De Hollandsche Lelie. Jaargang 23

Tooneelbeschouwingen.

I. Het paleis van Circe.
Tooneelspel in 3 bedrijven door Frederik van Eeden.

Dit tooneelspel is 'n mislukking in optima forma. Het is 'n slecht, 'n infaam-slecht stuk. En bovenal antipathiek. De heer van Eeden is 'n snoes, 'n honnepon, want omdat 't stuk gevallen is, gevallen geheel-en-al twijfelloos, omdat zèlfs Publiek die ongare kost niet slikken kon, schreef hij in 'n ingezonden stuk in de bladen dat ‘de rotte appelen’ niet de acteurs, maar hem golden. Het publiek en ook de verslaggevers hadden de wonderschoone creaties der acteurs niet gewaardeerd, vond de heer van Eeden, omdat het publiek evenmin kan zien als de lezer kan lezen, ‘'t Publiek keek niet naar het stuk, maar naar mij achter of in het stuk, en dat juist niet met sympathiek gestemde blikken.’ Och kom! Nou, ik wed om 'n pond klontjes, dat driekwart van 't publiek met vooringenomenheid voor den snoezigen schrijver van den snoezigen ‘kleinen Johannes’ kwam! Maar de heer van Eeden weet dat zoo niet, omdat hij, o gotogot zoo naïef is, zoo snoezig naïef als z'n misbaksel Baruch Rosenow, de ook, och zoo erg, miskende virtuoos op de viool. En de heer van Eeden steekt zich zelf 'n riem onder

[p. 684]

het hart in de wetenschap dat ‘er nog altijd genoeg zijn die zijn werk waardeeren, al laten zij niet het meest van zich hooren.’ De schalk, de lieve, lieve, naïeve, de knusse goeierd van 'n schalk! En juist daarom is z'n stuk zoo in hooge mate antipathiek, omdat hij z'n publiek dwingt naar hém te kijken, naar 'n kant van hem zelf, die hij geeft in Baruch Rosenow en omdat die 'n reuzengroot mispunt is. Juist daarom, omdat de heer van Eeden op 't tooneel deed wat hij in 't algemeen meer binnenkamers moest doen: zich 'n heftige zelfkastijding toedienen. Baruch Rosenow, de naïeve, was in handen van de schoone, verlokkelijke Amerikaansche Orpha Shepston gevallen, waar hij veel geld verdiende, maar dat is maar aardsch slijk, maar op wie hij zich met z'n ziel verliefde. Niet met z'n lichaam, maar alleen met z'n ziel héélzielig verliefde. En omdat zij zoo geraffineerd slecht is en heelemaal niet naïef, speelde ze met den jongen onschuld, die nou geestelijk ontrouw werd aan z'n vrouw en bloeden van kinderen, bij wier portret hij zich in 't eerste bedrijf kracht en zelfbeheersching had toegezworen. En hij viel, ofschoon hij niet viel met z'n lichaam, maar alleenig met z'n ziel. En toen wou hij háar, de verleidster, de slang doodschieten. Maar de slechte had hem 'n kinderpistooltje gegeven om zich te verdedigen tegen haar vroegeren minnaar. En nou was er nog 'n slechte juffrouw in 't stuk en die wilde de andere slechte juffrouw van de aarde doen verdwijnen en die gaf hem dus 'n echt pistool en dat ging niet af omdat juist de minnaar kwam, die 't hem afnam. En daarom werd hij bekeerd en ook Orpha werd bekeerd en zou 't nooit meer doen. En toen viel 't scherm en 't publiek applaudiseerde niet en sommige menschen, o foei, sisten zelfs. En daarom is de heer van Eeden miskend. En dat is nou 't tragische van 't droevige drama ‘Het paleis van Circe’ of ‘de rotte appelen’. En de acteurs hadden snoezig gespeeld en alleen de auteur was de schuld van dat alles. En dat is wáar ook, weshalve wij gaarne Ko van Dijk en Reule en Mij in en Rika Hopper en de rest bepluimen en wij den heer van Eeden kracht naar kruis toewenschen, want de wereld is nu eenmaal slecht en het genie wordt nu eenmaal miskend zelfs als het 'n slecht tooneelstuk schrijft en wij hebben geleerd.... dat ‘de twee Weezen’ nog zoo slecht niet is vergeleken bij het ‘paleis van Circe’.

