De Hollandsche Lelie. Jaargang 24

Boekbeschouwing.

De Nieuwe Plutarchus
door
F. Domela Nieuwenhuis
(uitgever J.M. Storch te Blaricum.)

Juist in deze dagen, waarin de figuur van Domela Nieuwenhuis mèèr op den voorgrond treedt dan gewoonlijk, tengevolge van zijn onlangs verschenen gedenkschriften: Van Christen tot Anarchist, schijnt het mij wel de moeite waard de aandacht te vestigen op zijn in ‘De Nieuwe Plutarchus’ bijeengebrachte reeks: Robert Owen, Peter Kropotkine, Michaël Servetus, Michaël Bakunine. Want immers, Domela Nieuwenhuis is een onafhankelijk zijn meeningen en zijn levensbeschouwing predikend man, onafhankelijk van welke richting of welke partij ook. Daarom zijn zijn levensschetsen van de door hem geschilderde karakters, - al koos hij bij voorkeur natuurlijk personen die hem sympathiek waren, - niet doortrokken van het gewone onoprechte gedoe van de waarheid niet durven erkennen, waarin zoovele geschiedschrijvers, dien het voor en boven alles te doen is om veel-gelezen en veel-verkocht te worden, zoo licht vervallen. In het bijzonder geldt dit voor Michaël Servetus, slachtoffer van Calvijn, en van diens wreedheid, over wiens droevig lot de calvinisten brutaal-weg willen zwijgen, zelfs U verbíeden ervan te lezen, omdat zij, met den besten wil ter wereld, hun afgod Calvijn, niet kunnen schoonwasschen van den zwarten vlek waarmee hij aldus zichzelf voor alle nageslachten heeft bemorst. - Neen, meen niet dat ik met dit beweren overdrijf. Aan mijn eigen vader, van wien men, in zijn betrekking van advocaat-generaal bij den Hoogen Raad der Nederlanden, toch wel niet zal willen beweren dat hij tot de minst-ontwikkelden der toenmalige anti-revolutionairen en christelijk-orthodoxen in den lande behoorde, werd, toen hij de bewuste processtukken las, welke óók Domela Nieuwenhuis hier uitvoerig behandelt, - en welke glashelder aantoonen dat Calvijn aan Servetus een moord heeft begaan op de meest onverdedigbare en verachtelijke wijze, - door de anti-revolutionaire leiders aan wien hij zijn verontwaardiging uitdrukte, bij de kennismaking met die niet te loochenen processtukken, den even oppervlakkigen als perfiden raad gegeven: ‘zulke boeken liever niet te lezen’. Onnoodig te zeggen dat hij niet alleen dien raad niet volgde, maar óók niet in gebreke bleef mij, toen ik zijn volwassen-geworden gezellin werd, in die lijvige tegen Calvijn getuigende literatuur op mijne beurt in te wijden. En zie, ook ik-zelve, nog slechts kort geleden, deed dezelfde ondervinding op als hij. Het was naar aanleiding van het in de nabijheid van Genève onthulde standbeeld, gewijd aan de nagedachtenis van Servetus! Zooals men weet is dat standbeeld opgericht in 1908, als een tegengetuigenis tegen het vieren van Calvijn's vierhonderdjarigen geboortedag, en, daar de stad Genève - zeker uit eerbied voor de herinnering aan haren ‘grooten’ burger Calvijn, - weigerde de plaatsing toe te staan van een gedenkteeken om óók zijn slachtoffer te eeren, werd het monument ten slotte geplaatst op fransch grondgebied, even over de grenzen, met het volgend onderschrift:

‘Daar door den Raad van Genève een plaatsing geweigerd is aan het standbeeld van Michel Servet, aangeboden door middel van internationale inschrijving, heeft het Comité dat aangeboden aan de stad Anemasse.’

Welnu, hierover sprekend met een der grootste leiders van de anti-revolutionaire en christelijk-historische partij in Nederland, haalde ik, gelijk van zelf spreekt òòk aan de hierboven genoemde bewijsstukken, aan archieven en oorkonden ontleend, welke onomstootelijk vaststellen, dat Servetus is gekweld en mishandeld, en opzettelijk, uit wraakzucht, is ter dood veroordeeld, alleen op heimelijk bevel van Calvijn. Welk ander antwoord kreeg ik daarop dan een schouderophalend: Dat zal wel niet wáár zijn! Dáármee, met zulk een kinderachtige loochening van daadzaken, maakte deze steunpilaar van zijn richting er

