De Hollandsche Lelie. Jaargang 25

Hoofdartikel
Vóór-Christelijke Ritualen en Symbolen.
(Vervolg en slot van No. 18.)

Oorspronkelijk zien we bij de Christenen geen vast teeken voor het kruis, doch nemen zij zonder onderscheid alles wat zij vinden over. In de Katakomben zijn de volgenden te vinden:

Het laatste dezer teekens werd zelfs langen tijd beschouwd als het monogram van Christus, en wel door de Archeologen, die daarin zagen een samenstelling van de beide Grieksche aanvangletters van het woord Christos, de × of Chi [onze Ch] en P of Ro [onze R.]. Nieuwere ontdekkingen hebben het onhoudbare hiervan bewezen. Een groot aantal heidensche opschriften met de steeds wederkeerende letters D.M.S. [diis manibus sacrum] werden door de archeologen voor christelijke verklaard, omdat er het zoogenaamde Christusmonogram bij stond, terwijl toch de gedenkteekens van onbetwistbaar heidensche origine waren.

Men vond het teeken terug op den bodem eener aschurn te Golasecca, die minstens duizend jaren ouder was dan onze jaartelling.

Oorspronkelijk ontmoeten we de drie lijnen

[p. 290]

[als in de voorlaatste figuur], later wordt de halve cirkel er aan toegevoegd, zoodat een P onstaat. In dezen vorm zien we het bijv. op een lydische munt voorstellende Bacchus in een wagen; op een Lagiden-munt uit den tijd van Ptolemeus III, dus altijd nog twee eeuwen vóór Christus; op munten van Herodes den Groote, op een munt van Flacilla, de gemalin van Theodosius den Groote, op slavische munten, op munten van Keizer Anthemios, Valentinianus, Julianus, op Atheensche tetra-drachmen en Achaeïsche munten.

Ook andere teekens zijn in de eerste eeuwen aangewezen als monogram van Christus, doch in later tijd zijn dezelfden ontdekt op munten uit Cyprus [550 v. Chr.], van de koningen van Tyrus [400 v. Chr.], op Syrische en Phoenicische munten. [150 en 333 v. Chr.].

Lam en Kruis. Daar de christelijke leer de drieëenheid der Veda's overnam, volgde zij ook in haar symboliek deze Indo-Arische bron. Zooals we reeds zagen, symboliseerden de Indiërs het vuur door het kruis en verpersoonlijkten het als hun god Agni. In de christelijke symboliek verscheen het vuur in de gedaante van een mystiek lam, dat het kruis en de zonneschijf [Zon - Vader van het vuur] droeg.

Aldus ontmoeten we het op een sarcophaag uit de eerste eeuwen in het Vatikaan, op een koormozaïek uit de 4^e eeuw in de St. Pieterskerk te Rome, op een mozaïek uit de 5^e eeuw in de kerk van de heilige Praxedes te Rome en op vele oud-christelijke lampen [zie Revue de l'art chrétien 1891-92], waar het lam staat met het kruis, omgeven door de zonneschijf. Deze symboliek treedt na vele veranderingen in de 12^e eeuw weer op, zooals de kerk van Genest aantoont, waar het lam [Agnus = Agni] het kruis draagt, het hoofd geplaatst voor de zonneschijf.

Dit beeld is als Agnus-Dei nog overal te vinden boven de deur der tabernakels en op de voorzijde der Roomsche altaren. Dit symbool dankt in de Latijnsche kerk zijn oorsprong aan de toevallige overeenstemming der namen van God Agni en van het woord Agnus [schaap], evenals op deze wijze de woordspeling Petrus en petra [steenrots] ontstond.

Het beeld was trouwens niet nieuw, daar Jupiter Ammon werd voorgesteld als een schaap en als ‘heiland’ aangeroepen. Ook Mithra werd te Rome ten tijde van Augustus als ‘Heiland of Verlosser der wereld’ vereerd.

In de vedische religie werd Agni afgebeeld met een steenbok, dien hij besteeg, om aan de goden in zijn vlammen en zijn rook de offers en gebeden der menschen over te brengen. Het musée Guinet bezit een stuk van een wagen, waarop Agni geleund tegen een steenbok, in de hand een waaier om het heilige vuur aan te wakkeren. Reeds oudtijds was dus Agni's beeld met dat van bok of lam in nauwe aanraking. De verwisseling of gelijkstelling lag dus voor de hand. In de Openbaring van Johannes wordt het lam reeds als zoo volkomen identiek beschouwd met het goddelijke vuur, dat het lam wordt beschouwd als de fakkel der ‘mystieke stad’.

