De Hollandsche Lelie. Jaargang 28

Hoofdartikel
Waanzin

Jedoch der schrecklichste der Schrecken,
Das ist der Mensch in seinem Wahn.

Schiller.

Schrijf eens iets over den oorlog,’ zei iemand tot mij.

Over den oorlog? Maar de couranten staan er immers vol van, te vol misschien. We lezen, we kunnen nu eenmaal niet anders, maar we sidderen. Ontzetting grijpt ons aan, vol afschuw, met erger dan droefheid, met schaamte en wanhoop in het hart leggen we het blad terzijde.

O het martelt, het pijnigt onze ziel. Is dat alles wáár? Kàn het waar zijn in onze verlichte, beschaafde eeuw? Al die droefheid, die jammer en ellende; al die gruwelen, geraffineerde wreedheden, moord en sluipmoord, is dàt nu oorlog?

Maar dan is het krankzinnigheid, volslagen waanzin.

Neen, ik schrijf er niet over. Alleen dit, wat ik voel diep in mij, met volkomen ze-

[p. 154]

kerheid; deze oorlog zal en moet en kan de laatste zijn. De blinden, de geestelijk blinden zullen zien en de dooven zullen hooren. Het geweten, het sociale geweten der volkeren zal worden wakker geschud. De mensch zal eindelijk inzien, eindelijk begrijpen dat hij een geestelijk wezen is, geen barbaar, geen duivel, geen hyena, maar mensch, geschapen naar het beeld van God.

‘Schrijf dan over den vrede,’ zoo hield mijn bezoeker aan.

Over den vrede? Neen, dat nog minder. Ik zou evengoed tegenover een diep-bedroefde, iemand die veel, die alles had verloren, kunnen uitweiden over de vreugde des levens.

Ik kan vrede wenschen met mijn gansche ziel, aan vrede denken met groote intensiteit, maar er over schrijven, neen, dat gaat niet, nù niet.

Vergeten wij het echter niet, dat gedachten van grooten invloed zijn. Elke gedachte, elke wensch brengt het gedachte, het gewenschte nader. O, hij zal komen de wereldvrede, wanneer velen, telkens meerderen, - God geve eenmaal allen, - hem wenschen, hem tot zich trekken, hem roepen, met brandend heimwee en heilig verlangen. De dingen, waarvoor wij onze ziel openstellen, komen altijd. We zullen vervuld worden van dien geest van liefde en vrede, waardoor rassenhaat en klassenhaat onmogelijk worden. En het leven op aarde dat nu een vloek schijnt, een het is, o nu voor zoovelen, zal een zegen worden.

Och wanneer? -

Als het leven ons bedroeft en teleurstelt zooals nu, dan, meer dan anders, zijn het de herinneringen onzer jeugd die ons omzweven. Men heeft ze niet geroepen, maar ze zijn gekomen, stil en geruischloos, en ze strekken de armen naar ons uit met smeekend gebaar. Ze raken onze ziel aan, zacht en teeder en ze kloppen steeds dringender aan alle deuren en vensters om te worden binnengelaten.

Door treffende gebeurtenissen, door vreugde en smart, door een invallende gedachte, soms ook door het gesproken of geschreven woord kan een herinnering in ons wakker worden en het verleden wordt weer heden.

Zoo ging het mij bij het lezen van: ‘Er stâon ja oms ménschen veur!’ door Joris Groenenwoud Kzn. in ‘Ons Godsdienstig Leven.’

Zooals er nu gedurende dezen oorlog wel eens het een en ander wordt aangehaald uit den oorlog van 1870, zoo geschiedde dit in 1870 met den oorlog van 1830.

Gedurende den Fransch-Duitschen oorlog woonden wij, als kinderen, in het lieve, boschrijke heidestadje Assen, waar mijn vader lid van het Gerechtshof was. Natuurlijk deed het verhaal van den eenvoudigen Drent uit den oorlog van 1830, waarover J.G. het heeft, daar de ronde.