[p. 596]

zich van-af, door vervolgens voor mijn aanbod te bedanken hem de bewuste processtukken ter lezing toe te zenden: ‘Daarvoor had hij geen tijd’ - Daarom dus, omdat er aldus met de waarheid in zake Calvijn wordt gekonkeld en geknoeid, vind ik zulk een uiteenzetting van te weinig bekende feiten, - als hier in de Nieuwe Plutarchus geschiedt, - zoo uitstekend. Want aldus bereikt men het volk, de massa, hen die nog veel te weinig afweten van die lang-verleden geschiedenis, hen voor wien de naam Servet niet anders beteekent dan het ons allen op school bijgebrachte verhaaltje, dat hij werd verbrand omdat hij andere leeringen verkondigde dan Calvijn; o zeker, een straf die in onze dagen niet meer zou zijn te verdedigen, maar die men, bedenkende het verschil van zeden, van toen met nu, niet zoo héél euvel mag duiden aan den bewerker ervan, als was hij dan ook een ‘Christen’ pur-sang! -

Neen, er is méér gebeurd met Michael Servetus dan alleen dat verbrand-worden, al was reeds dat, op zichzelf beschouwd, heel onchristelijk. In de eerste plaats is hij geheel en al wederrechtelijk gearresteerd, op zijn dóórreis in Genève, waaromtrent Calvijn-zelf uitdrukkelijk erkent: ‘Ik wil niet ontveinzen, dat hij (Servet) door mijn raad en toedoen in de gevangenis is geworpen. ...Ik beken volgaarne, en hen er zelfs prat op, dat de aanklager door mij is aangezet.’ - Bovendien echter was de hem aangedane behandeling tijdens zijn gevangenschap beneden alle critiek, zelfs in aanmerking genomen den tijd waarin Servet leefde. Men gaf namelijk den ongelukkige geen verdediger; men spijkerde de vensters zijner gevangenis toe; men liet hem in vocht omkomen. Hij-zelf schreef daaromtrent, - gelijk men woordelijk in zijn proces kan lezen - aan zijn beulen, de zóógenaamde rechters:

Ik smeek U een einde te maken aan die groote martelingen... Gij ziet wel dat Calvijn voor zijn genoegen mij hier wil laten verrotten in de gevangenis. Het ongedierte eet mij levend op, mijn ondergoed is verscheurd, en ik heb zelfs geen hemd om te verwisselen.

Kan het verfijnd-wreeder? Men spreekt steeds van de vervolgingen door de Roomsch-Katholieke Kerk in die tijden den protestanten aangedaan. Echter, waar is één voorbeeld te vinden van een dergelijke schanddaad, begaan door een Roomsch-Katholiek, dien zijn geloofsgenooten achterna verheven hebben tot den rang van voorbeeld, leidsman, afgod bijna, - gelijk dat van streng-rechtzinnige zijde nu al eeuwen achtereen met Calvijn is geschied!? - Hoor nog even wat de ongelukkige Servetus schrijft, in een anderen brief, aan zijn zoogenaamde rechters, (die echter niet anders durfden handelen dan zooals de tyran Calvijn hun beval):

‘Ik smeek U bij de liefde van Jezus Christus mij niet te weigeren wat gij geen Turk zoudt weigeren, daar ik U om recht vraag. Ik heb U belangrijke dingen te zeggen, die wel noodzakelijk zijn. Wat gij bevolen hebt, dat mij iets gegeven zoude worden om mij rein te houden, niets is geschied en ik ben ellendiger dan ooit. En bovendien, de koude plaagt mij vreeselijk tengevolge van mijn koliek en breuk, die andere dingen te weeg brengt, die ik mij schaam te schrijven. Het is een groote wreedheid dat ik geen verlof kreeg om ook maar te spreken en te voorzien in mijn nooddruft. Om de liefde Gods, heeren, geeft er bevel toe, hetzij uit medelijden, hetzij uit plichtgevoel...

Morgen brengen! Deze handlangers van den ‘grooten’ Calvijn, deze christelijke bestuurderen van de machtige stad Genève, verwaardigden zich niet zich te ontfermen over het lot van een ongelukkige, die, zelfs al ware hij de grootste misdadiger ter wereld geweest, nog verdiend had op christelijker wijze te worden behandeld dan hier geschiedde... in naam nog wel van Christus. - Zonder dat den gevangene gelegenheid was gegeven zich te verdedigen werd hij ten slotte meedoogenloos ter dood veroordeeld, en op den brandstapel verbrand, onder een afgrijselijk lijden. - Ziedaar, in korte trekken, wat ons het proces van Michael Servetus leert omtrent deze schanddaad van den grooten hervormer, wiens macht over de stad Genève zoo onbegrensd tyranisch was, dat men haar kan vergelijken bijna met die van een Nero; zoodat dan ook waarlijk Servet niet zijn éénig offer is geweest, - offer van wraakzucht over theologische haarkloverijen. Immers, Michael Servet was volstrekt niet een ongeloovige, of zelfs ook maar een onverschillige in zake de vraagstukken van bijbel en protestantisme, welke die dagen zoo geheel en al beheerschten. Integendeel, hij was evengoed een beslist aanhanger van de leer der hervorming als Calvijn, maar hij waagde het, in enkele punten, van ondergeschikt belang, te verschillen van meening met dien hoogmoedigen despoot; en hij had die punten uiteengezet in een brochure; dat alleen was voldoende om hem tot den meest-afschuwelijken martel-

[p. 597]

dood te laten veroordeelen. Dat alleen.

