De Hollandsche Lelie. Jaargang 25

Hoofdartikel
De vriendschappelijke omgang tusschen Mannen en Vrouwen door Dr. Joh. Müller.

Nietzsche heeft ergens gezegd dat vriendschap tusschen man en vrouw slechts dan mogelijk is, wanneer tusschen beiden een lichamelijke antipathie heerscht. Blijkbaar meent hij dat er anders een liefdesverhouding uit dien omgang moet ontstaan.

Ik beweer integendeel, dat er geen vriendschap tusschen man en vrouw denkbaar is, zonder lichamelijke sympathie; dat juist een physieke antipathie alle vriendschap uitsluit. Elke persoonlijke toenadering toch stelt voorop, dat men zich ook door het uiterlijk van den ander aangetrokken voelt. Is dit niet het geval, dan kan men opzettelijk elkaars omgang zoeken, maar deze zal nooit een natuurlijke, elementaire aandrang worden, tenzij het innerlijk wezen van hem of haar die we nader trachten te komen, ons langzamerhand ook zijn uiterlijke verschijning begrijpelijk en daardoor interessant en aantrekkelijk maakt. Dit laatste komt voor, maar niet heel dikwijls. Eenvoudig omdat men, uit vrijen wil, slechts zelden den omgang zal zoeken met personen, die niet van te voren al iets aantrekkelijks voor ons hebben.

Men vat dezen algemeenen regel echter verkeerd op en toont dien al zeer slecht te

[p. 546]

begrijpen, wanneer men er de - buitendien toch reeds zeer vage - begrippen mooi en leelijk mee verbindt en van de opvatting uitgaat, dat de mooie menschen de aantrekkelijke, de leelijke de afstootenden zijn. Neen, soms kunnen de ‘leelijkste’ ons juist bekoren, de ‘mooisten ons absoluut koud laten; want het komt er niet op aan hoe het lichaam gevormd is, maar wat het uitdrukt. Zij die persoonlijken omgang met het andere geslacht zoeken, omdat ze er behoefte aan hebben, zullen zich nooit door het uiterlijke alleen aangetrokken gevoelen, hoezeer ze dit ook aesthetisch mogen bewonderen, maar in hoofdzaak door de ziel, het innerlijke dat zich er in openbaart. Onbezielde lichamen zijn voor ons persoonlijk dood.

We kunnen geest en lichaam onmogelijk van elkaar scheiden; het lichaam is de stoffelijke vorm waarin de geest zich openbaart. In houding en beweging, in vormen en verhoudingen, in trekken en gelaatsuitdrukkingen spiegelt de geest zich zoo direkt, zoo onmiddelijk af, als hem in woord noch daad mogelijk is. De uiterlijke verschijning van den mensch is de eerlijkste, openhartigste zelfbekentenis die men zich denken kan, niet alleen over zijn tegenwoordige zijn, maar ook over zijn verleden, en wie deze wijze van uitdrukken verstaat, zal zich nooit in de menschen vergissen.

Zoo is het ook te verklaren dat de indruk die iemands physieke eigenaardigheden op ons maken, ons onmiddellijk doet gevoelen, of een wederzijdsch begrijpen tusschen ons mogelijk zal zijn, ja dan neen. Voelen zij niets van die zekere spontane sympathie, dan zal de vrouw den man en de man der vrouw absoluut niet interesseeren en zullen ze elkaar dus ook niet nader trachten te komen.

Krijgen we echter, vertrouwende op de attractie der uiterlijke verschijning, innerlijk voeling met elkaar, dan zal ook de vriendschap die ontkiemt, niet alleen leven van gedachtenwisseling en het deelnemen in elkaars wederwaardigheden, maar ook zeker versterkt en gedragen worden door den voor ons aantrekkelijken physieken vorm, waarin zich de ziel uit. De geestelijke aanraking leeft door de zinnelijke, en de zinnelijke krijgt slechts leven, wanneer ze bezield wordt door den geest. Er bestaat dus geen intimiteit der zielen, zonder een zekere lichamelijke attractie.

