De Hollandsche Lelie. Jaargang 29

Kunsten en Wetenschappen.

‘Singuliere’ boekjes.

Honderden, neen duizenden schuilen weg in de donkerste hoekjes van nog braakliggende boekerijen. Men moet een bijzonderen speurgeest hebben om ze te vinden. En bovendien geven de titels niet altijd geheel juist aan wat de inhoud is. De vlag is dikwerfbuitenlandsch, en de lading inheemsch. Bibliomanen betalen schatten voor zulke zeldzaamheden, en daar de kultuurgeschiedenis er veelal onbevangen uit blijkt, kunnen we ons dat best begrijpen. Als 't waar is, dat het karakter van den mensch spreekt uit zijn lievelingsboeken, dan leggen de ‘singuliere’ boekjes van vroegere eeuwen ook de geheimste gevoelens bloot van een volk, dat in dergelijke boekjes het geestelijk voedsel van den dag vond. De corruptie spreekt uit de literatuur het duidelijkst.

We willen op enkele van die boekjes wijzen, en doen dat aan de hand van twee uitgaven: een uit de helft der 19e eeuw, en een uit onze dagen.

In 1846 verscheen te Stuttgart bij den grooten boekenkenner J. Scheible, - en onder diens leiding, - het 1e deeltje van ‘Der Schatzgräber in den literarischen und bildlichen Seltenheiten, Sonderbarkeiten, u.s.w’, welke uitgave voornamelijk bedoelde het herdrukken van zoodanige zeldzame boekjes ‘hauptsächlich des deutschen Mittelalters’, welke om zoo te zeggen eenlingen waren geworden. Dan ook zouden in den ‘schatgraver’ opgenomen worden monographieën over duistere personen of raadselachtige gebeurtenissen in de geschiedenis en in de literatuur. In verband met deze laatste bedoeling bracht dan ook het 1e deeltje een Faust-geschrift, onder den titel: Die Sage von Doctor Johannes Faust, untersucht von H Düntzer, afgedeeld in vier hoofdstukken, als daar zijn: Die bisherige Forschung über die Faustsage; Die Faustsage bis zum Erscheinen des ersten Volksbuches (1587); Die Faustsage in den Volksbüchern; Das Lied vom Doctor Faust. Marlowe. Puppenspiele. Goethe.’

Alsof dit grondig onderzoek nog niet voldoende was gaf Scheible in de deelen 6 tot 8 van zijn Schatgraver (1848) een degelijk werk uit over het zelfde onderwerp met den titel: Die Deutscher Volksbücher von Johann Faust, dem Schwarzkünstler und Christoph Wagner, dem Famulus, nach Ursprung, Verbreitung, Inhalt, Bedeutung und Bearbeitung mit steter Beziehung auf Göthes Faust und einigen kritischen Anhängen von K.A. Freiherrn von Reichlin-Meldegg.’

Niet minder belangrijk dan Faust in zijn milieu is het geschrift, opgenomen in het 5e deeltje handelende over de Doodendansen. Het is van H.F. Massmann, en draagt tot titel: ‘Die Baseler Todtentänze in getreuen Abbildungen. Nebst geschichtlicher Untersuchung, so wie Vergleichung mit den übrigen deutschen Todtentänzen, ihrer Bilderfolge und ihren gemeinsamen Reimtexten. Sammt einem Anhange: Todtentanz in Holzschnitten des fünfzehnten Jahrhunderts.’

Bijgevoegd is een atlas met 81 afbeeldingen op 22 kopergravures en 27 gesteendrukte bladen.

We hebben ons moeten vergenoegen met het afschrijven van den langen titel, want de waarde dezer verschillende geschriften valt niet in een paar regels aan te toonen. Wie studie maken wil van deze onderwerpen heeft genoeg aan deze aanwijzing. De Schatgraver heeft voor hem goed gedolven.

Zuivere herdrukken geven de deeltjes 2 tot 4, en wel van zeer curieuse boekjes. In het 2e deeltje zijn opgenomen 1^o Flagellum, Salutis oder Heilung durch Schläge in allerhand schweren Krankheiten von K.F. Paullini (1698); 2^o Wunderbare Kuren durch Musik von F.G. Riedten; en 3^o Lebensverlängerung bis auf 115 Jahre durch den Hauch junger Mädchen von J.H. Schausen (1753), en in de deeltjes 3 en 4: K.F. Paullini's heilsame Dreck-Apotheke wie nämlich mit Koth und Urin die meisten Krankheiten und Schäden glücklich geheilet worden (1714), en Von den Nutzen des Geisselns in medizinischer und physischer Beziehung von J.H. Meibom und Anderen.

