De Hollandsche Lelie. Jaargang 24

Hoofdartikel
Godsdiensten en Godsdienststelsels
door P.J. Boonstra.

Ten allen tijde heeft de enkele mensch, zoowel als de menschheid in zijn geheel zich voor deze twee vragen geplaatst: ‘Vanwaar’ en Waarheen en als vanzelve daaruit voortvloeiend wat de mensch zelve betreft vanwaar kom ik en waar ga ik heen en welken weg moet ik volgen in het leven en wat is de mij omringende wereld.

Dit zijn levensvragen die zóó maar niet zijn op te lossen. Altijd zijn er oogenblikken in 's menschen leven waarin die vragen aan de orde komen, en al zet men ze van zich met een: ‘ik weet het niet en zal het nooit weten’, toch duiken ze telkens weer op, dan bij deze dan bij gene, ook herhaalde malen bij hem, die meent over dit punt heen te zijn.

Die vragen hebben zich altijd als 't ware aan de menschen opgedrongen en hoewel op verschillende wijzen opgelost, toch toonen deze oplossingen, òf vermeende òf werkelijke ons in menig opzicht een groote mate van overeenkomst.

Ieder volk heeft zijn geschiedenis, ieder volk heeft zijn meening omtrent schepping en godenleer, ook ieder volk heeft zijn zedeleer, zijn opvattingen van goed en van kwaad.

In den tegenwoordigen tijd zijn er velen

[p. 498]

die meenen, dat de volkeren van onwetendheid tot verpersoonlijking en aanbidding der natuurkrachten zich verheven hebben en opgeklommen zijn tot het aanbidden van een Eenig God.

Het zijn zij die in alles ontwikkeling, Evolutie, zien; zoowel op stoffelijk, als op geestelijk gebied; alleen te verklaren uit immanente zelfontwikkeling.

Toen de aarde, onze aarde - misschien deelen andere planeten in denzelfden ontwikkelingsgang - door gestadige afkoeling van een verhitte, eenigzins vloeibare bol, aan de oppervlakte als 't ware een korst vormde, toen werd langzamerhand een toestand mogelijk, waarin zich eenig leven kon ontwikkelen.

Het leven zou zijn aangevangen met eencellige organismen die door gestadige evolutie het plantenrijk voorbereidden, zoodat langzamerhand door een evolutie van duizenden jaren het meer samengestelde leven zou zijn ontstaan.

Van stofdeeltje tot celdiertje, van celdiertje tot plant, van plant tot dier en van dier tot mensch. Dit vormt de keten in de evolutie, waarvan de schalmen één voor één, stuk voor stuk aaneen zijn geklonken en die leidt tot dat wezen, dat door ons als het hoogststaande wordt gekend, de mensch. Maar toen de mensch in een halfdierlijken toestand, waarin zijn verstand een zeker ontwikkelingsstadium had bereikt, juist door dat verstand was gekomen tot het niet begrijpen van een menigte voorvallen, die hij om zich zag gebeuren, zocht hij voor ieder verschijnsel, voor elk voorval, een oorzaak, een voortbrenger, voor dat verschijnsel uit te vorschen.

Daar hij door de geringe ontwikkeling van zijn verstand deze oorzaak niet kon verklaren, kwam hij er als van zelve toe achter ieder verschijnsel een onzichtbare macht te zoeken, sterker en van andere structuur dan hij, een macht, die te meer zijn verwondering baarde, naarmate hij voor hem geheimzinniger werd. Deze geheimzinnige macht die b.v. een steen deed rollen, die boomen deed ontwortelen, doch die hij beschouwde, als voor elk verschijnsel een verschillende kracht werkzaam te zijn, deze macht werd voorwerp voor aanbidding. Juist door het niet kunnen verklaren van die verschillende oorzaken, kwam hij er als van zelve toe, deze voorwerpen zich als bezield te denken.

Zoo ontstond het Fetischisme.

Maar naarmate de mensch in ontwikkeling des verstands toenam; naarmate de evolutie zich voltrok, naar die mate veranderden ook zijn denkbeelden, opvattingen en inzichten aangaande de voorwerpen en krachten die hij had aangebeden. Toen hij begon te begrijpen, ten gevolge van zijn beter combinatievermogen, dat vele verschillende gebeurtenissen plaats grepen ten gevolge van een zelfde oorzaak, toen kwam hij er toe niet meer in ieder enkel voorval een kracht, een bezield wezen te zien machtiger dan hij, maar werd de kracht die voor hem een bewuste macht werd, die verschillende gebeurtenissen teweeg bracht, een voorwerp voor zijne vereering en begon hij die macht te aanbidden. - Niet in ieder voorval dus een aparte kracht zien, doch eene kracht die verschillende voorvallen teweeg bracht. Zoo moest het Fetischisme de plaats ruimen voor het veel Godendom.

Doch ook het veel Godendom kon zich in den tijd niet handhaven en werd door gestadige evolutie van den geheelen Kosmos, dus ook van den mensch met zijn meerder denkvermogen en meerder begrijpen op den duur verdrongen om plaats te maken voor het geloof aan een Éénig God.

De vraag doet zich thans voor: Is op de baan der Evolutie ook ten opzichte der Godsdienst het hoogste punt bereikt? En is deze opvatting ten opzichte van het ontstaan der Godsdienst de juiste?

