De Hollandsche Lelie. Jaargang 28

Indisch damestoilet in vroeger tijd
door S. Kalff.
(Vervolg en slot van No. 4.)

Een dergelijk paar Europeesche rashoenders onder de Indische boerenkippen als de gezusters van Beveren waren de gezusters Boudaen, dochters van Balthazar Boudaen, raadsheer in den Raad van Brabant. Zij waren een paar vroolijke en levenslustige, doch niet geheel onbesproken meisjes; Susanna 22, Constantia 18 jaren oud. De oudste huwde spoedig met Frederik Coyet, gouverneur van Formosa, de jongste kwam uit als ‘handschoentje’. Na den dood des vaders was de familie in den Haag eenigszins in 't achterschip geraakt, en zij had zich ‘om redenen’ verbonden aan een Indisch gast, die haar vader had kunnen wezen, n.l. aan François Caron, raad van Indië, die reeds vijf kinderen had bij eene Japansche huishoudster en wiens oudste zoon te Leiden studeerde tegelijk met den broeder der gezusters. Over de aankomst dezer laatsten te Batavia schreef in 1645 Cornelis Weyland aan een vriend in Suratte:

‘De huysvrouw van d'Heer Caron, genoemt Constantia Boudaen, is alhier verschenen en den 20^sten dito naar Tayouan vertrokken. 't Is een seer soete ende schoone juffrouw, oock van treffelick geslachte. Haer suster, die om haer 't accompagneren mede herwaarts gecomen is, heeft haer in den huwelycken staet begeven met Monsieur Coyet. D'Heer Caron's huysvrouwe is oud 19 ende de suster 23 jaren; beyde droegense lockiens, comprides!’

Krulletjes op 't voorhoofd, wilde hij zeggen. 't Waren van die ‘brave bekkeneelcieraatjes’, welke tot de lokken, tevens tot de lokmiddelen der vrouw behoorden, en welke de Bataviasche juffers zich toen misschien haastten na te volgen. 't Was immers de laatste Parijsche, voor 't minst de laatste Haagsche mode!

Zoo de nieuwelingen al in vaderlandschen eenvoud opgevoed waren en gehecht aan de vaderlandsche kleederdracht, de meesten verzaakten die spoedig wanneer ze in Indië zich in de toestanden ingeleefd hadden. Het klimaat had zijne eischen, en het weeldevertoon was aanstekelijk. De opschik werd vooral in juweelen gezocht. Het haar werd behalve met natuurlijke bloemen, met juweelen haarnaalden bestoken, een parelsnoer tooide den hals, al de vingers droegen brillanten ringen en de ooren brillanten oorhangers, terwijl de armbanden dikwijls bestonden uit een gouden slang met robijnen oogen en een diamanten kroontje op den kop. Wel verplichtte de keur van Jacob

[p. 78]

Mossel ten dezen tot beperking, doch gelijk zoovele Indische verbodsbepalingen werd ook deze slecht nageleefd, en controle was bezwaarlijk. Of welke baljuw of fiskaal kon, bij 't zien van de opgetooide vrouw eens onderkoopmans, aanstonds beoordeelen of zij, in strijd met het voorschrift, voor meer dan 3000 rijksdaalders juweelen aan 't lijf had?

Op de buitenbezittingen deed het weeldevertoon voor dat op Java niet onder. De vrouw van den gouverneur van Ternate liet zich in gezelschap zien met preciosa in 't haar, in de ooren, aan hals, vingers en kleeren voor eene waarde van ongeveer f 40.000. De doopsprei van het dochtertje van dr. Paulus Valckenaar, die later dezelfde functie uitoefende, was bestikt met edelgesteenten tot een bedrag van f 10.000. In zijne brieven aan een broeder in 't vaderland schreef deze ten jare 1779 iets omtrent de samenleving te Semarang, ‘waar men in 't generaal zeer splendied leeft, en waar de dames de nieuwe modes uit het vaderland met de Indische pracht gepaard laten gaan.’

