De Hollandsche Lelie. Jaargang 28

De Werkelijkheid.

Tegen het einde der eerste helft en het begin der tweede helft van de negentiende eeuw volgt de eene groote gebeurtenis na de andere.

De spectraalanalyse, die de sterren ontraadselt. Darwin.

De wet van het behoud van arbeidsvermogen, die voorgoed wordt gegrondvest.

De voorhistorische ontdekkingen van den natuuronderzoeker Boucher de Perthes worden bekrachtigd.

Voor de eerste maal kan de draad gesponnen worden van eene kosmogonie, op grond van louter werkelijkheden, zooals Haeckel dit op onvergetelijke wijze heeft pogen te doen.

De strijd tegen den bijbel, door Strauss aangebonden, neemt onder den drang van dat positieve materiaal, dat hem moet vervangen, het karakter aan van een verdelgingsoorlog. Alles wat samenhangt met dogmatischen godsdienst brokkelt af. Het gezag

[p. 34]

der overlevering begint te wankelen, naarmate het gezag der werkelijkheid, het vertrouwen in de werkelijkheid toeneemt.

Eveneens is die aanval tegen het oude gezag van niets dan overleveringen, in het sociale als een lentestorm merkbaar.

Zooals in de wijsbegeerte, gaat het ook in de staatkunde: afkeer van het fantastische en minder geloof aan oude boeken, oude titels, oude verdragen, twijfelachtige documenten van alleen traditioneele heiligheid.

De toenemende sociale beweging tracht zich practisch, nieuw, hechter en meer rechtvaardig te rangschikken. Schijnbaar wordt eene groote massa piëteit over boord geworpen.

Maar inderdaad is dit slechts schijn, omdat er een bepaalde piëteit, overwegend en overweldigend geworden is; de piëteit, ‘voor feiten’, voor de werkelijkheid.

De darwinistische en de socialistische mensch reiken elkaar in dat piëteitsgevoel broederlijk de hand. En al die dingen, die geheele geest van den tijd, dragen zooveel tastbaar geluk in zich.

Het is, als ademt men verlicht op, nu zooveel denkbeeldigs, zooveel geloofsartikelen, schijnbare vertroostingen, en persoonlijke opvattingen, die met de kracht der autoriteit op ons drukten, van ons zijn afgewenteld.

Het terrein voor nieuwe ontwikkeling schijnt eindelijk weder vrij te zijn, en het bewustzijn daarvan doet nieuwe kracht in alle aderen vloeien.

Overal waar de werkelijkheid flink wordt aangevat, philosofisch, technisch, sociaal - daar gaat steeds een overweldigende stroom van geluk uit.

Alle lichamelijke eischen voor geluk van een in geestelijken zin krachtig organisme worden door die eeuw met kwistige hand uitgedeeld, evenals alle verlangen der ziel door haar wordt bevredigd.

De kerk verzonk, de hemel sloot zich met zijne belooningen, met zijne bestemming van den mensch hiernamaals, met zijne onmiddellijke hulp van God.

Het geheele gebouw van gezag, overlevering, voorgeschreven zedewetten, bevoorrechte stamboomen, kraakte op zijn grondvesten.

Maar de wetenschap openbaarde een nieuwen hemel met millioenen sterren, zij schonk een nieuwen mensch, die in geheel nieuwen, stevigen vorm op de aarde stond. En de techniek, tegelijkertijd moeder en kind van die kennis, zou eens brood en rust voor allen uit dien bodem tooveren, hier op deze aarde.

Nog stichtten hunne machines meer verwarring dan dat zij hulp gaven, maar dat was slechts de laatste nevel vóor zonsopgang.

De sociale nieuwe regeling en organisatie der menschheid zal op aarde een rijk van liefde en rechtvaardigheid grondvesten, opgebouwd op arbeid in de juiste maat. Er zullen geen heerschers en onderdrukten meer zijn, slechts de vrijwillige arbeider zal zegevieren.

En dit alles zal men tenslotte te danken hebben aan den grooten ommekeer van de waardeering der werkelijkheid. Zij is eindelijk de rots in de zee, waarop de arke kan landen. - - -

‘De buitengewone grootte der negentiende eeuw is werkelijk van dien aard, dat de toekomst die nooit meer zal kunnen vernietigen.’ (W. Bölsche).

Onlangs zei iemand, het komt niet op de werkelijkheid aan, maar op het geloof.

