De Hollandsche Lelie. Jaargang 23

[p. 485]

Naar aanleiding van Toen en Nu.
(Zie Lelie No. 25 van 22 December 1909.)

II. Lodewijk de Vijftiende en De Vrouw.
(Vervolg van No. 30)
Madame de Chateauroux.

Indien er onder de maîtressen van Lodewijk den vijftienden ééne geweest is, die een goeden invloed op hem had kùnnen uitoefenen, ten minste in zijn qualiteit van koning, dan is het madame de Chateauroux. Zij bleef koel voor den man in haren aanbidder; maar wat haar in hem vleide en begoochelde dat was de Vorst, de Heerscher. Daarom gebruikte zij haar macht in zoo verre in gunstigen zin, dat zij de onverschillige lusteloosheid, waarin Lodewijk XV, zoo jong nog toen, reeds zijn dagen sleet zonder eenige belangstelling aan den dag te leggen voor 's lands zaken, wist te doen veranderen in een zelfhandelen, in een daadwerkelijk deelnemen aan den oorlog waarin Frankrijk toen ter tijde was gewikkeld in Vlaanderen.

Daarin, in die korte opflikkering van het betere in hem zoodra hij ten goede werd geleid, in die opflikkering waarvan madame de Chateauroux de eer toekomt, al was dan ook haar motief een zelfzuchtig, is mijns inziens een bewijs te vinden hoeveel beters er uit dezen zwakken vorst te modelleeren ware geweest, indien het leven hem daartoe op zijn pad goede in plaats van slechte leidsvrouwen had meegegeven.

Maar het grillig en onnaspeurlijk lot heeft juist déze maîtresse, die het minste kwaad en 't meeste nut deed, al heel gauw van het wereldtooneel afgeroepen om in haar plaats een ander te doen treden, die al de even door madame de Chateauroux gewekte veerkracht voor goed zou weten te verlammen.

Na de door haar dóórgedreven verwijdering van madame de Maillly tot aan 's Konings ernstige ziekte toe in Metz, heeft madame de Chateauroux onbeperkt geheerscht aan 't Fransche Hof. Evenals hare zusters was zij daar gekomen onder de protectie van de oudste harer, van madame de Mailly. Maar toen, na den dood van madame de Vintimille, de troostzoekende Koning bij háár afleiding en méér dan dat kwam vragen, toen wilde ze hem niets schenken vóór hij aan haar eer- en heerschzucht voldaan, en haar openlijke heerscheres over zijn hart gemaakt had in de plaats harer zuster. Haar onwil en terughouding deden de passie nog te sterker ontbranden in het hart van Lodewijk, die gelegenheid had dagelijks vergelijkingen te maken tusschen de meer en meer verouderende bekoorlijkheden der dikwijls zeer slecht gehumeurde madame de Mailly, en de frisch-opgebloeide eerste jeugd der jongere zuster, aan wie alles gratie en schoonheid was, en die met deze gevaarlijke vrouwen-wapenen handig en coquet hanteerde, zonder evenals hare twee andere zusters: madame de Larauguais en madame de Vintimille, een voorbijgaande bescheiden rol in het passie-leven van den Koning te willen aceepteeren.

Zoo lezen we dan, in die lakonieke, voorzichtige hoftaal, waarin de Duc de Luynes zijn nauwkeurige opmerkingen van dag tot dag aan het papier toevertrouwt, zonder zich daarbij ooit te blameeren door een ‘zich gaan laten,’ dat madame de Mailly, na eenige dagen zwijgend en soms behuild te hebben rondgeloopen, in alle stilte uit het Paleis van Versailles naar Parijs is vertrokken, en dat haar terugkeer uit die stad ‘nog onzeker schijnt te zijn.’

Inderdaad, zij keerde nooit terug. De Koning hield eerst nog eenige briefwisseling met haar aan, door een gevoel van medelijden gedreven. Spoedig echter staakte hij ook die, onder voorwendsel te vreezen dat het ontvangen zijner brieven haar te veel zou ‘aandoen’. Zij harerzijds leed in het begin bitter genoeg onder hare verwijdering; niet het minst omdat zij die te danken had aan de intrigues harer eigen zuster. Zij was er aan gewoon geraakt, en het kon haar niet schelen ook, de gunsten van haren koninklijken minnaar te deelen met madame de Larauguais en madame de Vintimille; of het mede aan te zien hoe hij het madame de Flavacourt, óók eene zuster, de eenige, die den koning nimmer toebehoorde, lastig maakte en haar tot ontrouw aan haren jaloerschen echtgenoot trachtte te verleiden. Dat madame de Chateauroux echter verder nog zou gaan dan deze drie, dat zij den moed zou hebben haar meedoogenloos te verdringen, dat had madame de Mailly nimmer gedroomd; en het ontwaken was haar dus jammerlijke ontgoocheling. Intusschen, toen de ergernis was uitgedoofd, vond zij, als zoo vele vrouwen in die dagen, een toevlucht en troost in den godsdienst, in een boetedoening voor de zonden harer vervlogen

