De Hollandsche Lelie. Jaargang 29

Hoofdartikel
Wat Ottilia Wildermuth dacht over godsdienstige romans en novellen.
Ter overdenking aanbevolen aan onze realistische schrijfsters, door
Mevr. D.

Er is reeds veel over godsdienstige romans en novellen gezegd en geschreven, en toch, verwonderlijk genoeg, houden zij, niettegenstaande de ernstige afkeuring van allen, stand, ja zelfs vermeerderen zij bijna dagelijks. Den meer ernstigen mensch zijn zij voor het meerendeel niet ernstig genoeg, en voor de anderen zijn ze te ernstig. Ook van een aesthetisch standpunt beschouwd, worden ze afgekeurd, als zijnde een mengsel van verdichting en zedeleer ter zelfder tijd.

Hoewel er veel van dat alles waar kan of mag zijn, hond ik staande, dat de stichtelijke, zedelijke, in éen woord, godsdienstige roman of novelle, wanneer de qualiteit slechts goed is, volkomen te rechtvaardigen valt tegenover de bestrijders van dat genre, en dat die letterkundige soort billijker wijze eene eervolle plaats in de letterkunde inneemt en kan handhaven.

[p. 130]

Beschouwen wij de tegenwerpingen eenigszins van nabij. ‘Het is die wufte, ijdele wereldzin,’ zegt de vrome, ‘die verleidelijke wereldzin, die zich alles aangenaam en gemakkelijk tracht te maken; zelfs wil men den weg ten Hemel in eene onderhoudende geschiedenis vinden! Door zoo'n gemakzuchtige vroomheid wordt de mensch in slaap gewiegd, voornamelijk de jeugd, die toch reeds zoo spoedig geneigd is om den levensweg zonder nadenken te bewandelen. Wanneer op een Zondagmiddag een jong meisje zich laat boeien en medesleepen door de geschiedenis van een edelen en fieren ridder die de wereldsche Mathilde, of hoe zij heeten mag, voor zich en voor den Hemel wint, of kennis maakt aan de hand van den schrijver met de lieve Eulalie of met de draagster van een anderen romantischen naam, die op een bal haar hart schenkt aan een luitenant, - een allesbehalve godsdienstig man, - en die thans door haar een Christen wordt - dan meent zij haar Zondag meer dan goed besteed te hebben, een Code welgevallig werk te hebben verricht, en zichzelf te hebben opgebouwd voor Hooger Leven.’

Dit alles nu is niet geheel zonder eenigen grond. De mensch, en vooral de jonge mensch, wil gaarne rozen zonder doornen, en houdt zooals Jean Paul zegt: ‘Het berouw voor beterschap, het besluit voor de daad.’ Daarom is het noodig zorgvuldig toe te zien, zoowel op de jeugd zelf, als op hen die hare opvoeding moeten helpen voltooien. De weg naar den Hemel is geen erfweg. Geen boek ter wereld kan maken, dat het zaad in vruchtbaren grond valt, waaruit alleen schoone bloemen en gezonde vruchten ontspruiten; het menschelijk woord, hoe degelijk en goed overigens, kan wel op den eenigen Leidsman wijzen, maar Hem niet vervangen.

Maar die ernstige en rechtzinnige lieden, die geen bloempje op het oneffen pad willen doen bloeien, die alle kleuren en geuren uit het leven willen verbannen, en alles afkeuren wat niet rechtstreeks tot God leidt, zij vergeten, dat ook het voedsel, dat tot onderhoud van het leven dient, ons door God den Schepper gegeven wordt op aangename en smakelijke wijze, en in menigerlei vorm; zoowel in gouden aren als in kleurrijke vrucht. Zij vergeten, dat Jezus zelf, - die vol zelfvertrouwen den grooten weg bewandelde, die voor hem afgebakend was, - dat Jezus zelf zijn jongeren wees op de leliën des velds en op de vogelen des Hemels, dat Hij het niet versmaadde om aan een bruiloftsdisch plaats te nemen en dat Hij Zijne eenvoudige doch verhevene lessen in aangename en boeiende gelijkenissen inkleedde.

Anderen, - wij hebben geloof ik met de eersten afgerekend, - anderen zeggen: ‘wij hebben niets tegen den godsdienst, waar hij thuis behoort. Wie lust heeft en behoefte gevoelt, leze den Bijbel, preeken of andere stichtelijke boeken, alles op zijn tijd; maar waarom vrome redeneeringen en beginselen in levensbeelden en liefdesgeschiedenissen geweven? Waarom het heilige onder het wereldsche te mengen? Neen, alles afzonderlijk! Zoo'n mixtuur bevalt ons niet. Een roman zij een roman, eene novelle eene novelle, maar het godsdienstige element moet er niet in vertegenwoordigd zijn.’

Bij eene dergelijke beschouwing komt het er voornamelijk op aan welke opvatting wij omtrent het leven hebben. Het is geene ontheiliging, wanneer men het godsdienstige vereenigt met het aangename; wanneer men het zieleleven met beelden uit het maatschappelijk leven in verband brengt, vooral niet voor hen, die zich het leven zonder geloof evenmin kunnen voorstellen, als de aarde zonder zonlicht.

