De Hollandsche Lelie. Jaargang 28

Hoofdartikel
Het opperbevel.

In verschillende Schaaktijdschriften wordt het schaken met den oorlog vergeleken. Tarrasch ging zelfs zoo ver een bepaalde partij te beschouwen als een evenbeeld van den slag bij Gravelotte.

Dat is natuurlijk onzin. Tusschen schaken en oorlogvoeren is absoluut geen enkele overeenkomst, behalve dat in beide gevallen de opperleiding den doorslag geeft, behoudens de opmerking van Houssaye ‘A la guerre comme au jeu rien ne prévaut contre la fortune’. Le Général Imprévu blijkt dikwijls de prachtigste combinaties in de war te sturen.

In ieder geval moet het opperbevel in bekwame handen zijn, en daarom ook moet de regeering zich niet met de legeroperaties bemoeien. Bij het beleg van Arras waren de drie Fransche Generaals de Chaulnes, de la Meilleraye en de Chatillon, bevelhebbers van de drie Fransche legers, het niet eens wat men doen moest tegenover de ter ontzetting der vesting oprukkende Spaansche troepen. Daarom zonden zij de Fabert naar den Kardinaal de Richelieu te Doulans om instructies te vragen. Deze antwoordde zeer terecht; ‘Lorsque le Roi vous a confié le commandement de ses armées, il vous en a crus capables. Il lui importe peu que vous sortiez ou que vous ne sortiez pas de vos lignes; mais vous répondez de vos

[p. 658]

têtes, si vous ne prenez pas la ville.’ Wij vonden deze bijzonderheid in de Mémoires de Puységur, die het beleg van Arras in 1640 zelf bijwoonde. Richelieu toonde zich hier, zooals altijd, op de hoogte van zijn taak. Een regeering moet zich niet inlaten met de operaties te velde. De legeraan voerders behooren te weten wat zij doen moeten, maar het ‘hoe’ blijve aan hun eigen initiatief overgelaten.

In het uitstekende boek van Wallon, ‘Les réprésentants du peuple en mission’, lezen wij, dat men deze goede opvatting van Richelieu niet volgde in de oorlogen der Eerste Fransche Republiek. In 1792 veroverde Generaal de Montesquieu-Fésensac Savoye en verzekerde Frankrijk de neutraliteit van Zwitserland door niet de Zwitsersche grenzen te overschrijden, maar te onderhandelen. De Regeering zeide, dat hij daardoor had ‘compromis la dignité de la France’ en stelde hem in staat van beschuldiging waaraan hij ontkwam door uit te wijken naar Genève. Op dezelfde wijze werd Generaal Anselme, die Nice voor Frankrijk veroverd had, behandeld, op een onware beschuldiging van twee zijner dragonders bij de Conventie.

Het leger van Montesquieu komt nu onder bevel van Kellermann, dat van Anselme onder Biron. De dappere Kellermann wordt ook in staat van beschuldiging gesteld. Kellermann toch was een verrader, omdat hij zijn troepen oefenen wilde en die daaraan geen behoefte hadden. Ook werd n.b. van hem gezegd in de ‘Lettres au Comité du salut public van 13 en 14 April 1793,’ dat Kellermann ‘a conquis les bonnes grâces des Prussiens à Valmy’. Door behulp van vrienden werd hij in zijn commando gehandhaafd, maar Biron wordt ondanks zijn moed en beleid overgeplaatst naar de Vendée en neemt zijn ontslag. Zijn opvolger is de dappere Generaal Brunet. Ondertusschen had het Comité du salut public ingesteld, dat twee afgevaardigden bij ieder legercorps aanwezig moesten zijn, niet slechts om op te letten en rapport uit te brengen aan het Comité du salut public, maar ook om met de meest uitgebreide volmachten op te treden tegen soldaten, generaals, kortom tegen iedereen. Brunet wordt door die volksvertegenwoordigers ontslagen en aangeklaagd bij de Conventie, omdat hij geen versterkingen gezonden had om Marseille te onderwerpen. Hij wordt ter dood veroordeeld en 14 November geguillotineerd.

Opnieuw wordt Kellermann beschuldigd met het gevolg, dat hij een jaar lang in de gevangenis verbleef. Hij wordt achtereenvolgens opgevolgd als bevelhebber van het Alpenleger door Doppet, Carteaux, Pellagra en Alexandre Dumas.

De vertegenwoordigers bij het Alpenleger, Albitte, Laporte en Salicetti beschuldigen daarop Bonaparte, omdat die te zamen met Robespierre met den vijand zou heulen. ‘On voulait préparer des revers à l'armée des Alpes’.

Bonaparte wordt gearresteerd doch kort daarop weder vrijgelaten.

In 1794 wordt de beroemde Generaal Hoche beschuldigd en gevangen genomen en opgesloten in de Conciergerie. Slechts aan de Thermidor-Revolutie dankte hij toen zijn leven.

Ook namens het Ministerie van oorlog moesten die afgevaardigden de soldaten uithooren welke officieren wel en welke niet te vertrouwen waren.