Het was vooral in de kerken, dat de dames gaarne hun rijkdom tentoonspreidden. De Graaff geeft in zijn Oostindise Spiegel eene voorstelling hoe zulk eene aanzienlijke dame kerkwaarts ging, omhuld met fluweel, satijn en damast, versierd met gouden strikken, met parelen en diamanten. Ook de slavinnen, welke de meesteres hare kostbaarheden nadroegen, waren fraai opgedirkt. De eene kwam met het kerkboek met gouden knippen, de andere met de gouden of zilveren sirihdoos, een derde met den kostbaren waaier, een vierde met den gouden reukflacon, een vijfde met den geborduurden zakdoek, een zesde met de kipersol of zonnescherm, enz. Stavorinus schreef dat de dames zich des Zondags nog wel eens op de vaderlandsche wijze kleedden, met rijglijf en sak. Doch dit werd meer en meer eene uitzondering, en ook de crinoline, die omstreeks het jaar 1860 een poos in zwang was, verdween spoedig uit de Europeesche gezelschappen.

Deze laatste mode was nagevolgd van die uit het vaderland, waar de hoepelrok zelfs op het tooneel gezien werd. In 1763 trad de actrice Fokke als Jacoba van Beyeren op, in het gelijknamige treurspel van Jan de Marre, omhuld door een golvende crinoline. En ofschoon dit als een anachronisme op de planken mocht aangemerkt worden, het hinderde de toeschouwers niet. Nog een eeuw later, in 1868, schreef Mina Kruseman uit Brussel:

‘De crinolines groeien weer fameus, doch zijn van boven zeer smal, dikwijls zelfs geheel zonder veeren, omdat de mode voor de variatie eens “à la recherche de la nature” is gegaan, dus vormen avant tout. Hang op, en om, en aan, al wat ge wilt, maar vergeet niet dat de vrouw boven de kleeren gaat.’

In het jaar te voren schreef dezelfde:

‘De crinolines zijn aan het vermageren, tot groote vreugde der kleine dikkertjes en tot groote spijt der lange mageren. Laatst op een bal waren er eenige oude matrones, die afgesproken hadden de crinoline in eer te houden; zij hadden hare dochters en nichtjes van cages voorzien, en hadden zichzelve niet minder goed bedeeld. Een jong advokaat, die nogal tot de uitverkorenen behoorde, danste met eene der jonge crinoline-dames, die hem het dansen vrij moeielijk maakte door de veeren van haren hoepelrok. Opeens bleef hij voor de loge der oude dames stilstaan: ‘Je me perds dans votre cage, Mademoiselle,’ zeide hij vrij wrevelig; ‘comment aussi pouvez-vous persister à porter ces choses-là?’ Toen keerde hij zich om naar de oude dames en met een geste, die iedereen deed omzien, vervolgde hij: ‘Songez donc, Mademoiselle, que quarante siècles vous regardent!’

‘Op het volgende bal waren de crinolines afgeschaft.’

Een ander crinoline-incident gebeurde in Indië, waar de zucht om de vaderlandsche modes na te apen aan het nuchter verstand wel eens parten speelde. In den Ned. Ind. Muzen-almenak van 1860 kwam een brief voor van eene jonge dame in het binnenland van Java aan hare vriendin te Batavia, aantoonende dat de hoepelrok onder de Europeesche dames toen vrij algemeen in zwang was, ondanks dat die voor Indië een hoogst onpraktisch kleedingstuk mocht heeten. Zelfs nam die rok in omvang steeds toe; hoe grooter de crinoline, hoe indrukwekkender de verschijning! Eerst waren 't de hoepels van een suikertonnetje, die den omvang van het ding of onding bepaalden; daarna werden 't de hoepels van een okshoofd, en ten laatste kregen ze eene afmeting dat de vrouw van den assistent-resident, die in de woonplaats der briefschrijfster den toon aangaf, met haren hoepelrok de geheele kanapé besloeg, waarop zij zich bij hare recepties placht neer te zetten. Het was -

Ein Kanapé sehr lang und breit,
Für ihre grosze Sittsamkeit.