Het lezen van romans en novellen kunnen wij, zelfs uit het strengste oogpunt beschouwd, onmogelijk afkeuren, veel minder nog als zonde beschouwen. Integendeel, het is niet alleen geen zonde, maar het is van het hoogste nut het menschelijk leven gade te slaan en te volgen in zijne bijzondere toestanden.

Evenmin als er kwaad insteekt om de verschillende wendingen van het karakter van den mensch te leeren kennen, evenmin kan het ook als zonde gerekend worden om die levensbeelden in den vorm van boeiende verhalen zich te zien afspiegelen, dikwijls veel aanschouwelijker en meer waar voorgesteld, dan dat men in het gewone dagelijksche leven gelegenheid heeft om op te merken, ja evenmin zien wij er zonde in om ze te hullen in het kleed der poëzie. Het juiste licht, de overeenstemming geeft dikwijls in die meestal veelkleurige, vaak echter zoo duistere levensbeelden, de oplossing der raadselen, zoo dikwerf tevergeefs gezocht.

Voor hen, die voor zich de overtuiging hebben, dàt licht, die overeenstemming in het geloof gevonden te hebben is het zeer natuurlijk, dat zij de levensbeelden van anderen in het licht des geloofs schetsen; zij

[p. 131]

kunnen niet anders, en wanneer een jeugdig gemoed daardoor een juist inzicht krijgt in de eenige bron van dat licht, of eene meer bepaalde, ook voor de raadselen zijns levens, oplossing vindt, door zoo'n schets, zoo is zulk eene inkleeding uit een niet geloovig standpunt evenzeer te rechtvaardigen als de dichterlijke werken die hun licht, hun goed aan een ander vuur ontleenen.

De oude predikant Rieger schreef eens: ‘Het verschijnsel dat men zich zijnen God schaamt, doet zich alleen voor bij Christenen.’ Onwillekeurig wordt men aan deze uitspraak herinnerd, als men ziet, dat in vele verhalen, ja in de meeste, alles wat het geloof betreft wordt gemeden. En dit niettegenstaande het geloof, ook zelfs in het uitwendige leven, als een onverbreekbare draad loopt van de wieg tot aan het graf, een draad, die niemand, hoe gemakkelijk het ook moge schijnen, kan verbreken.

Er zijn anderen die meenen dat door het herhaald lezen van Romans en Novellen, waarin slechte karakters en gevaarlijke levensomstandigheden worden geschetst, het onschuldige gemoed kan bevlekt worden. In zulke gevallen moet men dergelijke boeken aan de jeugd onthouden. Ook meent men er gevaar in te zien, dat zulke boeken te vroeg gedachten in het leven roepen, die meestal niet verwezenlijkt worden, dat zij droombeelden doen scheppen, die tot het rijk der idealen blijven behooren, of dat zij door laffen humor, door genot, dat geen moeite noch inspanning kost, den goeden smaak bederven en den ernst van het leven onbeduidend doen achten. Ook hierin moet een oplettend toezicht, eene goede opvoeding veel verbetering brengen. Het grootste nadeel echter is mijns inziens daarin gelegen, dat wanneer de Roman of de Novelle ons een wereld zonder ziel, een leven zonder God voorstelt, het gevoel voor de heerlijke, verhevene en rijke beteekenis van het leven kan verstompen.

Wij kunnen niet verlangen, niet hopen zelfs, dat er uitsluitend godsdienstige Romans en Novellen geschreven worden, maar bij groote en uitvoerige karakterschetsen, die niet tot het gebied der gewone romans behooren, vinden wij het een ondenkbaar, een onbegrijpelijk iets, zelfs iets geheel onwaars, wanneer het menschelijk leven - de vrouw bij voorbeeld met haar lief en leed, met haar wenschen en hopen, in haar geluk en ongeluk, - wordt voorgesteld en beschreven, te wijzen op een hoogere beschikking, zonder te denken aan eene onsterfelijke ziel. En toch missen wij dit in zoovele bekende geschriften, die nochtans, volgens de verzekering van velen, zeer geschikt voor jongelieden zijn. Maar het spreekwoord: ‘Waar niet is, verliest de keizer zijn recht,’ is ook hierin een waar woord.

Willen wij den godsdienstigen roman en de godsdienstige novelle eene waardige plaats in de literatuur geven, zoo moeten wij ten strengste vorderen, dat het innerlijk geloofsleven, dat daarin geschetst wordt, wáár zij. Is het dit niet, hoe kan het dan rein en gloedrijk in den dichterlijken vorm spreken? Iets gekunstelds, iets opgevijzelds zal op dit gebied meer kwaad dan goed doen. Het geloof moet uit het verhaal als vanzelf spreken. Een goede wil alleen doet niets af, noch minder hier-en-daar ingevlochten zedepreeken of preekjes.