En naar zoo iemand noemen zich duizenden en duizenden menschen! Noemen zich, in zijn naam: Christenen!

- Neven het licht, dat de Nieuwe Plutarchus werpt op deze Servet-geschiedenis, bevat het boek ook een zeer belangwekkende studie over Robert Owen, vooral daarom belangrijk, omdat wij er uit zien, in het hoofdstuk: Robert Owen kolonist, hoe deze kolonie-idealen á la Frederik van Eeden steeds schipbreuk blijven leiden door de onuitvoerbaarheid ervan in de praktijk, evenzeer voorheen als thans. Immers:

Een jonge mooie vrouw, aldaar gekomen wegens teleurgestelde liefde, zat voor de piano toen men haar kwam zeggen dat het tijd was om de koeien te melken; zij moest, geheel in tranen, haar zang onderbreken voor 't materieele en ondankbare werk, dat haar de gelijkheid en het geheele nieuwe sociale stelsel deed vloeken. - Neen, men bemerkte heel goed, al zag Owen het niet, met zijn gewoon optimisme, dat de zaken niet goed gingen... Vol geestdrift waren ook zijn zoons begonnen om weldra ontnuchterd te worden....

De plaatsruimte ontbreekt mij méér uit deze leerrijke levensgeschiedenis aan te halen. Ik begrijp niet dat Domela Nieuwenhuis, die hier spreekt van Owen's ‘gewoon optimisme’, niet zelf inziet, hoe hij óók mank gaat aan hetzelfde euvel van zijn held. Hij, die in zijn gedenkschriften, waarop ik in het vorig nommer reeds voorloopig wees, gedurig vertelt hoe menschen en gebeurtenissen beide hem telkens in zijn leven teleurstelden, en in den steek lieten, keer op keer, hij geeft, op zijn leeftijd van reeds oud-geworden man, nog een boek uit als dit, vol geestdriftige bezieling, waarvan hij zich blijkbaar voorstelt dat het zal bijdragen het volk te veredelen en den weg te wijzen tot zelfopvoeding! Ziet hij dan niet in, dat de Owen's, de Kropotkine's, de Domela's Nieuwenhuis, enz. enz., altijd zullen blijven de minderheid, de éénlingen, de martelaren van de goede zaak welke zij voorstaan, en die toch nóóit tot stand komt - om de eenvoudige reden niet, dat er nu eenmaal geen andere toestand mogelijk is op deze onvolmaakte aarde, bewoond door onvolmaakte menschen, dan een van onrechtvaardigheid, wreedheid, willekeur, overmacht eenerzijds, van onderdrukt worden en zìch-zelf-moeten-laten-gebruiken anderzijds? Hoe dit zij, een boek als De Nieuwe Plutarchus is voor mij vooral dáárom belangrijk, omdat het is geschreven door een iemand als Domela Nieuwenhuis; want, een auteur als hij is niet maar 'n gewoon levensbeschrijver, die de levensgeschiedenissen van meer of minder bekende persoonlijkheden ten papier bracht om er geld uit te slaan; neen hij heeft juist die levensgeschiedenissen gekozen uit beginsel, uit sympathie voor zijn onderwerp, uit, in één woord, er zich mee éénvoelen. En, wanneer een iemand, een man van karakter, zichzelf één voelt met dat wat hij beschrijft, dan kijkt zijn eigen ziel, zijn eigen wezen, heen tusschen de regels dóór zijner levensbeschrijvingen. Ik geloof dat ik dáárom dan ook, om die reden, met zulk een belangstelling dit boek en deze levensgeschiedenissen volgde, omdat het mij meteen nader bracht tot den strijder-zelf, die, - al ben ik het in mijn ideëen niet met hem eens, tenminste gedeeltelijk niet -, mij toch in hooge mate sympathiek is, om zijn eerlijke onafhankelijkheid, bovenal, om zijn een karakter-zijn, tusschen zoovele karakter-lozen, waaruit de wereld bestaat.

ANNA DE SAVORNIN LOHMAN.