Wat is geloof?

Geloof is ongecontroleerde erkenning van waarheid in de verschijnselen. En omdat zij niet gecontroleerd is, bevat zij ook dwaling in zich. Geloof wordt ook in dien zin opgevat: iets voor waar houden, wat niet bewezen is. (Dr. H. Thoden van Velzen).

Een geloovige vertelde mij eens, dat hij geloofde dat de aarde plat was. Daarop antwoordde ik, dat de wetenschap leert, dat de aarde bolvormig is en dat daarvoor tal van bewijzen voorhanden zijn.

De geloovige echter bleef bij zijn geloof en men kon hem ondanks alle bewijzen, aan de werkelijkheid ontleend, niet van meening doen veranderen.

Zulke menschen, wier geheele wereldbeschouwing op dwaling gebaseerd is, onderwijzen vaak de jeugd.

Ouders, die verstandig zijn, zullen hunne kinderen echter niet aan dergelijke leeraars toevertrouwen.

Waarheid is overeenstemming met de werkelijkheid of met het gevoelen, denken, bewustzijn, willen en de gezindheden, die zich in de werkelijkheid toonen. (Dr. H. Thoden van Velzen).

Darwin's leer is op de werkelijkheid gegrondvest, op feiten gebaseerd.

De grondgedachten van Darwin blijven ten eeuwigen dage waar, ondanks het geschetter van al zijne tegenstanders en van menig onzin leerend theoloog.

Welnu, toch beweerde een theoloog kort geleden, dat alle menschen gedegenereerd

[p. 35]

waren en van twee volmaakte menschen afstamden.

Zulk een geloof is op geen enkel feit gebaseerd, druischt in tegen de werkelijkheid en moet dus als verwerpelijke dwaling worden beschouwd.

Scholen, die dergelijke dwalingen leeren, moeten onverbiddelijk worden gesloten en voor andere doeleinden worden ingericht.

De ontelbare en ongetelde bewijzen, die Darwin's leer bevestigen, zal ik hier niet meer opnoemen. Haeckel, Bölsche, Hugo de Vries en honderd anderen hebben zulks meesterlijk gedaan.

In het daaglijksch leven kan ieder tuinier, ieder bloemenkweeker, ieder landbouwer en ieder veefokker U de feiten aanwijzen, die Darwin's leer bevestigen.

Indien ge oogen hebt om te zien, dan toont U de natuur overal de werkelijkheid, waarop Darwin's leer is opgebouwd.

Dan zei een theoloog, dat men volgens zijn gevoel moest handelen.

Maar de een beweert te gevoelen, dat we van Adam en Eva afstamden en we allen in Adam gezondigd hebben en niets goeds bezitten, terwijl eene van gezondheid blozende maagd beweerde te gevoelen, dat ze duizendmaal liever van een zich geen kwaad bewust rein vischje afstamde, dat altijd door het water gewasschen wordt, rein is en rein blijft, steeds omringd door het eeuwig stroomende heldere water dan van den met modder bedekten Adam, die zich gedurende zijn geheele leven niet rein heeft kunnen wasschen. Want in dien tijd waren er nog geen zeepfabrikanten.

Wie gevoelde nu juist, de theoloog of ‘die kleine, liebe, schöne, blühende Fischerin’?

Men moet zijn gevoel toetsen aan de werkelijkheid. Dan komt men niet bedrogen uit.

Nu volgt de geschiedenis van den Rijnzalm (volgens W. Bölsche).

‘De open Noordzee ruischt daarbuiten voorbij de Rijnmonden. Daar zwemmen zalmen, zoowel mannetjes als wijfjes. Elk van hen woont op zichzelf en eet onophoudelijk, totdat zijn balgje zoo vetgemest is, dat in den cellenstaat van zijn lichaam die overproductie ontstaat, welke zulk eene diepe beteekenis heeft en die zich door de afscheiding van eicellen en zaadcellen, kuit en hom, openbaart. Opeens worden de heer en mevrouw zalm zich van eene nieuwe roeping bewust. Zij verzamelen zich tot scholen van een half honderd stuks.