Omdat Joris Groenenwoud dit stukje leven weergeeft, zoo heerlijk mooi, verzocht ik hem het in de Lelie te mogen overnemen, wat hij mij toestond.

‘In deze benauwende dagen vol oorlogsgerucht’ - aldus J.G. - ‘komt mij een verhaal in de gedachte uit den tijd toen de krijg nog een ietwat gemoedelijker karakter bezat. Het was in het roemruchte jaar 1830, het jaar van de oud-strijders en van het metalen kruis. Het vaderlandslievende hart popelde onder den smaad, door de trouwlooze Belgen den goeden Koning Willem aangedaan. Elk rechtgeaard Nederlander tintelde van begeerte naar wraak, en vrijwilligers boden zich aan van allen kant om voor God, Oranje en Nederland de wapenen aan te gorden.

Kooplieden en kantoorbedienden, studenten en handwerkslui, landbouwers en daglooners, ze werden te zamen in rij en gelid gezet, om straks als flankeurs en schutters naar de grenzen te snellen.

Het was voor de plattelanders in hun eentonig bestaan een prettige tijd. Want uit de stad kwamen een paar heusche sergeants om den nieuwbakken troep te drillen. De Dokter werd aangesteld tot majoor, de meester werd kapitein, de bakker en de molenaar luitetenants, een paar boeren onderofficier en de rest van de mannelijke dorpelingen vormden het bataillon van de mobiele schutterij.

En dat marcheerde in heusche uniformen naar de dorpsweide en hield daar met heusche geweren schietoefeningen op de schijf. De sergeants onderlegden hen in laden, mikken en vuren, en de vrouwen, tantes en kinderen der strijdbare helden stonden op een afstand huiverend te luisteren naar het knetteren en ploffen van het geweervuur.

Men moet de verhalen gehoord hebben uit den mond der oud-strijders, of hun dagboeken hebben gelezen, met welk een eerbetoon ze werden uitgeleid uit hun dorp, omstuwd door hun trotsche familie; hoe ze te voet van het hooge noorden marcheerden heel naar het uiterste zuiden, en ingekwartierd werden bij gezinnen, die hen als helden verwenden, en hoe ze eindelijk kwamen te staan tegen-

[p. 155]

over den vijand, en deze versloegen, en toen naar huis terugkeerden met roem overladen en met feest en vlaggen ingehaald. Ja, 't was een prettige tijd!

Toen moet het gebeurd zijn, dat een Drent, die ook terdege door den sergeant uit de stad was geoefend in het laden, mikken en vuren op een schijf, die den vijand verbeeldde, met zijn bataillon tegenover den werkelijken vijand kwam te staan. En evenals thuis op de dorpswei, klonk ook nu uit den mond van zijn kapitein het commando: ‘Vuur!’ Maar de goedmoedige Drent hield eensklaps zijn hart vast, want, - of de onvoorzichtige kapitein het niet had gezien? - vóór de schijf, waarop zij hun vuur moesten richten, wemelde het van menschen, soldaten ook deze!

Nog was het tijd onheil te voorkomen, en de Drent stapte uit het gelid en schreeuwde zijn krijgsoverste toe: ‘Maar kapitein, er stâon ja oms mènschen veur!’

* _* *

De goedmoedige man kon zich niet voorstellen, dat er op levende menschen moest worden geschoten! Hij is om zijn onnoozelheid braaf uitgelachen. Toch geldt ook van dezen argelooze het woord van Jezus, dat wat voor wijzen en schranderen verborgen blijft, aan eenvoudigen wordt geopenbaard.

Deze Drent, hij bestaat nog. Wijze regeerders en schrandere diplomaten mogen spreken over Russische belangen in Servië, over Drievoudig Verbond en Triple Entente, over schending van neutraliteit en uitbreiding van invloedssfeer, zoodra op het door hen gegeven teeken het commando: ‘Vuur!’ weerklinkt, roept de eenvoudige onthutst: ‘Maar kapitein, er staan immers mènschen voor!’