Wat de eerste vraag betreft, meenen velen deze ontkennend te moeten beantwoorden en meenen zij, dat zij ten opzichte hiervan de voorloopers zijn van een nieuwe godsdienst - tenminste als men wil laten gelden, dat dit een godsdienst is - n.l. het verwerpen van het geloof aan een bewust wezen, door wien alles bestaat. Zij willen alle dingen, zoowel levenlooze als levende, zoowel onbewuste als bewuste, zonder een enkele uitzondering, alleen uit immanente zelfontwikkeling verklaren. Dat hiertegen veel is in te brengen, doet voor het oogenblik niet ter zake, misschien komen we hierop later terug. - Wat de tweede vraag betreft, laat deze zich in bevestigenden zin wel verstaan van af het standpunt der Evolutie theorie, doch is in het geheel niet strijdig met Godsdienst in het algemeen.

Hoewel de aanhangers van deze evolutie theorie, - de richting omtrent het ontstaan der Godsdiensten - meestentijds vanaf de stof beginnen, in de stof de oorsprong zoeken, breekt zich aan de andere kant weder een richting

[p. 499]

baan, of heeft zich reeds baan gebroken, die de geest als oorsprong aller dingen aanneemt.

Het is deze richting, die alle godsdienststelsels onderzoekt en naspeurt, kennis neemt van alle oude geschreven werken, legenden en mythen, die voortleven in de herinneringen der menschen, indringt in de gedachten van verschillende volken, indringt ook in de geschiedenis dier volken en hunne gewijde litteratuur, want ook ieder volk van eenige cultuur heeft zijn gewijde heilige schriften.

Zij zoeken op te sporen alle oude Godsdienst-vormen, doch ook en vooral de kern die vaak besloten ligt in vele uiterlijke vormen. En dan valt niet te ontkennen, dat er overeenkomst bestaat bij verschillende volken omtrent schepping, wording, Godenleer en heilige boeken.

Is deze overeenkomst te danken aan den zelfden polsslag die in ieder menschenhart of menschenhoofd klopt? - of - is deze overeenkomst de nawerking van de zonde des menschen, die veel verscheurd en verbroken heeft, ook verscheurd en verbroken heeft de wil van Hem, die zich geopenbaard heeft.

Dat de Godsdienst is uitgevonden, zooals helaas zoo velen meenen, die napraten anderen, die voor zich zelven aanspraak wenschen te maken te behooren tot de ontwikkelden en zich houden voor scherpzinnige denkers; uitgevonden zooals het heet, teneinde te overheerschen, en dat nog wel door een klein deel over een groot aantal, moet bij ernstig nadenken en meer onderzoek, dunkt mij, wel plaats maken voor andere gedachten.

Hoe toch zou een geheel volk, in wien de godsdienstzin niet leefde, meeningen van enkelen kunnen worden opgedwongen, door iemand uit dat zelfde volk gesproten, indien in dat volk deze gevoelens niet sluimerden. Veelmeer ligt voor de hand, is logischer, dat heel dikwijls de edelsten, de scherpzinnigsten, de fijner gevoeligen uit dat volk, de sluimerende gevoelens van hun tijdgenooten in formules, in regels, in wetten, in dogma's wisten te belichamen. Trouwens de geschiedenis is daar, om te bewijzen, dat niet de nieuwe godsdienststichters de overheerschers waren, doch veelal om het nieuwe dat zij verkondigden en dat de massa niet zoo spoedig kon begrijpen, òf gemarteld zijn geworden, òf hun leven in eenzaamheid moesten slijten.

Aan de hand van verschillende schrijvers over de Godsdiensten op aarde van onderscheidene volken, willen wij trachten een beeld te geven van de opvattingen, die deze volkeren koesteren, ten opzichte van hunne denkbeelden aangaande Schepping, Godenleer en leven.

Dat deze schetsen op geen oorspronkelijkheid aanspraak maken, doch ontleend zijn aan verschillende schrijvers, die misschien op hunne beurt weer ter leen gingen bij anderen, wil schrijver dezes gaarne bekennen. Dwaalt hij in zijne beschrijvingen van sommige zaken, dan wijte men dat hem niet, maar de bronnen waaraan hij een en ander heeft ontleend, hoewel getracht zal worden, de voorstellingen zoo zuiver mogelijk te doen zijn. - Eigennamen worden bij den een heel anders geschreven dan bij den ander, terwijl èn de oude handschriften èn de bril waardoor iedere persoonlijkheid kijkt, verschil in uitwerking en beschrijving zal hebben.

Wij weten het immers aan onzen Bijbel. Op hoevele verschillende manieren wordt deze uitgelegd en hoe groot is niet de verwarring op godsdienstig gebied. - Dat iedere godsdienst, ieder leerstuk, ieder verdichtsel zijn steunpunt, zijn oorsprong vindt in het Brahmaisme, zooals naar ik meen ook de Theosofen beweren, of dat de religie of Godsdienst van Israel de oudste is van de geheele aarde, waarvan alle godsdiensten een verbastering zijn, kan buiten beschouwing blijven.

Zelfs hoogachtenswaardige geleerden zijn het hierover lang niet eens, dus hebben wij als leeken ons daarin niet te verdiepen, tenzij wij eenmaal aanspraak wenschen te maken om tot de geleerden te behooren. Wel is over het algemeen waar, dat iets, wat uit den vreemde is geïmporteerd, meer gewild is dan wat uit eigen oord is voortgebracht. Is al niet oud, het woord, dat een profeet in zijn eigen land niet geëerd is en ondervindt men de waarheid van dit gezegde nog niet dagelijksch. Zoo is misschien ook mede te verklaren, dat heden ten dage het oude Indische geloof, of wil men Wijsbegeerte, hier meer en meer aanhangers vindt, en dat sommigen zich beter thuis gevoelen in deze duistere schriften dan in onze toch ook niet duisterder Bijbel.

(Wordt vervolgd.)