De inlanders hadden spoedig een naam bedacht voor dit nieuwerwetsche gevaarte; zij noemden het een koerongan ajam, d.i. een van bamboe gevlochten kippenkooi. Bij het bal, 't welk de assistent resident den notabelen van de plaats aanbood bij gelegenheid van de meerderjarigheid van den inlandschen kroonprins, waren alle dames naar den eisch gecrinoliniseerd, en de ruime afmetingen van eene Indische voorgalerij kwamen hier van pas om voldoende speling te laten aan deze

[p. 79]

‘rokkenrazerny’. Onder de dames bevond zich zekere Julie, lang, mager en geduldig, die voor hare schrale en uitgerekte figuur wel een flinken rok van noode had, en daarin de scottish danste met een zeeofficier. Eensklaps verhief zich een rumoer onder de dansende paren, en zag men de lange Julie als aan den grond genageld staan: - zij was haren hoepelrok kwijt geraakt. En de zeeofficier stond er bij met het gevallen kleedingstuk, als een netje in elkaar gerold. Hij scheen zoo'n ding nog nooit gezien te hebben, en mompelde nu, half in zichzelven, half tot de omstanders: ‘Wat duivekater is dat voor 'n machine!’

De gastvrouw redde Julie uit de verlegenheid, en geleidde haar naar een der binnenvertrekken. Doch deze aftocht geschiedde niet zonder dat men wederom hoorde lachen en giegelen in de danszaal. Dit gold de tegenstelling tusschen de meer dan slanke Julie, thans ontdaan van hare ‘kippenkooi’ en de naast haar voortschrijdende omvangrijke assistent-residentse, die wel een wandelenden luchtballon geleek. Kort daarop zag men Julie weer verschijnen met een crinoline, en den dans hervatten alsof er niets gebeurd was. Zij had de wijste partij gekozen, zij lachte mee om 't geval En die 't laatst lacht, lacht het best, want zij raakte nog met dien zeeofficier geëngageerd.

Reeds spoedig na het jaar 1860 schijnt de hoepelrok uit de garderobe der Indische dames verbannen te zijn, en een voorname reden kan wel geweest zijn dat in een land, waar zooveel gedanst werd, zulk een anti-tropische kleederdracht op den duur onhoudbaar werd.

Aan de portretten van aanzienlijke vrouwen uit de Indische samenleving is het al of niet volgen dier mode kwalijk na te speuren, doordien die afbeeldingen veelal slechts ten halven lijve zijn uitgevoerd. Aldus in het Rijksmuseum het portret van Elisabeth van Oosten, de vrouw van den gouverneur-generaal Abraham van Riebeek; dat van zijne dochter, gehuwd met Gerard van Oosten, dat van Maria de la Quevellerie, echtgenoote van den stichter der Kaapkolonie Jan van Riebeek, e.a. Een portret in het Groote Huis te Batavia, vermoedelijk de vrouw eens landvoogds voorstellende, is voorgesteld in een samaar of sleepjapon van donkerblauw fluweel, met uitgesneden keurs en een roodzijden doek daaromheen geslagen. Dat van Eva Mente, de vrouw van Jan Pietersz. Coen, in het Westfriesche Museum te Hoorn, vertoont een tamelijk wijd uitstaanden rok, hetgeen echter het gevolg schijnt te zijn van heupkussens, en niet van een hoepelrok. Deze fraaie afbeelding, door eene onbekende hand geschilderd, stelt eene jonge vrouw voor in een kleed van eene blijkbaar kostbare, gebloemde stof, met een zeer grooten kanten kraag om den hals, het hoofd van achteren gedekt door een kanten muts, met geborduurde manchetten die tot aan de buiging van den arm reiken, en een pauwenveeren waaier in de hand. Het portret dagteekent van omstreeks het jaar 1625, d.i. uit de periode tusschen Coen's eerste en tweede landvoogdij, toen hij in de Warmoesstraat te Amsterdam woonde, en er met Eva Mente (of Menten) in het huwelijk trad. Na het overlijden van haren vermaarden echtgenoot in het Kasteel van Batavia, keerde zij naar Holland terug met haar eenig kind, een dochtertje, dat echter nog vóór de aankomst overleed, en hertrouwde in het vaderland nog tweemaal.