Deze gevoeligheid voor den zinnelijken indruk (in den grond een geestelijke, die zich in de stof openbaart) en onze daarmee samenhangende innerlijke overeenstemming, heeft op zichzelf niets met de geslachtsdrift gemeen. Het erotische element is iets geheel anders; dit is in den grond beschouwd, een algemeene, physieke drang van geheel eigenen, zelfstandigen aard. In zijn oorsprong en werking staat deze feitelijk buiten ons geestelijk en persoonlijk leven, hoezeer hij daardoor ook beheerscht kan worden. Zoodra de geslachtsdrift zich openbaart, brengt zij dit leven met haar hartstochtelijke slingeringen uit het evenwicht en beïnvloedt het veel sterker dan wij gewoonlijk vermoeden.

In mijn oog is dat een volkomen reine, gezonde, ja, een heilige natuurwet, hoezeer zij ook, tegennatuurlijk toegepast, in allerlei afschuwelijks ontaarden kan. Daarom treedt de vertrouwelijke omgang tusschen man en vrouw echter nog volstrekt niet in een verdacht licht, wanneer werkelijk het erotische gevoel gaat meespreken. Integendeel, het geldt slechts als een bewijs, dat niets in ons geheel op zich-zelf staat, maar alles innig met elkaar samenhangt. Of wordt soms de religieuse ontvankelijkheid der jeugd in de ontwikkelingsjaren verontreinigd door het feit dat ze, zooals algemeen bekend is, zeer sterk door het ontkiemende erotische gevoel gedragen wordt?

Het kan bijna niet anders, of elke intieme verhouding tusschen man en vrouw moet wel erotisch getint zijn, juist omdat de afwijkende eigenaardigheden, die hen zooiets zeldzaam aantrekkelijks voor elkaar geven, geheel voortspruiten uit het geslachtsverschil.

Maar schuilen dan toch in dien nauwen omgang tusschen mannen en vrouwen niet groote zedelijke gevaren; zal niet elke vriendschapsbetrekking tusschen ongehuwden van tweederlei geslacht mettertijd sexueele instincten wekken, die in 't verborgene onbevredigd sluimerend, slechts met te meer geweld zullen losbreken?

Dergelijke ernstige bezwaren werden ons dikwijls tegemoet gevoerd en niemand kan ze hun waarde ontzeggen. Onder gezonde menschen, bij wie alles tot normale ontwikkeling is gekomen, is een absoluut platonische vriendschap onbestaanbaar; ze zou onnatuurlijk zijn. Doch het erotische element behoeft den persoonlijken omgang tusschen man en vrouw niet te ontwijden. Ontwijdt wordt de verhouding slechts, wanneer men de vertrouwelijkheid van beide kanten misbruikt om met het erotische gevoel te gaan

[p. 547]

spelen; wanneer ze tot prikkeling van het sexueele gevoel verlaagd wordt. Elke zoogenaamde vriendschap tusschen personen van verschillend geslacht waarin coquetterie en zinneprikkelende trucjes worden uitgespeeld, dient slechts tot masker voor iets geheel anders. Voor een ware vriendschap tusschen man en vrouw, moeten volkomen eerlijkheid en onbevangenheid dus als eerste eischen gesteld worden om de vrije wisselwerking tusschen mensch en mensch mogelijk te maken. Van flirt, hofmakerij en de verfijnde ontucht aan zooveel avondamusementen verbonden, is hier natuurlijk geen sprake. Dat ligt, waar wij van den intiemeren omgang tusschen de geslachten spreken, ver beneden onze aandacht.