Wanneer de poëtische gave voortspruit uit een zucht tot verhalen, wanneer er een beroep van wordt gemaakt, kunnen evenmin goede wil en goed geloof het gehalte verbeteren. Het gezegde: ‘Ik wenschte zoo gaarne mijne zusteren een dienst te bewijzen door haar op het hart te drukken, wat ik als waar erken,’ klinkt mooi, het is eene schoone wensch, maar, wanneer God U niet de gave heeft geschonken, om hetgeen gij zeggen wilt op ernstige wijze te zeggen, dan kunt gij er gerust van zijn, dat Gij U niet behoeft te beroemen uwe zusteren aan U verplicht te hebben; leg uw pen maar neêr. Wat gij voor U zelf gevoelt, gaat daarom toch niet verloren. Er is misschien niets liefelijkers, niets streelenders voor het gehoor dan zingen, maar wanneer de goede God U geen stem heeft geschonken, zoo zult gij Hem toch zeker niet willen verzoeken, door Uwe vrienden met uw gezang te hinderen.

Godsdienstige verhalen van den echten stempel heeft Engeland ons sedert lang het meeste geleverd. Miss Edgeworth, Grace Kennedy e.a. hebben een goede naam. Hoewel bij de eerste de moraal te veel voor de hand ligt en de werken van de laatste eenen Methodistischen sectegeest ademen, zoo hebben toch Helene en Dunallan de verdiensten goede boeken te zijn, die men gaarne leest en die een weldadigen invloed op den lezer uitoefenen.

De lentetijd van eene vrouw is echter meestal kort, zoowel in het leven als in de

[p. 132]

letterkunde, en daarom behooren beide schrijfsters reeds tot het verleden. Miss Wetherell, de schrijfster van de ‘Wijde, wijde wereld,’ en vooral die van ‘de Erfgenamen van Redcliffe’ en ‘John Halifax’ zijn, onder de nieuwere, de begaafdste. Zij zijn tot heden niet overtroffen geworden in hare aandoenlijke familietafereelen, en in den helderen blik door haar in het menschelijk hart en leven geslagen.

Onder de Duitsche schrijfsters is het Maria Nathusius, die de kroon spant; niemand zal het ons willen betwisten, dat zij schrijfster geboren is, dat zij hare verhalen levendig, frisch, gevoelvol inkleedt, en dat zij bij den meesten ernst den humor niet mist, welke hare werken pit geven en kruiden. Wij rekenen hare korte vertellingen: ‘Julchens Haushalt’, ‘Christfrieds erste Reise’ tot het boeiendste dat zij geschreven heeft, ook de ‘arme Fräulein’ is een lief en aantrekkelijk karakter. ‘Elisabeth’, het meest gelezene van hare werken, kan wel, vooral bij jonge meisjes, het doel missen, wijl de voorliefde voor het dansen, zooals die daarin is voorgesteld, wel eens een meer aanlokkend dan afschrikkend voorbeeld kon zijn. Echter, het bevat veel dat schoon en waar is, en het is in alle opzichten een gulden boekske voor jonge vrouwen. Uitstekend geschetst zijn daarin enkele bijfiguren, o.a. de waardige grootouders, en Karel van Baoma, die niet trouwen wil, omdat hij niet weet of hij een gelukkig echtgenoot zal zijn.

Tot opwekking en aanmoediging van schrijfsters willen wij tenslotte een uittreksel aanhalen uit een brief van Gotthelf Schubert, geschreven aan eene dame, die meende, dat zij, door boeken te schrijven, hare vrouwelijke roeping voorbijzag. Hij zegt:

‘Er zijn in Italië vele bekwame en verstandige vrouwen geweest, die de geneeskunde beoefenden en den Doctorstitel met alle recht verwierven. Haar doel was de lijdende menschheid in het algemeen en in het bijzonder vrouwen en kinderen nuttig te zijn. Daarom hebben zij veel goeds verricht.

‘Welnu, waarde vriendin, in het geestelijk leven kunt gij ook eene dergelijke Doctoresse worden. Door een juisten scherpen blik te slaan in de godsdienstige en zedelijke krankten, waaraan uw geslacht lijdende is, kunt gij veel goeds doen, en hetzij de ziekte al dan niet een spoedig verloop heeft, zoo kan menige vrouw er hare ziekte door leeren kennen, en trachten zich op de genezing daarvan toe te leggen.

‘En wanneer gij dan niet verzuimt het eenige ware geneesmiddel aan te bevelen en voor te schrijven, en zoo dikwijls als gij maar kunt toe te dienen, zoo zal God uwe trouwe, vrome en zorgdragende hand sterken.’

In zulk een zin zien wij gaarne boeken voor vrouwen geschreven, doch niet alleen als geneesmiddel, maar ook tot eene aangename en gezonde verfrissching en als licht, verteerbaar voedsel. Dit te bereiden is immers het voorrecht geweest, zelfs zonder Doctorstitel te bezitten.

's- Gravenhage.