Daarom werd dit vuur-lam afgebeeld op christelijke lampen, die Christus symboliseerden als het licht. M. de Martigny beschrijft een dergelijke lamp, die geheel den vorm van een lam had, uit welks borst een bron van olie ontspringt. Dit lam draagtop borst en hoofd het kruisteeken. Boven zijn hoofd bevindt zich een vogel, als symbool van den heiligen Geest. Het bijvoeglijk naamwoord Agniferus, aan den Dooper gegeven, beteekent ‘hij, die Agni draagt.’ [Burnouf]. De verwisseling was zoo volledig, dat de uitdrukking ‘Corporis agni margarita ingens’, in de 7^e eeuw bij bisschop Fortunatus van Poitiers gevonden, niets anders is dan de Sanskriet-woorden ‘Agni-Kaya-Mahâ-Ratnam’ [het groote kleinood van Agni's lichaam]. Dit kleinood [het lam, Agni, de verpersoonlijking van het vuur] werd later, om de identiteit der legende vast te stellen, op het kruis aangebracht, en wel in het kruispunt, waar men later een stralenschijf teekende. [Dit kruispunt van het kruis was immers de plek waar Agni werd geboren, de eerste vonk van het Swastika]. Zoo ziet men het lam op een lamp uit Karthago, en boven het kruis den symbolieken vogel. In de 4^e en 5^e eeuw komt het lam alleen op het kruis voor, omgeven door de zonneschijf.

Dit zien we evenzoo op den preekstoel in de Sint-Marcuskerk te Venetië en op een mozaïek in de kerk der heiligen Cosma en Damianus, beiden uit de 5^e eeuw.

Tot de 4^e eeuw toe komt Christus slechts voor, afgebeeld als eenvoudig profeet, die den dienst van Agni verkondigt, wiens evangelie hij in de hand houdt. Zoo is hij voorgesteld op een sarcophaag in het Vatikaan, en op een Romeinsche sculptuur. Later plaatste men het symbool der door hem verkondigde evangelische legende, het godslam met het

[p. 291]

kruis naast hem. Aldus zien we hem meermalen bij Garrucci: Storia dell' arte christiana. De gelijkheid van het lam met Agni werd toen zoo volkomen gevoeld, dat op een der bas-reliefs der St.-Severinuskerk, het lam, dragende een kruis op het hoofd, waarachter de zonneschijf is geplaatst tusschen personen, die het evangelie vasthouden. Tot de 6^e eeuw wordt het vaak afgebeeld liggende op het evangelie [het boek, dat de leer van Agni bevat]. Op den sarcophaag van Junius Bassus uit de 4^e eeuw ziet men het lam de wonderen doen, aan Jezus toegeschreven, o.a. de opwekking van Lazarus en de vermeerdering der brooden. Aan 't eind der 6^e eeuw schildert men niet Christus, doch het lam met een bloedende zijwond, als had zich het lam en niet Christus opgeofferd. Op meerdere mozaïeken uit dien tijd staat het lam, dragend het kruis, op een troon, terwijl het bloed uit zijn zijde met een straal neerdaalt in een kelk. Een christelijke sarcophaag van Lucas van Béarn vertoont ons een graflegging van Christus, doch in het graf ligt een lam. -

Christus aan het Kruis. Toen de oorsprong der christelijke legende meer bekend werd, bemerkte men een verkeerden weg te zijn ingeslagen. Het is duidelijk, dat de symbolieke voorstelling van Agni als lam, gevolg was van een woordspeling. Agni, de vleeschgeworden zoon van Sawistri, was en kon geen ander zijn dan Jezus Christus. Dat zag men duidelijk.

De achting voor de vedische legende, in het evangelie tot nieuwen vorm gekomen, eischte het indentiek-zijn van Jezus en Agni,.... ergo, het lam moest geleidelijk door den mensch-Jezus worden vervangen.