't Oogenblik zal echter moeilijk te vermijden zijn, waarop de vrienden tot het besef komen, dat hun intieme verhouding niet geheel platonisch is gebleven. Dan zullen ze niet langer onbevangen tegenover elkaar staan. Doch dit belemmerende gevoel zal verdwijnen, zoodra het hun duidelijk wordt dat het, geheel buiten hun wil of bedoeling, uit de duistere diepten hunner natuur is opgestegen; dat ze het bespeuren, maar niet aankweekten en het onderdrukken door het sterke overwicht van de persoonlijke belangen die hen verbinden. Het bewustzijn van het erotische ‘tintje’ in de vriendschap verontreinigt deze niet, maar waarschuwt voor afdwalingen. Die opkomende, maar ook weer verdwijnende bevangenheid leidt slechts tot een zuivering der vriendschap, zonder dat de betrokken personen er over behoeven te spreken; ze maakt de verhouding rijper, maar maant tevens tot voorzichtigheid.

Gevaarlijk wordt de situatie pas, wanneer tengevolge der opgehoopte electriciteit, in een van beide de bliksem der geslachtelijke begeerte, alles in lichte laaie zet en een hartstochtelijk verlangen doet uitbarsten; wanneer alle zelfbeheersching in vlammen opgaat en de kracht der elementaire gloed de andere soms ook doet ontvlammen. Opzettelijk schilder ik hier een uitbarsting van de sterkste soort, maar ik merk er met nadruk bij op, dat die uitingen van begeerte in alle graden mogelijk zijn, tot in den gematigsten vorm, waar het gevoel steeds binnen de perken gehouden wordt en zich slechts door een vliegenden blos, een bewogen stem, een onvaste blik verraadt. Nu staat de vriendschap op een keerpunt; ze wordt aan de vuurproef blootgesteld.

Komt men op dit psychologisch moment met het parool: ‘Dan moeten ze eenvoudig, als ze ongehuwd zijn, trouwen, en als ze niet meer vrij zijn, voor altijd van elkaar gaan; in ieder geval maakt zooiets een eind aan de verhouding, - dan verklaart men daarmee de vriendschap tusschen man en vrouw voor totaal onbestaanbaar, of kent haar slechts het recht van een persoonlijken omgang toe, die zich ten slotte toch het best in een huwelijk oplost, haar daarmee elke zelfstandige beteekenis ontzeggende. Want er zullen stellig weinig ‘vriendschappen’ tusschen mannen en vrouwen bestaan, waarbij het niet eens in meerdere of mindere mate tot zulk een opstand van 't erotische gevoel komt.

Dat is echter slechts een crisis en niet het einde der verstandhouding; het is een hartaandoening met een aanval van duizeligheid van voorbijgaanden aard, en 't is slechts zaak het ziektetje onmiddellijk op de juiste wijze aan te pakken. Gebeurt dit, dan wordt de vriendschap door zulk een aanval niet verzwakt of verontreinigd, maar integendeel gesterkt, gelouterd. Men moet zoo'n uitbarsting vooral niet te tragisch opvatten; ze is immers toch zoo natuurlijk! en evenmin een ongeluk als een beleediging voor de andere partij, maar eenvoudig een opheffen van de spanning, die men niet langer wist te verduren. Dit gebrek aan voldoende zelfbeheersching is zeker zeer ontmoedigend, maar ook zeer vergeeflijk. Daarom zou het ook van schandelijke trouweloosheid jegens den vriend getuigen, wanneer men zich nu, juist in dit critieke moment, verontwaardigd en geschokt van hem zou afkeeren en hem tersluiks verlaten. Wie te preutsch is om op zulke gebeurtenissen verdacht te zijn, die zoeke zich wijselijk een temperamentloos, vischbloedig kameraad en zorge ervoor dat de vriendschaptemperatuur altijd goed lauw blijft. Wie echter het hart op de rechte plaats en een hoofd vrij van vooroordeelen bezit, die zal den struikelenden vriend nu juist flink ter zijde staan, hem vasthouden, dat hij niet valt en hem steunen tot hij de duizeling overwonnen heeft. Het is een lichte of een zware koorts, die echter overgaat. Is hij met succes doorstaan, dan keeren de aanvallen zelden terug en is dus de vriendschap duurzaam verzekerd.