Dat was dus wel de slechtste vorm van opperbevel die men zich denken kon. Een Comité van niet-militairen, die de generaals na doet gaan door afgevaardigden, die van ‘l'art de la guerre’ niet het minste begrip hebben, en buitendien de generaals veroordeelen en ontslaan moeten om redenen, die met de krijgsvoering niets te maken hebben. Het élan, het hooge moreel van de Fransche troepen der Eerste Republiek, en het toeval, dat de vijanden van Frankrijk over niet één bekwaam bevelhebber te beschikken hadden, redde Frankrijk van een wissen ondergang.

Tegenover dien tijd van een zeer slecht opperbevel over de Fransche legers staat het Napoleontische tijdperk. Toen was het opperbevel geheel alleen in handen van Napoleon, en beter generaal is er nooit geweest. Als men zijn verschillende krijgsplannen bestudeert is men verbaasd over de steeds geniale conceptie, waardoor hij altijd weet te kiezen en te doen wat inderdaad het beste is. Zijn plan de campagne van 1815, dat zoo ongelukkig met Waterloo eindigde, is een der beste strategische plannen die men in de geheele krijgsgeschiedenis vinden kan. Toch zou een Napoleon ook nu met moeilijkheden te kampen hebben. In zijn tijd waren de legers niet zoo groot en kon hij dus het opperbevel van het geheele Fransche leger op zich nemen. Doch toen in 1812 het Groote Leger naar Rusland ging moest Napoleon wel zijn leger verdeelen. Hij streed

[p. 659]

toen toch over hetzelfde enorme Oostelijke front, waarop nu de Russen tegen Oostenrijkers en Duitschers vechten. Zijn rechtervleugel stond toen onder bevel van den Koning van Westfalen, zijn centrum onder bevel van Prins Eugenius, terwijl hij zelf den linkervleugel aanvoerde. Toen bleken de fouten van zijn stelsel. Evenals dikwijls een knappe moeder een onhandige dochter heeft, zoo bleken de generaals van Napoleon niet in staat zelfstandig op te treden. Zijn beide legerafdeelingen, die niet direct onder zijn bevelen stonden, deden niets goed, zoodat Napoleon van het leger van den Koning van Westfalen kon zeggen: ‘L' état-major est organisé de manière qu'on n' y prévoit rien.’

Gedurende den geheelen oorlog van 1813 wisten de Geallieerden dat en luidde het consigne, dat het leger, dat Napoleon tegenover zich had, moest retireeren, de andere corpsen moesten zijn maarschalken aanvallen. Het opperbevel der Geallieerden was in 1813 ook in slechte handen. De Czaar, de Koning van Pruisen, Gneisnau, Jomini, Müffling, kortom ieder sprak mede en ieder had weer iets anders, maar het gebrek aan initiatief der maarschalken van Napoleon, die zich overal lieten slaan, en zooals Saint Cyr bij Culm niet tijdig wisten op te treden, gepaard met de enorme numerieke meerderheid der Geallieerden deed Napoleon toch verliezen. Toch toonde ook de geheele organisatie van het leger van Silezië, het leger van Blücher, hoe onbekwaam de leiding der Geallieerden was. Dat leger moest zooveel mogelijk buiten de actie worden gehouden om de Pruisen niet te veel invloed te doen krijgen. Daarom mocht Blücher zijn Staf niet kiezen zooals hij wenschte. Cavaignac zeide van dit leger: ‘Si jamais armée parut vouée à l' insuccès par l' opposition et les incessans conflits des chefs qui le commandaient, ce fut bien l' armée de Silésie.’

In 1814 gedurende den gigantenstrijd van Napoleon tegen Europa in Frankrijk was het weer hetzelfde. Napoleon schitterender dan ooit als opperbevelhebber, en de aanvoering der Geallieerden nog slechter dan in 1813. Schwarzenberg, Blücher, de Czaar en de Koning van Pruisen hadden steeds verschillende plannen en hunne verschillende raadgevers weer andere plannen. Daardoor ook gelukte het Napoleon van zijn strijd in Frankrijk zulk een romantische episode te maken. Zonder de dwaze flankmarschen van Blücher zouden de schitterende overwinningen van Champaubert, Vauchamps en Montmirail niet in de Fransche Geschiedboeken geboekstaafd zijn. De groote fout van het Napoleontische stelsel was echter, dat zijn maarschalken geen van allen in staat waren om zelfstandig aan het hoofd van een groot leger op te treden. Allen waren goede generaals, niet één was een goede maarschalk, een goed opperbevelhebber. Grouchy heeft dat nog eens duidelijk gedemonstreerd bij Ligny.

In 1870 werd de rol van Napoleon vervuld door v. Moltke. Deze was in 1800 geboren in, Mecklenburg-Schwerin en diende in zijn jonge jaren in het Deensche leger. Later werd hij luitenant van de Pruisische infanterie. Toen hij eindelijk Chef van den Grooten Generalen Staf geworden was, bemoeide hij zich vooral met den, volgens hem, aanstaanden en onvermijdelijken oorlog met Frankrijk. Aanvankelijk waren zijn plannen tegen Frankrijk zuiver defensief, maar na 1866 denkt hij slechts aan het offensief en lezen wij in zijn correspondentie ‘Offensive contre la France: Le résultat à atteindre, c'est d'unir de force toute l' Allemagne contre la France.’