Hoe geleidelijk dit gedaan werd blijkt uit de wijze, waarop Jezus voor de helft eerst werd gekoppeld aan het halve lam, n.l. het hoofd van het lam werd vervangen door het geheele bovenlijf van Christus, in handen dragende het kruis, op de wijze der sphinx, der syrenen en centauren.

Jezus dus niet meer naast het lam, doch beiden tot één vereenigd. Op een aantal christelijke lampen is dit zinnebeeld te vinden. Later verdween het lam, kromp tevens het bovenlijf van Christus in, en zag men slechts diens hoofd, bekroond door een kruis, precies zooals vroeger het kruis werd gezet boven op het hoofd van het lam. Een sarcophaag van Arles uit de 4^e eeuw doet ons dit zien. Dit gebruik, om de mystieke teekenen van godheden en priesters boven hun hoofd te plaatsen, was zeer oud. Ook volgens de Openb. v. Joh. worden de dienstknechten Gods verzegeld aan hunne voorhoofden, om kenbaar te zijn. Zachtjes aan komt de zonneschijf van het schapenhoofd ook achter het Christushoofd. In de 5e eeuw is dit reeds duidelijk, zooals men ziet in een mozaïek der graftombe van Gallia Placidia te Ravenna. Daar zien we de volle figuur van Jezus, een langen kruisstaf in de hand, de zonneschijf achter het hoofd. Leg daarnaast nu een gelijktijdige munt der heidensche keizerin Eudoxia of een oudere waarop Jupiter voorkomt, beiden eveneens ten voeten uit, een kruisstaf in de hand, de zonneschijf achter het hoofd.

Op een hostiebus uit de 6e eeuw ziet men Christus nog eenvoudig het kruis in de hand houden. Later waagde men, op het kruispunt van het kruis het hoofd van Christus te zetten, dus op de plek, waar Agni ontstond, waar het lam gestaan had. Deze voorstelling vindt men op een metalen phiola te Monza, en in de volgende eeuw op een mozaïek van den koorboog der Apollinaris-kerk te Ravenna.

Toen aldus de geloovigen waren voorbereid voor de nieuwe symboliek, gelastte een decreet van het Concilie van Konstantinopel [692] de afbeelding van het geheele lichaam van Christus in de plaats van het lam. Niettegenstaande dit bevel ging men voort alleen het hoofd van Jezus op het kruis te plaatsen, zooals een byzantijnsche munt uit de 8^e eeuw, een geëmailleerd kruis in 't Vatikaan en een miniatuur der 9^e eeuw in de Bibliothèque nationale te Parijs bewijzen. Eindelijk drong het besluit, nog eens aangevuld door paus Hadrianus I, door - men bekleedde Jezus met een ruime tunica en breidde zegenend zijn armen uit. Het lam lag aan zijn voeten, om niet ineens te breken met de gewoonte [9^e eeuw]. In strijd met elk verbod blijft het lam voorkomen.

Op een evangelieboek van Karel den Groote ziet men het lam in de Zonneschijf, staande op het evangelie. Op een evangelie der 9^e eeuw, een italiaansch beeldhouwwerk der 10^e eeuw en een koperen plaat der 11^e eeuw komt het lam voor als kruisdrager.

Het muntkabinet te Parijs bezit een muntstuk uit Klein-Azië uit de 12^e eeuw, waarop nog het hoofd van een lam voorkomt, geplaatst op het kruispunt van het kruis.

In Frankrijk zag men geen kans het lam te doen verdwijnen, tot Guillaume Durand,

[p. 292]

bisschop van Mende, in de 8^e eeuw schreef: ‘Daar de duisternis is geweken en Christus een werkelijke mensch is, beveelt paus Hadrianus hem onder menschelijke gedaante voor te stellen. Niet het lam moet worden geschilderd op het kruis; doch men mag onder de volledige menschelijke gedaante het lam plaatsen op den grond of op de rugzijde van het kruis.’

Eerst nu werd het mogelijk de geheele Christusfiguur op het kruis aan te brengen. Dit gebeurde aanvankelijk nog in ruim gewaad en met zegenend uitgespreide handen. Zoo op een ivoren plaat der 9^e eeuw in het musée Cluny; het lam rust aan zijn voeten.