Het eten wordt voor hen bijzaak. Zij vertoonen zich met den vloed aan den riviermond. In het eerst houdt een drinkvraagstuk hen geheel bezig. Want door langzame oefening moeten zij zich aan het zoete water gewennen. Op een goeden dag schijnt de zaak gelukkig weer aangeleerd te zijn en nu begint eene geheimzinnige plechtige opvaart. De optocht der Graalridders. Eerst stijgen de kuiters, dus de voortreffelijke jonkvrouwen, in de rivier op. Ernstig en afgemeten, als op een pelgrimstocht, naar overoud gebruik. Er ligt over al deze visschen eene zekere komische deftigheid, de stijve wijding eener broederschap uit een antediluviaansch tijdvak, wier wetboek der moraal met kolossale verachting neerziet op die paar duizend jaren van de menschelijke zedeleer. Eene oude dikke bedevaartgangster zwemt vooruit en de rest volgt in twee, onder een scherpen hoek naar elkaar toeloopende, lijnen, evenals de wilde ganzen. Eerst later komen, onder hetzelfde ceremoniëel, de ridders, de hommerds, achteraan.

In een voortdurend gelijkmatig tempo wordt de tocht langs den Rijn opwaarts voortgezet. Eerst langs de kleigronden van Nederland, voorbij het heilige Keulen met zijn klingelende klokken en ontelbare heiligenbeelden, in een boog om Nonnenwerth heen, door het geelachtig-groen gestreepte spiegelbeeld der wijnbergen, die om den muizentoren zeer dicht op elkaar gedrongen zijn. Overal verliezen. Hier barst een net onder den wild aandringenden stroom, maar ginds houdt een ander het uit. Grimmige Laestrygonen visschen van boven de collega's van Ulysses, den martelaar op. Het is daarboven niet alles even heilig. De zalm verdraagt den honger in het zoete water om der liefde wil. Maar de booze mensch hongert naar het heerlijke zalmvleesch, dat juist nu, bij deze opwaarts zwemmende pelgrims, het geheele resultaat van het mesten der zee meevoert en dat met het koninklijke rood prijkt, het rood, dat zich als de snede van een antiek boek voordoet, als het reusachtige lichaam doorgesneden voor u ligt. Een kostbaar boek, goed om te lezen in het rustige kloostercelletje, bij het genot van den gouden Rijnwijn in groene roemers....

Maar de door de fortuin begunstigden ontsnappen ook aan dit noodlot. Zij dringen voorwaarts, tusschen de vlakke grasvlakten van den middenloop der rivier heen. De reis gaat onder de oude brug te Bazel door,

[p. 36]

met zijn bont harlekijnstorentje, als door eene donkergroene waterpoort naar Zwitserland. In de verte de witte Alpen als suikerbroodjes aan den horizon. Maar nog een laatste aanloop is noodig. De toegang tot het meer van Constanz wordt door een geweldigen waterval, die van Schaffhausen, versperd. Die gaat hun krachten te boven. Wel springen de mannelijke en vrouwelijke pelgrims met al hun zoeten liefdelast over kleinere hindernissen heen, zooals de gedresseerde visschen in een circus. Met de staart tegen een steen steunend - en rritsch omhoog, - in een boog van drie meters hoog en zes meters ver, in het groot, zooals de maden van een Limburger kaas in het klein over den rand van een bord wippen, - en dan zijn wij er. Als de tocht niet over Schaffhausen verder gaat, dan Zuidwaarts door de Aar en de Limmat. Voorbij het oude Zürich, met zijn stijve kerken en zijn verdroomde zwanen, door het lange blauwe meer van Zürich om Hutten-Ufenau heen, bij zwaarmoedigen maneschijn in het diepe, booze, menschenetende groene, groene Wallenmeer, en dan tot aan den Boven-Rijn. Of onder de bruine, met bonte schilderstukken versierde, houten kapelbrug van Luzern door, dwars door het goudgroene vijgeblad van het Vierwaldstättermeer, voorbij de klassieke punten der heldendaden van Tell en eindelijk, van maalstroom tot maalstroom opklimmend, langs de kokende witte Reuss naar boven tot aan de eerste bouquetjes van bloedroode Alpenrozen op den granieten boezem van het hooggebergte. De oeroude tooneelen der liefde bevinden zich hierboven. Wellicht nog ouder dan de ontzaglijke afdaling van den Rijnstroom naar de eindeloos ver weggevloden zee.

En thans eindelijk, hier bij de penaten hunner voorvaderen, komt het werk der liefde, - het loon voor deze groote kruisvaart door half Europa.