De geheele mobilisatie en concentratie van het Duitsche leger werd vanuit Berlijn bestuurd door v. Moltke, zooals men in de Correspondance militaire du Màréchal de Moltke lezen kan.

En als men die Correspondance naleest, dan ziet men dat de Groote Generale Staf zich eigenlijk met niets bemoeit, maar dat alles geschiedt zooals v. Moltke het bepaald en gewild had. Maar v. Moltke wist zoo noodig ook wat over te laten aan het initiatief van zijn generaals. Alles was zoo uitstekend geregeld, dat men er met die Correspondance in de hand geen aanmerking op maken kan. De organisatie was, zooals ook een Fransch generaal schreef, zoo, dat ‘la perfection, la puissance n'ont jamais été surpassées à aucune époque de l'histoire’.

Zurlinden zeide: ‘Cette organisation peut être caractérisée en quelques mots: prépondérance de l'état-major, fondée sur la confiance absolue du souverain-généralisisme dans son chef d'état-major.’

Vergeten wij niet, dat het werk van v. Moltke niet onbeduidend verlicht werd door de volkomen onbekwaamheid der Fransche generaals. Feitelijk had v. Moltke en het Duitsche leger meer moeite met de in der haast bijeengeroepen nieuwe Fransche legers dan met de aanvankelijk bestaande legers van

[p. 660]

het Derde Keizerrijk. Dezelfde Generaal Zurlinden deed de voorspelling, dat in den aanstaanden (den tegenwoordigen) oorlog ‘les armées seront amenées par les chemins de fer, en quelques jours de marche. Elles ne tarderont pas à se rencontrer. La période grave, presque toujours décisive, des grandes batailles se déroulera dans les deux ou trois semaines qui suivront la déclaration de la guerre.’

Zooals wij nu weten is die meening een dwaling gebleken. Ook de Duitschers waren van diezelfde meening. Daarom werd de neutraliteit van België geschonden, omdat men daardoor niet had een vestingoorlog in de Vogezen, maar dadelijk kon overgaan tot ‘la période grave, presque toujours décisive, des grandes batailles.’

Frankrijk dat geen oorlog wenschte was niet gereed, maar wel was er wat Zurlinden in dergelijke tijden terecht hoog noodzakelijk acht ‘l'énergie, le sang-froid du haut commandement et du gouvernement, au milieu des événements qui vont se précipiter, et se succéder presque sans intervalle.’

Dat heeft nu niet ontbroken. Le sang-froid van Joffre heeft hem geplaatst onder de beroemdste aanvoerders van alle tijden. Hij heeft die ‘période grave des grandes batailles’ weten te ontwijken, omdat hij wist, dat die beslissend zou zijn, maar in ongunstigen zin voor Frankrijk. Hij heeft zijn legers in orde en zonder groote verliezen weten terug te trekken, tegenover den onweerstaanbaren stortvloed der Duitsche legers. Hij heeft zijn legers aan het uitgestrekte front laten retireeren totdat hij wist: nu is het genoeg; en toen ging hij niet alleen over tot het defensief, maar zelfs tot het offensief met het voor de geheele wereld verassende resultaat, dat de Duitsche legers geslagen en teruggeworpen werden. Dat die overwinning op legers als de Duitsche niet beslissend kon zijn spreekt wel vanzelf, maar Joffre heeft gewonnen datgene wat in dezen oorlog het meeste waard is: ‘tijd’. Men zegt niet te veel met de bewering, dat Joffre zich in dezen oorlog heeft leeren kennen als een opperbevelhebber, die op één lijn te stellen is met Napoleon en v. Moltke.

De medegedeelde voorbeelden, die men met honderden uit de geheele wereldgeschiedenis zou kunnen aanvullen, leeren voldoende dat zoolang de beschaving nog niet zoo groot is, dat men het zonder leger stellen kan, de betrekking van opperbevelhebber van dat leger de gewichtigste is van alles. Van den opperbevelhebber hangt alles af, het moreel van den troep, het kiezen van de juiste posities, kortom alles. De oorlog van 1870 heeft geleerd hoe zonder goede leiding zelfs het dappere Fransche leger in enkele weken zoo te verslaan is alsof het een kudde schapen ware. Wel een bewijs dat Napoleon in zijn ‘Notes sur la situation militaire en Espagne 30 août 1808’ terecht zeide: ‘A la guerre les hommes sont rien, c'est un homme qui est tout.’ Klemt dit reeds voor ons land, temeer gaat dit op voor een land, dat behalve verdediging zijner neutraliteit ook nog eventueele offensieve plannen heeft. Dan moet zelfs het vreemde grondgebied geen onbekende van den opperbevelhebber zijn. Nu wij weten allen hoe de Groote Generale Staf op verschillende wijzen zich op de hoogte gesteld heeft van de gesteldheid van omliggende landen en van de verdedigingsmiddelen. Dat hebben wij gelukkig niet noodig

P.J. DE BRUÏNE PLOOS VAN AMSTEL.