De Hollandsche Lelie. Jaargang 27

[p. 616]

Ter bespreking toegezonden.
Paul's Ontwaken door Frederik van Eeden.
(Uitgever W. Versluys, Amsterdam).

Dit boek van Frederik van Eeden is géén roman, geen verdichting, het is de geschiedenis van het lijden en sterven van zijn eigen kind, van zijn vier-en-twintig jaar oudgeworden zoon Paul.

- Nietwaar, reeds dáárom vraagt het een andere beoordeeling dan die van den ‘criticus’. Want, het is geschreven niet door den auteur, die letterkundigen roem beoogde, maar door den vader, die iets te zeggen had, uit naam van zijn kind, aan anderen, aan zoekenden.

Daarom, ik zeg het vooruit, hij of zij, die zulk een gemoedsstemming niet begrijpt, die voor zichzelf meent zeker te weten, dat er ‘niets’ is na dit leven, en wien alle mystiek en alle geloof is een soort gruwel, laat hij dit wit-gebonden, teere boekje niet in handen nemen. Want, dit boekje is geschreven voor verwante zielen!

En toch, zelfs dat wil ik niet eenmaal beweren! Ben ik dan een verwante ziel van Frederik van Eeden? Geenszins. Ben ik niet eene twijfelaarster, eene die niets anders wéét dan dit, dat wij niets weten. En toch heeft mij dit getuigenis zoo diep getroffen in de ziel, heeft het mij machtig ontroerd, heeft het in mij doen opklinken een zoete stem van belofte, van komende openbaring!

Het is, geloof ik, de groote aandoenlijke oprechtheid van dit boek die het zoo treffend maakt, die het je doet doorlezen in één adem.

Of je het er mee eens bent of niet, je voelt, als je onpartijdig bent, dat het Frederik van Eeden om niets anders te doen is geweest dan om zijn medemenschen iets te geven van den blijden heerlijken vrede, die zijn eigen deel is geworden ondanks, neen, dóór den dood van zijn geliefden zoon, dien dood, dien hij jarenlang tegemoet zag als het vreeselijkste en onoverkomelijkste leed dat hem MAI overkomen:

Zijn heengaan zag ik tegemoet als de zwaarste slag die mij kon treffen!

Zóó beschrijft Frederik van Eeden in den aanvang van zijn boekje de lijdensgeschiedenis, die hij bijna van de geboorte af doormaakte met zijn kind, om dan, als het hem in den vollen bloei, op vier en twintigjarigen leeftijd, wordt afgenomen, te kunnen getuigen:

Wij konden niet droevig zijn, er was een plechtige vrede in ons hart, de glans van zijn verheerlijking was op ons teruggestraald....................

Er was in ons hart en in ons huis een stemming vol plechtigheid als bij een heilig en gewijd leest. Het huis was vol witte bloemen.

Paul's Ontwaken: met dien titel reeds zegt de schrijver U tot welk een conclusie hij, de man der wetenschap, is gekomen, toen hij zijn kind zag sterven, bewust, zonder angst, niettegenstaande hem, den jongen man, het heengaan van de aarde zeer, zeer zwaar viel; conclusie dat de Dood niet is een einde, maar slechts een overgang, een achterlaten van het aardsche lichaam, om te worden vrijgemaakte geest:

Het vlammende vuur van den Dood, dat verteert en reinigt, dat het vaste zichtbare omzet in het ijle voor ons onzichtbare, dat alle waan en illusie verwoest en alleen het meest onvergankelijke maar ook voor ons ontastbare onaangetast laat -, opstrevend en spoorloos zich verijlend in 't Rooge licht.