De wijze en schrandere grootwaardigheidsbekleeder ziet slechts dingen: beursbelangen, speculaties, afzetgebieden; de eenvoudige man uit het volk ziet vóór die schijf, waarop door hem moet worden geschoten, de menschen. De menschen stuk voor stuk, die te zamen die zooveel duizend dooden en gewonden vormen, waarvan de oorlogsberichten gewagen; hij ziet de moeders en vrouwen, en de kinderen, die thuis vergeefs op hun verzorger wachten. Achter de gesprongen banken, de duurdere levensmiddelen, de verwoeste oogsten, ziet hij de menschen, wier zorg en liefde en lot ook hem beweegt.

En als dan de verwekkers van den volkerenkrijg, die slechts papieren plannen zien, het wreede commando uitgeven: ‘Vuur!’ dan kermen de lijdende volkeren: ‘Hoe kunt gij tot vuren bevelen, er staan immers menschen voor de schijf!’

Maar de domme Drent is gegroeid. Hij is niet meer zóó argeloos als in 't jaar '30. Zijn kreet: ‘Er staan immers mènschen voor!’ is niet langer louter een kreet van ontzetting en angst; het is geworden een woord van verzet, een bedreiging. En nu lacht de kapitein niet meer om de argeloosheid van zijn recruut, hij hoort hoe de verontwaardiging over zijn bevel als een dof gemompel langs de gelederen vaart; hoe die stem van verzet aangroeit tot stormgeloei. En 't is of de grond onder hem siddert, en hij beeft, de permantige kapitein. Straks durft hij niet langer ‘Vuur!’ commandeeren, want hij wordt niet verstaan onder het luide, hemel en aarde doordreunende wachtwoord: ‘Vrede op aarde! Oorlog aan den oorlog! Er staan immers menschen voor!’

* _* *

Mijn tweede herinnering is van meer recenten datum. Het was in den oorlog der Engelschen tegen de Boeren, dat ik mijn nichtje uit de bewaarschool haalde. Ze was in den tuin druk in gesprek met een vriendinnetje. Ze zaten te zamen op een bankje met de ruggen naar mij toe, zoodat ik, zonder dat ze het hadden gemerkt, achter haar was gekomen en het volgende hoorde. Hoe het gesprek was begonnen weet ik niet.

Het vriendinnetje: ‘Zegt jouw moeder, dat alle kinderen in den hemel komen?’

‘Ja.’

‘En de groote menschen dan?’

Het antwoord kwam niet terstond. Misschien had moeder zich hierover nooit uitgelaten en was het kleine ding ernstig aan het nadenken. Ik had er wat voor gegeven als ik het gezichtje had kunnen zien, maar ik was zoo nieuwsgierig dat ik mij niet durfde bewegen.

Eindelijk kwam het antwoord, eenigszins bezijden de vraag om, met groote beslistheid: ‘weet je, wie niet in den hemel komt? Die man met zoo'n raren naam, die gezegd heeft tegen de soldaten: “Schiet”, want moeder zegt dat God niet wil, dat de menschen elkaar doodschieten.’

Het vriendinnetje was zeker minder philosophisch aangelegd en had er nu genoeg van, want ze sprong van de bank, waardoor ze mij zag en het gesprek een einde nam. Het gesprek, waarbij een kinderhand de poorten des hemels sloot voor Chamberlain.

En toen, evenals nu, was het of ik hèm

[p. 156]

hoorde, den vriend der eenvoudigen, der kleinen en geringen, den grooten kindervriend: ‘Voorwaar zeg ik u, indien gij u niet verandert en wordt gelijk de kinderen, gij zult het koninkrijk der hemelen geenszins ingaan.

J. VAN REES VAN NAUTA LEMKE.