Onze oordeel over dergelijke gebeurlijkheden tusschen man en vrouw is helaas door een ziekelijke belletrische opvatting op dwaalwegen gevoerd. In alle talen en met

[p. 548]

eindelooze variaties predikt deze opvatting ons ‘het recht van den hartstocht.’ Van haar poëtische versierselen ontdaan, luidt de theorie ongeveer: De sexueele aandrift heeft recht op bevrediging; bevredigt men haar, zonder iets of iemand te ontzien, dan komt men in botsing met het rechtsgevoel, de zedewet en de maatschappelijke conventie en is het uiterlijk verloop tragisch; legt men zich onthouding op, dan is het innerlijk verloop tragisch. En in de ‘grootsche smart’ dezer eigenaardige treurspelen zoekt men eindeloos naar slechts al te gewoon-menschelijke emoties. Als het tragische van het menschenlot in niets anders bestond, dan zou het waarlijk niet veel om 't lijf hebben.

Waarop grondt zich dan eigenlijk dit recht van den hartstocht? Mogelijk op de overtuiging dat de geslachtsdrift de machtigste natuurdrift is? Van algemeene bekendheid is evenwel, dat de zucht tot zelfbehoud, die zich in den bestaansstrijd uit, even sterk is. Onze schrijvers konden dus evengoed op dit gebied voor het recht van den hartstocht in de bres springen en de begeerte verdedigen, die zich in roofzucht uit.

Neen, er bestaat geen recht van den hartstocht; slechts een recht van de persoonlijkheid, en het tragische van het menschzijn ligt hierin: dat zijn bestemming ìs, zijn persoonlijk leven te voltooien en hij dikwijls in de verwezenlijking van dat doel niet slaagt. 't Geval kan zich natuurlijk voordoen, dat een man de alles-omvattende, krachtige liefde voor een vrouw, het zich geheel met haar vereenigen tot één leven, zooals het ware huwelijk dit met zich brengt, diep gevoelt en duidelijk beseft als de absoluut noodige en eenig mogelijke aanvulling van zijn persoonlijkheid. Dan heeft hij gelijk wanneer hij alles in 't werk stelt om het te bereiken. Hij strijdt dan echter niet voor het recht van den hartstocht, (voor die wilde begeerte die hem het hoofd doet verliezen), maar voor dat van zijn individualiteit; voor de voltooiing van zijn wezen in de twee-eenheid; om het innige verlangen te bevredigen naar een waar huwelijk - het schoonste phenomeen wat er op aarde bestaat. 't Kan zijn dat de hoogst-denkbare souvereine daad tusschen twee menschen, de daad waardoor een man en een vrouw zich, op grond van de elementaire attractie van hun innerlijk wezen voor tijd en eeuwigheid tot één verbinden, den kikkers in den poel een geslachtelijk paroxysmus toeschijnt en zich dus, van hun standpunt bezien, het recht der persoonlijkheid eenvoudig in een recht van den hartstocht oplost - maar wat die daar in de diepte meenen en doorleven is iets totaal anders, dan wat in de sfeer des persoonlijken levens, onder een ideaal licht plaatsgrijpt, wanneer de man de vrouw vindt en er een nieuwe menschheid geschapen wordt.

Daarmee heeft de duizeligheidsaanval die de vriendschap tusschen man en vrouw soms treft, niets gemeen. Wanneer in die gevallen een der betrokkenen of beiden zich op het recht der persoonlijkheid wilden beroepen, omdat hen iets heel gewoon-menschelijks overkomen is, en zich daarna blindelings in den afgrond van den hartstocht storten, of gaan poseeren, als hadden ze een heroïsche zelfbeheersching aan den dag gelegd, dan zou de zaak tragicomisch en, na de ontnuchtering eenvoudig belachelijk worden. Zulk een miskenning van den feitelijken toestand zal echter ook wel nooit in een hoogstaande vriendschap voorkomen; dan toch is men te ernstig van de overtuiging doordrongen, dat elk zich laten-meesleuren door den hartstocht een nederlaag voor de individu beteekent, om zich niet dadelijk met de uiterste wilsinspanning tegen zijn opwellingen te verzetten.