Van de positieve christelijke geloofsleer, die belijdt een ‘wederopstanding des vleesches’, heeft dit vage weten van Frederik van Eeden natuurlijk niets. Vaag is het woord dat men alléén kan toepassen op een zoo persoonlijke ervaring als hij beschrijft. Buitenstaanders, tegenstanders, onverschilligen, hebben daarom, achteloos-schouderophalend, van dit boekske gezegd, dat het niets nieuws vertelt, dat elke vroegtijdig-stervende man of vrouw gemeenlijk zoo iets ‘bijzonders’ aan zich heeft, dat Frederik van Eeden dus als vader bevooroordeeld is in zijn de dingen zoo hebben willen zien. Enz. Enz. Over zoo iets laat zich m.i. niet redetwisten. Paul's Ontwaken is natuurlijkerwijze een zoo subjectief geschrift, dat men er geen anderen maatstaf aan kan aanleggen dan die van het gevòel. Over den inhoud, wetenschappelijk, op critischegronden, gaan redeneergin gáát niet. Welnu, ik-persoonlijk kan niet anders zeggen dan dat ik van ganscher harte voèl voor het innig-aandoenlijke dezer lijdensgeschiedenis, zooals de vader van Paul ons die beschrijft, die van een begaafden, meteen oorspronkelijke, zachtzinnige, en toch heftige natuur ter wereld gekomen jongen, wiens hard lot het is van zijn vroege jeugd af te strijden tegen die vreeselijke kwaal die zoovele slachtoffers eischt, jaar op jaar, longtering, en daarneven die van een vader, welke, zelf arts, zelf daarom in staat élken aanval van den vijand te bestudeeren en te bespieden, zich machteloos moet bekennen om zijn eigen téérgeliefd kind, dat

[p. 617]

hem zoo grenzenloos vertrouwt, te redden.

Want dit, afgescheiden van elke godsdienstige strekking, is in élk geval de droefroerende inhoud van dit boekje: de levensgeschiedenis van een tot sterven gedoemde, wien het Lot alle dingen had geschonken wenschelijk om het leven prettig en begeerlijk te maken, en wien het, met wreede ironie, datgene onthield wat onontbeerlijk is tot leven-zelf!

Het is reeds zoo dikwijls gezegd, de droevigste en meest-aangrijpende tragedies zijn die welke zich afspelen in het werkelijke leven, elken dag rondom ons. Zulk een tragedie is óók geweest dat korte bestaan van Paul van Eeden. Toen hij als zeer jong kind voor het eerst ter neder werd geworpen door een longontsteking, voorteeken van de lange worsteling die zijn deel zou zijn, verzette hij zich, in zijn niet begrijpen, met een soort ‘verontwaardiging’ tegen de benauwdheden, die hem folterden:

Toen reeds verscheurde het mij het hart hem te zien kampen tegen den ademnood, met een verontwaardigde verbittering, alsof hij dat lijden niet verdiende. Alle leelijke woordjes, die hem verboden waren, zei hij achter elkaar, als protest tegen de onrechtvaardige ziekte.

Voor mij is in die kinderlijke uiting, tegen de onverklaarbare geheimzinnige onrechtvaardigheid van alles om ons heen, iets buitengewoon ontroerends.

En daarna ook, tot in de laatste maanden nog vóór zijn dood, kon de tot sterven gedoemde wel dat einde accepteeren, maar niet de eraan verbonden onvermijdelijke wreedheid van lijden.

Ik wil wel doodgaan, zei hij dan, - maar ik wil niet zoo lang nog hulpbehoevend liggen.

Een van de lieflijkste trekjes wel van zijn sterfbed is zeker het laatste gezegde aan zijn moeder: ‘Denk aan het Doodshemdje van Grimm.’ Om de beteekenis dezer vertroosting goed te verstaan, moet men weten namelijk, dat onder de door mevrouw Van Eeden vertaalde sprookjes van Grimm er èén voorkomt, waarin verteld wordt van een mooi lief kindje dat, na zijn dood, geen rust kon vinden in zijn grafje, omdat zijn doodshemdje nat werd door den overgrooten tranenvloed der moeder.

Terecht zegt Paul's vader naar aanleiding dezer laatste woorden van zijn zoon, in toespeling op bovenbedoeld sprookje:

Is er fijner, teederder, liefderijker maning denkbaar?