Door de keuze van zulke anti-tropische stoffen als brokaat en fluweel voor een galaportret en een ‘bruyts-tabbert’ trachtte men de vaderlandsche traditie in eere te houden. De meisjes, wanneer zij een poos de tjelana moujet of witkatoenen hansop ontwassen waren, maakten hierop geen uitzondering. Toen de Bataviasche stadsgeneesheer, dr. Paulus Valckenaer, door protectie uit het vaderland gouverneur van Ternate geworden, zijne beide dochtertjes van daar naar Samarang had gezonden ter verbetering van hunne verwaarloosde opvoeding, schreef hij aan zijne familie in 't vaderland:

‘Mijne dochters, die welvarend zijn, maar op Ternate weinig gelegenheid hebben gehad om goede manieren te leeren, zijn hier op Samarang gehuisvest bij den heer opperkoopman v. Santen, wiens huisvrouw de dochter is van den generaal Casembroot, die zeer groote bekwaamheden bezit om jonge juffrouwen een goede opvoeding te geven, zoodat ik verzekerd ben dat de kinderen wat goeds bij deze dame leeren zullen. Ook heeft dezelve de goedheid gehad de meisjes geheel op zijn vaderlands op te schikken, daar zij bij mijn eerste aankomst met ouderwetsche kleertjes voor den dag kwamen, en dat op een plaats als Samarang, alwaar de dames de nieuwe modes van het vaderland met de Indische pracht gepaard laten gaan’.

De eischen van het klimaat en de eischen van de gemakzucht waren oorzaak dat de Europeesche en half-europeesche vrouwen in Indië voor hun négligé al spoedig de losse en luchtige kleederdracht overnamen van de dochteren des lands. En verder dat zij het gebruik dier kleeding zoover mogelijk uitstrekten, zoowel buitenshuis als binnenshuis, en ze zelfs van de achtergalerij naar de receptiezaal overbrachten. Niet alleen dat zij zich in een kostbaren sarong en met brillanten versierde kabaja als salonfähig beschouwden, maar zij trachtten ook de vijandige invloeden te weren welke de geliefkoosde kleedij zouden kunnen verdringen. Ds. Brumund haalde het

[p. 80]

voorbeeld aan van eene Europeesche dame, die in het laatst van de 18^de eeuw met haren echtgenoot (in hooge betrekking) was uitgekomen en die, gelijk hare dochter den schrijver vaak verzekerde, te Batavia feitelijk genoodzaakt werd om het vaderlandsch kostuum en kapsel, waaraan zij gehecht was, te verwisselen voor saja kabaja en de kondeh (Indische haarwrong of chignon). Anders zou zij in alle damesgezelschappen zijn uitgelachen wegens hare ‘vreemde en zotte kleeding’. Zij kon er echter niet toe komen, hoe dwaas men het ook vond, om zich de sirihdoos te laten nadragen, een attribuut van gedreven goud, vaak nog met edelgesteenten bezet, dat langen tijd voor de vrouw in Indië een voorwerp van bijzondere luxe en van trots uitmaakte.

