zich later bij voorkeur zouden terugtrekken. De Zondagsche kerkgang was al vroeg een kermis der ijdelheid. De dagelijksche rijtoer bood weinig afwisseling. Met een grootscheeps opgezet huishouden zou men genoeg te doen gehad hebben, ware 't niet dat de meeste zorg daarvoor neerkwam op de inlandsche huismeesteres, den opziener over 't slavenpersoneel, den hofmeester en een drom van dienstbaren. Voor 't oprichten eener badplaats leende de slijkerige, met bako-hout bewassen en door krokodillen onveilig gemaakte zeekust zich in 't geheel niet, en evenmin de omtrek voor uitstapjes; niet ver voorbij de laatste ‘thuijnen’ (hofsteden) en Chineesche warmoezerijen begon de wildernis. Voor muziek moest men veelal voor lief nemen hetgeen de ‘speeljongens’ (slaven met eenigen muzikalen aanleg) ten gehoore brachten, terwijl het zoo geliefkoosde ‘orembaaien’, d.i. het spelevaren bij maneschijn in de grachten, een vermaak bij uitstek voor de jeugd was. Slechts de aankomst van een schip uit het vaderland was eene gebeurtenis. Niet het minst wegens de daarmee aangebrachte nieuwstijdingen, de Hollandsche provisiën en dranken, de nieuwelingen, enz. Overigens was men aangewezen op het zeer gemêleerde gezelschap, dat zich dagelijks aan den disch van Zijn Edelheid liet vinden, en bij de wekelijksche recepties op dat van een groot aantal dames, van welke de meesten niet gerechtigd waren om de twee eerste regels van het ‘Wien Neêrlands bloed’ mee te zingen. Over die recepties bij de ‘generaalse’ leest men bij Valentijn:

‘Wanneer haar Edelheid nu bezogt werd staat zij voor niemand, dan alleen de gemalinnen van de Heeren Raaden (van Indië) op, buigende zich maar voor de andere die inkomen, en wijst een ieder, 't zij zelf, 't zij door hare slavinnen, die daar oppassen, hare plaats na hare rang aan; dog als de juffers vertrekken staat zij op, en doet haar tot aan de deur van 't vertrek uitgelei.

[p. 252]

De Gemalin van den Heer van Riebeek, een zeer zedige en nedrige vrouwe, had de gewoonte als er een juffer inquam van altijd op te staan en haar te verwelkomen, bij welke gelegenheid dan ook alle de Mevrouwen en Juffers opstonden. Wanneer hare gezondheid gedronken wierd stond die Mevrouw, die dezelve instelde, en die aan welke zij het bragt, op, terwijl haar Edelheid zitten bleef en zich maar boog; dog als zij daarvoor bedankte stond zij op.’

(Wordt vervolgd.)