Die geeselgeschiedenis heeft de volgende onderdeelen. Eerst wordt de verhandeling van Meibom nader toegelicht door den bijtitel: und von den Verrichtungen der Lenden und Nieren.

[p. 111]

In een ander geschrift betoogt Meibom de nuttigheid der geeseling ‘in den Vergnügungen der Ehe’ terwijl de 3^o verhandeling van 1788 is, en getiteld wordt: Das Geisselen und seine Einwirkung auf den Geslechtstrieb, oder das auszerliche Aphrodisiacum, eine medizinisch-philosophische Abhandlung. Nebst einen Anhang: über die Mittel, welche den Zeugungstrieb aufregen.

We zullen de titels of den inhoud dezer geschriften niet verder ontleden. Zij die Boileau en Rousseau kennen weten tot welke misbruiken de geeselwoede aanleiding kan geven.

In Leipzig wordt thans door den uitgever Adolf Weigel eene dergelijke uitgave als de Schatgraver ondernomen. Zij draagt tot titel: Bibliothek litterarischer und kulturhistorischer Seltenheiten. Zeven deelen zijn verschenen.

Men is begonnen met in deel 1 en 2 te geven een ‘wortgetreuer’ afdruk van de Duitsche vertaling van Petronius Begebenheiten des Enkolp, uit den ‘Satyricon’ te Rome in 1773 uitgegeven. Dit werk is bijna niet meer te vinden, en doet meerendeels in een antiquariaat een goed twintig gulden. Nu weten we wel, dat er aan Petronius een luchtje is, maar willen we eene getrouwe zedenschildering raadplegen uit Nero's tijd, - en dat zegt wat, - dan moeten we bij Petronius, 's keizers opperceremoniemeester, te land komen. Uit Quo Vadis herinneren we hem ons uitstekend.

Niet minder belangrijk is de overdruk van Fischer's Jus primae noctis. Ueber die Probenächte der deutschen Bauernmädchen (1780). Voor de kultuurgeschiedenis is dit een hoogst belangrijk geschrift. Het past zich aan aan een onderdeel der vroegere Heerendiensten, waaromtrent het laatste woord nog niet is gesproken.

Niet minder verkoopbaar zal zijn een herdruk van Goethe's Tagebuch (1810); vier ‘unterdrückte Römischen Elegien’; Nicolai auf Werthers Grab (1775). Een literair-historische inleiding geeft daarop, - met gebruikmaking van een tot heden onbekend gebleven briefwisseling van Freiherr von Amstetter, Heinr. Düntzer en Salomon Hirzel, - Dr. Max Mendheim.

De andere herdrukken zijn: Rheinischer Most. Erster Herbst. O.O. 1775; (Hottingen 77) Menschen, Thiere und Goethe. Eine Farce 1775; Wagner Confiskable Erzählungen 1774. Voor deze drie geschriften, - ‘ein Kompendium der hervorragendsten satirischen Flugschriften, welche der oberrheinischen Sturm und Drang in den Jahren 1773-1775 an den Tag geben, - schreef M. Desceltes de inleiding’. Drukletter en afbeeldingen zijn zeer getrouw nagevolgd. Kindleben's Studentlexicon vormt het 7^e deeltje der ‘Seltenheiten’. Dit werkje verscheen in 1781 te Halle, en de titel wordt eenigszins verklaard door de bijvoeging: Aus den hinterlassenen Papieren eines unglücklichen Philosopen, Florido genannt, ans Tageslicht gestellt.

Het nut van dergelijke herdrukken ligt o.i. voornamelijk daarin, dat zij aanleiding geven om de vroegere eeuwen uit de bronnen te bestudeeren.

De schaduwzijde is misschien deze, dat vele dier boekjes geschreven zijn voor de reinen voor wie alles rein is, maar nu in onzen tijd de markt overstroomd wordt met series would-be geneeskundige geschriften, en stapels naturalistische romans, die eigenlijk gezegd vermomde pornographische geschriften zijn, zullen de herdrukken van cultuurhistorische zeldzame oude uitgaven geen schade doen. Zij prikkelen niet genoeg in vergelijking van al het andere.

A.J. SERVAAS VAN ROOYEN.

Oud-Gemeente-archivaris.