Sarong en kabaja werden toen geduld bij gelegenheden, waarvoor later alleen het Europeesche kostuum de rigueur was. Bij bezoeken werd het min of meer vormelijke karakter aangegeven door de lengte van de kabaja. Er werd bij eene uitnoodiging al dadelijk gezegd: in korte of lange kabaja. Beide soorten, met kanten, gouden knoopjes en brillanten kabaja-speld opgesierd, waren met de sarongs het voornaamste vulsel van een Indische linnenkast of damesgarderobe. De predikant Jacobus Canter Visscher, auteur der Mallabaarse Brieven, schreef dat er geen Europeesche of half-europeesche vrouw in Indië was, die niet van 20 tot 30 kabaja's (‘nagtrokken’ noemde hij ze oneigenlijk) in haar bezit had, de een al fraaier dan de andere. Inderdaad waren deze kleedingstukken veelal van fijn batist of neteldoek gemaakt en met kostbare kant afgezet; de mouwen waren bij de polsen gesloten met 6 of 7 kleine knoopjes van goud of diamant, terwijl de sluiting op de borst bestond uit een juweelen borstspeld. Daarbij werd een bloedkoralen of parelen halssnoer gedragen, terwijl de sarong werd opgehouden door een gouden buikband bezet met edelgesteenten, en uit een of ander gerenommeerd batik-atelier afkomstig was. Bij die versierde kabaja en somtijds met gouddraad doorweven sarong behoorden de juweelen oorhangers, juweelen haarspelden, gouden ringen en armbanden, zoodat dit Indische négligé vaak kostbaarder was dan in Europa een modieus avondtoilet.

Eerst het veldwinnen van Britsche invloeden, na de verovering van Java door de Engelschen in 1811, verbande het geliefkoosd kostuum uit de receptiezaal. In hun strijd tegen het Indische morgentoilet behielden de toongevende Britsche dames het veld. De echtgenoote van den luitenant-gouverneur Sir Thomas Stamford Raffles, de vrouwen van de Britsche generaals die het Ned. Indisch leger verslagen hadden en die van de hooge ambtenaren welke met de expeditie van lord Minto meegekomen waren, zagen de sarong en kabaja met denzelfden afkeurenden blik aan als Multatuli's Droogstoppel dat deed tegenover de vrouw van Sjaalman. De aanraking met het Engelsche element bracht spoedig een anderen toon en andere manieren in de Bataviasche gezelschappen teweeg. Toen het nieuwe Britsche bestuur ongeveer acht maanden gevestigd was, kon er in het openbaar reeds op gewezen worden welk eene verandering het damestoilet ondergaan had. Een Engelsch blad liet er zich over uit:

‘At the entertainments recently given at Batavia it was remarked how great an improvement has been introduced in respect to the attire of the Dutch ladies, since the British authority has been established. The Cabaya appears now generally disused, and the more elegant English costume adopted. We congratulate our friends on this amelioration of the public taste, because we see in it the dawn of still greater and more important improvements.’

Na de restauratie van het Nederlandsche gezag in 1816 bleef de kabaja uit de receptiezaal verbannen; zooveel had het Engelsche regiment uitgewerkt. Pogingen om haar weder in te voeren werden onderdrukt; onder de regeering van D.J. de Eerens werden de heeren en dames ten aanzien van het kostuum nog eens tot de orde geroepen. Evenals aan de eersten beduid werd dat het witte buisje bij officiëele gelegenheden geen recht van bestaan had, leest men ook dat de echtgenoote van dien gouverneur-generaal, eene jonkvr. de Salve de Bruneton, ‘niets verzuimde om de dames eene meer doelmatige en minder vreemd opvallende kleeding te doen aannemen.’

Allengs kwamen de versnelde verkeersmiddelen tusschen moederland en kolonie aan deze strooming ten goede. Als een soort van showroom van modieuse Indische toiletten deed geruimen tijd dienst de door Daendels gestichte societeit. De Harmonie, bij de menigvuldige daar gegeven feesten en danspartijen, Met dat al heeft de losse nationale dracht, door de Javaansche vrouw aan de Europeesche gewezen, zich krachtig gehandhaafd, zoo niet in het openbare, dan toch in het huiselijke leven, en de jeugdige Indische dame in dat kostuum vormt nog steeds de aangename tegenstelling van Huygens' modieus gekleed ‘wereltspoock’.