II. De schoone Slaapster.
Verbeeldings-spel in 3 bedrijven door Herman Heijermans Jr.

'n Stuk van Heijermans is altijd 'n datum in de kunst, meenden wij, en dus met sidderende handen wachtten wij ook nu weêr op z'n gewone Kerst-surprise. Maar, eilieve, laten we dadelijk zeggen, dat 't 'n teleurstelling is geweest, 'n teleurstelling des te bitterder, omdat onze verwachting zoo hoog gespannen was door wat we van menschen, die 't weten konden vernomen hadden: ‘Dit was Heijermans’ meesterwerk. De schrijver verwachtte zelf veel van dit stuk. Hij had er maanden over gewerkt. De taal was uitermate verzorgd.’ En ja, die erkenning moeten wij geven: De taal is hier en daar van groote schoonheid. Het spel is in rhytmisch proza geschreven en als literatuur heeft het z'n waarde. Maar we herinneren ons 'n ‘Schlagwort’ van Heijermans, dat hij ons in z'n ‘Jonge Gids’-periode naar het hoofd wierp: ‘Leven is hooger dan literatuur.’ En waar moet het leven zóó gebeeld worden, het leven van de werkelijkheid of het leven van de schoone verbeelding dan juist op het tooneel? En leven doen hier de marionetten, de ideeën-belichamers, niet. En als Heijermans zich verbeelden mag dat hij met dit spel 'n nieuwe aera in de tooneel-literatuur geschapen heeft, dan heeft hij het schromelijk mis. Want groote klein-kunst is beter dan kleine groot-kunst. Wij verstaan onder goede klein-kunst de werkelijkheidsweergave zóó, dat elk mensch 'n levend mensch is, dat door juist gemotiveerde psychologische motieven doet zóó als hij doet. Onder groot-kunst verstaan we het ten tooneele voeren van menschen, waarvan elk mensch 'n groep vertegenwoordigt, zooals bij Ibsen bijvoorbeeld. Het gevaar bestaat dat zulk een mensch geen mensch met verweven ziel blijft, waarin de Idee zich verwezenlijkt, maar 'n door den schrijver gevormde ziele-pop. En zóó was 't ook hier.

En we begrijpen de bedoeling van Heijermans best. En we vermoeden ook wel dat de richting, die hij aangeeft, de richting van romantische werkelijkheid, van verwerkelijkte romantiek, de toekomst heeft. Maar het verfoeielijke in dit stuk is dat de tendenz, het door den schrijver met opzet gewilde, ons telkens in de oogen springt en dat zich aan ons opdringt telkens en telkens weêr

[p. 685]

de gedachte: ‘Nu ja, dat weten we al lang. Multatuli heeft dat óók zoo gezegd en de Dageraads-periode zijn we nou zoo wat te boven en dat u socialist is, weten we ook wel en dat u verwacht dat het proletariaat het op den duur winnen zal, zoo langzaam aan, ja niet in eens, bovendien.’

Sero (het proletariaat) wordt door den Regent (de Overheid) gekerkerd. Het kost wel moeite, want Sero is slim, maar met behulp van Jus (het formeele recht) weet de Regent hem te vangen, omdat hij z'n dochter Droomelot (het halfbewuste proletariaat, dat tusschen den godsdienst en ‘de bewustwording’ staat) toegestaan heeft haar moeder, de lichtekooi Regina te bezoeken. In dat land van Nergenshuizen (‘tijd onbekend, plaats nergens’) is zoo iets strafbaar. In het eerste bedrijf nu zijn veel fijne trekjes, b.v. het dood-martelen door den Regent van 'n vlieg zooals hij ook Sero knijpt en in de val lokt. En de woorden van wijsheid wel, die Sero zegt, doen ons denken aan 'n kostelijke Uilenspiegelerij. We dachten aan 'n barokken, maar ook met wat heldhaftigheid geïnficeerden Uilenspiegel en aan 'n Cyrano de Bergerac, maar, o wee, na 't eerste bedrijf gaat 't berg-af. In 't tweede bedrijf zucht Sero in 'n cel en in 'n cel naast hem z'n dochter Droomelot, die door 'n pater (het geloof) wordt bezocht. Droomelot aarzelt nu tusschen de aanvaarding van het geloof van den pater en dat, haar door haar vader geleerd.

In de scène met den pater heeft Heijermans het schellinkje zeer vermaakt met schimpscheuten op den godsdienst, die, door de wijze waarop, bij het niet intellectueeleschellinkje niet anders dan ergernis kunnen verwekken. Aan het slot van het tweede bedrijf verkracht de booze Regent de onschuldige Droomelot, zooals de booze bourgeoisie het onschuldige proletariaat pleegt te verkrachten. In het derde bedrijf sterft Sero den martel-dood, maar niet vóór dat Droomelot hem bij haar kind van haat - ze was zwanger geworden in dit verbeeldingsspel - gezworen had, dat ze met geweld genomen was en dat ze haars vaders geloof in-'n-nieuwe-gemeenschap voort zou zetten, hetgeen ze bewees door 'n door hem gemaakt poëzietje te declameeren terwijl hij te sterven lag. Dit is de getrouwe weergave van het stuk.

Voegen we er bij, dat het spel om zoo te zeggen volmaakt was. Wie we weer moeten prijzen, Louis de Vries, die Sero vertolkte. Alex Post, den regent of Tilly Lus, Droomelot, weten we niet. Tilly Lus deed ons aan 'n Toorop-figuurtje denken. Ook de bijrollen waren in goede handen. De patervertolking van den heer van der Horst alleen leek ons bedenkelijk.

EDMOND VISSER.