Men ging nu geleidelijk deze voorstelling aanpassen aan de opstandingslegende. In de 10^e eeuw werd Christus voorgesteld opstaand uit het graf, met de nagelwonden aan handen en voeten, het hoofd omgeven door de zonneschijf. Nog hebben we niet het kruisbeeld voor ons, want hij is nog niet genageld aan het kruis, zijn hoofd is nog omhoog geheven, zijne oogen steeds open, zijne armen vrij uitgebreid. Zijn lichaam is gekleed in een ruim gewaad, zijn voeten rusten op een bankje.

De rij der wijzigingen werd besloten door de voorstelling der kruisiging. In deze nieuwe symbolieke phase werd Christus eerst voorgesteld, de armen vrij uitgestrekt, de beenen recht, de oogen open. Aldus nog het miniatuur van een missaal der 11^e eeuw en een ivoren snijwerk uit denzelfden tijd, beiden in de Bibliothèque nationale.

Toen de geloovigen hieraan waren gewoon geraakt, liet men het hoofd op den schouder zakken, armen en beenen buigen onder het gewicht. Hiervan is het kruisbeeld der kerk te Mareuil een voorbeeld.

Aldus was men aangekomen op het standpunt, ingenomen door de legende van het Johannes-evangelie. Deze kan zijn ontstaan uit de straf, die Prometheus en God Baal ondergingen. Deze laatste ziet men op een votief-steen in 1833 in Numidië ontdekt, waarop Baal recht overeind is gekruisigd, met uitgespreide armen. Misschien kan men ook nog hierin vinden een herinnering aan het hebreeuwsche offerlam, dat op een soort kruis werd uitgespreid. Daar Christus het offer was voor de zonden der wereld, droeg dit oude symbool zeker bij tot het vormen der kruisigingslegende.

De vele wijzigingen en veranderingen gingen met tegenstand gepaard. Eeuwen lang bleef men Christus als een eenvoudig profeet voorstellen met het evangelie in de hand. De eenige toegevendheid aan de toenmalige nieuwe eischen uitte zich in 't plaatsen der zonneschijf achter zijn hoofd, vaak het vierspakige kruis of zonnewiel [symbool van het lam, Agni]. Op deze wijze komt hij voor op een mozaïek der Ceciliakerk te Rome uit de 9^e eeuw, op een ivoorplaat der 11^e eeuw in de nationale bibliotheek, op een mozaïek der Ambrosiuskerk te Milaan [11^e eeuw], waar zelfs op het evangelieboek de woorden voorkomen: ‘ik ben het licht der wereld’ [Agni].

Eerst sedert de 13^e eeuw werd de dramatisch-realistische voorstelling der kruisiging met het zonomkranste hoofd algemeen aangenomen, maar nog lag toen het middenpunt der zonneschijf steeds in het snijpunt van het kruis, de geboorteplaats der vonk van het Swastika. Het opschrift I.N.R.I. [igne natura renovatur integra] boven het hoofd, komt het eerst voor op een mozaïek der 8^e eeuw in de vatikaansche bibliotheek, en later ter vervanging der oudere woorden: ik ben het licht der wereld. De verklaring der letters als Jesus Nazarenus Rex Judacorum is van later en een pendant bij de omzetting van Agni in agnus.

Taai zijn de vormen; onuitroeibaar. Nog komen in dekoraties, ornamenten, kerkversieringen enz. al de oude kruisvormen voor: Swastika en hengselkruis, Andreas- en Grieksche-kruis, Lotharingsch- en Malteser-kruis, Agnus dei, alles komt nog voor en is in gebruik.

Ziedaar de wijzigingen door vele eeuwen heen van het symbool der oude vuur-mythe. Oorsprong en geschiedenis zijn eerst in de laatste jaren door de onderzoekingen van Mortillet, Burnouf en Hochart duidelijk geworden. Hun komt de verdienste toe de ware beteekenis van het kruis te hebben doen kennen; een beteekenis, in de natuur gegrondvest, samenhangend met onze geheele beschavingsgeschiedenis. -

En hiermede eindigen we in de hoop niemand aanstoot te hebben gegeven in zijn godsdienstige overtuiging. Later moge deze studie gevolgd worden door ‘Het Evangelie’, ‘De Eeredienst’ en ‘De Heiligen’.

Men gelieve echter vooral in 't oog te houden, dat we het licht lieten schijnen op het weten; het geloof toch, is en blijft 'n ieders heilig eigendom, hetwelk niemand en niets ter wereld hem ontnemen kan.

TACIUS.