Ik zou er daarom den nadruk op willen leggen, hoe óók voor hen die zich niet willen of kunnen indenken in de nontwakings’-stemming waarin Frederik van Eeden zich bevindt na den dood van zijn zoon, nochtans dit boekje oneindig veel schoons en leerrijks bevat. Gelijk ik reeds zeide, het is noch een roman noch een verhaal. Het is niets anders dan de levensbeschrijving van een op vier en twintig jarigen leeftijd gestorven jongen man, die geen betrekking bekleedde, niet verloofd was openlijk, geen enkele daad heeft verricht van groote beteekenis. Maar, die eenvoudige geschiedenis is zoo liefelijk-oprecht verteld door den vader, dat zij u telkens opnieuw aangrijpt in de ziel. Nergens smukt Frederik van Eeden zijn verhaal op. Nergens doet hij zijn best zijn jongen voor te stellen als beter en braver en beminlijker dan anderen! Integendeel, heel eerlijk legt hij er den nadruk op dat zijn Paul was, wat men noemt, een onbeheerschte natuur, zonder evenwicht, een kind b.v. vol liefde en teederheid voor dieren, maar dat nochtans in drift ze mishandelde, een jongen, wien het niet ontbrak misschien aan natuurlijke gaven en aanleg, maar die nochtans op school slechts een héél middelmatige leerling is geweest, en wiens vorderingen geenszins reden gaven tot tevredenheid. M.i. is het juist deze voelbare eerlijkheid van den schrijver, waardoor hij ons zoo in de ziel grijpt. Want zijn bedoelen er mee is, ons te laten zien hoe de naderende dood dit alles, wat in zijn jongen was onvolmaakt en onharmonisch, heeft verfijnd en vergeestelijkt, totdat hij gereed was om te nontwaken’. Wat doet het er toe in hoeverre hier misschien een soort zelfverblinding in het spel is - gelijk sommige beweren-; in elk geval moeten wij dan toch den schrijver eeren, en dankbaar zijn, om zijn nobele bedoeling: ànderen te geven de zekerheid, die hij nu zelf bezit, door den dood van zijn kind, en aan welke nobele bedoeling hij in zekeren zin offert de zucht, - in een ouder zoo vergefelijk, - om te pronken met de zoogenaamde volmaaktheden en beminlijkheden van zijn betreurden doode.

- Maar, ik spreek steeds van den dood, en, let wel, niet zonder reden heeft Frederik van Eeden het sterven van zijn zoon betiteld met den naam: Paul's Ontwaken. Immers, voor hem, - dat is de geheele reden en oorzaak van zijn te-boek-stelling dezer gebeurtenis - voor hem is de ziekte en het overlijden van zijn Paul de openbaring geworden, dat het aardsche slot niet is een vernietiging van den geest, dat, integendeel, de ziel vrij geraakt, naar mate het stoffelijk omhulsel afneemt in weerstandsvermogen en zich ontbindt tot stof. Op wetenschappelijke gronden tracht de man der wetenschap, de

[p. 618]

arts Van Eeden, deze zijn overtuiging te bevestigen tegenover andersdenkenden

Men bedenke dit wanneer de geneesheeren allerlei geestelijke stoornissen toeschrijven aan het ‘bloedgehalte’, of aan ‘omloopstoornissen’ in de hersenen.

Het gehalte van Paul's bloed in die laatste uren was wel geheel giftig en bedorven, en de omloop in de hersenen zoo traag en onregelmatig mogelijk. Maar op zijn hoogste zielsfuncties had dit geen belemmerenden invloed.

Enz. Enz.! Ik laat deze beschouwingen voor wat zij zijn! Het is niet aan mij over het al of niet zich-zelf-wat-wijsmaken van den vader te redetwisten! Ik wil alleen maar zeggen, - daarom bespreek ik dit boek, - dat het is een juweeltje van diep-innig gevoel, van mooie, verkwikkende gedachten, geput niet uit iemands verbeelding op den preekstoel, maar opgezameld en geleerd door een ziekte en sterfbed uit de werkelijkheid.

Is dat niet, - of men het er mee eens is of niet -, zéér veel in elk geval?

ANNA DE SAVORNIN LOHMAN.