De onbevangenheid ten opzichte van het erotische element, dat zich af en toe in de vriendschap dringt, mag echter niet in luchthartigheid ontaarden, en de erkenning van het volkomen natuurlijke dier gevoelens ons niet tot de opvatting verleiden, dat men er zich onbezorgd aan kan overgeven, daar ze een even onschuldig als prikkelend genot verschaffen. Zoodra het erotische naar voren treedt, verliest de vriendschap haar waarde en brengt ze onheil in plaats van geluk. Zonder het dadelijk te bemerken, of te zullen erkennen, daalt men tot een lager niveau. Men verbeeldt zich misschien nog steeds als zielsverwanten enkel met elkaar van gedachten te wisselen, maar wat de partijen in werkelijkheid tot elkaar trekt, is de zinsbekoring. De wisselwerking der persoonlijkheden wordt tot prikkeling der zinnen verlaagt en de intieme omgang tot een soort van psychische ontucht.

Mengt zich dus het erotische gevoel in de vriendschappelijke verhouding tusschen man en vrouw, dan moeten zij beiden krachtig weerstand bieden. Blijft een van beide partijen vrij van dat gevoel, dan is dit zeker voor den andere een rem, maar het zal hem toch niet verhinderen af te glijden en in

[p. 549]

steeds grootere verwarring te geraken, wanneer hij niet zelf de fijne en toch zoo sterke narcose, het hoofd biedt. Het beste zullen hem een zekere zakelijke ernst en objectiviteit in de vriendschap beschermen. Men houde zich met elkaars levensomstandigheden, met gemeenschappelijke belangen en arbeid bezig. Want de vreugde alleen van het samenzijn, het opgaan in den verkwikkenden persoonlijken omgang, ontaard slechts te licht in een spelen met de liefde, en dit ligt ver beneden de reine sfeer der vriendschap.

Vóór alles legge men zich toe op de strengste lichamelijke terughouding tegenover elkaar. Dat geeft de meeste zekerheid tegen ontaarding en den grootsten waarborg dat de vriendschap een steeds inniger zielsverwantschap wordt. Lichamelijke aanraking, al wat naar liefkoozingen zweemt, zal onder jonge menschen allicht den hartstocht wakker roepen.

De omgang tusschen mannen en vrouwen brengt zeker zijn gevaren met zich en die gevaren nemen toe, naarmate de omgang vertrouwelijker en daardoor voor de ontwikkeling van beider persoonlijkheid vruchtbaarder wordt. Maar welke hoogte in het leven kunnen wij bestijgen, zonder verschillende gevaren het hoofd te bieden? Is het huwelijk niet de hachelijkste onderneming, waarin zich twee menschen kunnen wagen? En toch, hoevelen er ook in te gronde gaan, de menschen in 't algemeen laten er zich niet door afschrikken, integendeel, met verlangen storten ze zich telkens weer in die gevaren, en geen ouderlijke bezorgdheid houdt haar angstig-bewaakte kinderen er van terug.

Daarom mogen ons ook de moeilijkheden, aan de vriendschap tusschen man en vrouw verbonden, niet afschrikken; we moeten ze eenvoudig goed onder de oogen zien om ze te kennen en te overwinnen. Dan wordt ons leven niet alleen rijker door wat de omgang met het andere geslacht ons als vanzelf geeft, maar ook door de winst aan karakter-vastheid bij elk overwonnen bezwaar.

Uit: Beruf und Stellung der Frau.

G.W. ELBERTS.