Bij den volwassen, volledig rijpen zalmridder, zwelt ook weer eens, om het zoo uit te drukken, de kam van liefdesverlangen, de buik wordt gloeiend rood en op den kop vloeien de gewone roode vlekken tot getande purpermassa's ineen. Spoedig zijn ridder en dame, evenals bij de forellen, overeengekomen om de liefdekuil te graven. De dame graaft haar in het zand uit, de ridder houdt de wacht. Als de eerste eieren gelegd zijn, stort hij het zaad er over uit, ook hier geheel overeenkomstig het gebruik der forellen.

Wel wordt er van menig komisch intermezzo melding gemaakt, dat aan een Nibelungendichter eene eindelooze stof voor een epos zou kunnen leveren. Er worden daar, evenals bij de herten, allerlei grappen uitgehaald.

Jong manvolk, nog groen in de liefde, maar toch reeds dol van liefde, stort er wel overheen, terwijl alles zoo ernstig mogelijk in gang is. Met ridderlijken toorn stort zich de deftige, rechtmatige heer op elken indringer. Maar terwijl hij bezig is de eer van de echtelijke zandkuil tegen den een of anderen boosdoener te verdedigen, legt de vrouw verder stilletjes hare eieren en weert, als het te pas komt, daarbij een anderen jongen Don Juan volstrekt niet af, als deze van de hitte des gevechts daarginds op sluwe manier weet gebruik te maken en de, toevallig onbewaakte, eieren met den zegen van een huisvriend bedekt. Is het werkelijk zoover gekomen, dan kwispelstaart de vreedzame vrouw veeleer ook over deze bezending een paar beschuttende zandkorreltjes en zet de zaak op denzelfden voet voort. Slechts als haar trouwe eigenlijke galant, in zijn bruiloftsjas, geheel en al verdrongen of op de eene of andere wijze haar ontroofd wordt, begint zijzelf ongeduldig te worden, geeft den brui van de jonge heertjes en knoopt eene andere, oudere en meer ervaren, betrekking aan.

De eieren geven later jongen, zonder dat de ouden meer voor iets te zorgen hebben.

Evenals de ouden zelf, keeren de jongen ter rechter tijd naar de zee terug, eten zich daar rond en beginnen het oude spel, den ouden pelgrimstocht, opnieuw.’

We hebben den zalm-acrobaticus, den liefdezalm, den zalm-avonturier leeren kennen.

Heeft niet ieder van ons iets van den zalm in zich?

Het verbazend eentonig geregelde leven van vele menschen in den tegenwoordigen tijd maakt den mensch eenzijdig.

Men moet den zalm navolgen, den zalm-acrobaticus, door gymnastische oefeningen te onderhouden, den liefdezalm, die, door liefde gedreven, de hooge Alpen bereikt, en den zalm-avonturier door tochten te ondernemen over zeeën en rivieren, door bosschen en bergen en door hinderpalen te overwinnen, die op uw weg mochten liggen.

De zalm bereikt ook, ondanks rotsen en andere hindernissen, tenslotte de hooge Zwitsersche Alpen.

Men moet echter den liefdezalm niet in

[p. 37]

alle opzichten volgen, want dan zouden de echtscheidingen ontelbaar zijn.

Welke interessante geschiedenis biedt toch het leven van den zalm! Zoo heeft ieder levend wezen zijne romantische geschiedenis.

En toch is dat alles werkelijkheid!

Dus ontsluiert ons de werkelijkheid het leven van duizenden wezens, wier leven zoo belangwekkend is, dat het de schoonste droomen zoowel als de meest aantrekkelijke sprookjes verre overtreft.

En de wetenschap der werkelijkheid schept idealen, die zelfs ieder geloof zullen vernietigen.

De in de werkelijkheid opgevoede jeugd zal gezonder zijn, bescheidener, warer, idealistischer en godsdienstiger dan de in dogma's, in onware geloofsartikelen onderwezen jeugd.

De oneindige God der natuur leert overal den drang naar voorwaarts.

We moeten scholen hebben, die aan de jeugd de darwinistische grondgedachten leeren en eene religieus-materialistische wereldbeschouwing in het algemeen onderwijzen, die meer geschikt maken om den strijd om het bestaan te voeren dan duizend in de lucht zwevende onbewezen geloofsartikelen.

Altijd voorwaarts! zij onze leus. Overal in de natuur roept de werkelijkheid ons daartoe op.

O.G. THODEN VAN VELZEN.