[p. 486]

jeugd. Zij sleet haar overige levensjaren in 't bezoeken van kerken en kloosters; in 't gezelschap van geestelijke zusters en Jezuïten. En het laatste uit haar leven wat we van haar opgeteekend vinden, in de Mémoires van den Duc de Luynes, strekt haar zeker het meest tot eer, en geeft het bewijs van een werkelijken nederigheidszin, waarover lang niet alle schijnbaar-vrome groote-dames beschikken. Zij trad, zoo lezen we in de bovengenoemde mémoires, (en ik vond dezelfde anecdote ook elders,) een overvolle kerk binnen onder het gehoor van een beroemden prediker. Haar laat komen, en het voor haar plaats moeten inruimen, veroorzaakte een zekere opschudding en nieuwsgierigheid, waardoor aan een der aanwezigen, een man uit het volk, de honende uitroep ontlokt werd: ‘Eh bien tant de bruit pour une.... du roi!’ (Het woord zelf kan de lezer beter invullen dan ik het neerschrijven) Op de krasse beleediging antwoordde madame de Mailly, met evenveel zachtheid als tegenwoordigheid van geest: ‘Als gij zoo goed weet wie ik ben, bidt dan voor mij!’

En zoo is dan madame de Mailly verdwenen uit den hofglans, en maakt zich gereed voor een andere, betere wereld. En hare zuster regeert in hare plaats. Madame de Chateauroux, - hertogin, heet ze sinds hare verheffing, - heeft het doel van haar eerzuchtig intrigueeren bereikt. Maar, welke ook hare eigene beweegredenen in dezen waren, in zooverre kwam haar heerschappij over Lodewijk aan Frankrijk ten goede, dat zij trachtte van den slappen vorst een grooten machtigen Koning te maken, een die, evenals Lodewijk de Veertiende, zijn voorganger, als ‘Roi Soleil’ Europa beheerschte en eerbied afdwong, en aan wiens naam en faam zich dan de hare, al was het maar als zijn maitresse, voortaan onafscheidelijk ver, bond. Zij wekte hem daarom op uit zijn indolentie; niet zooals hare opvolgster madame de Pompadour zou doen met kinderachtige comedie-vertooningen en weelderige plezierreisjes, maar door hem op de schoone Koningstaak te wijzen, die ongedaan aan zijn voeten lag, en hem lauweren en roem beloofde áls hij den moed vond zijn luiheid te overwinnen, en een man te worden in plaats van wat hij nu nog steeds was: een droomer. - Zoo bracht zij er hem toe in persoon te gaan deelnemen aan dien veldtocht, waarvan de korte geschiedenis het beste deel uitmaakt zijner historie voor het nageslacht; voornamelijk door die episode van zijn ziekte te Metz, waaraan hij den hem helaas veel te vroeg geschonken bijnaam van ‘Le Bien Aimé’ te danken heeft gehad (1744). Het spreekt wel van zelf dat zij, op wier aansporing hij ging, niet in gebreke bleef hem te blijven bezielen door hare tegenwoordigheid op het oorlogsterrein. Ze kon hem immers alléén in hare macht behouden door zijn zinnen te blijven prikkelen; en zij liet zich dan ook niet door de moeite der reis afschrikken, zooals een minder energieke vrouw zou gedaan hebben. Alleen, welstandshalve, ging ze niet dadelijk met den Koning mee uit Parijs; en liet hem schijnbaar zonder haar vertrekken. De Duc de Luynes óók is blijkbaar de dupe van die schijn vertooning, en teekent het feit van 's Konings afreis zonder haar met blijkbare voldoening aan. Intusschen kon hij spoedig daarna de hertogin de Chateauroux mèt hare zuster madame de Larauguais, die als gewoonlijk de vernederende rol speelde der ‘Dritte im Bunde’, op hare eigen gelegenheid naar de kampplaats zien vertrekken. En van toen af werd het décorum zóó weinig meer bewaard, dat de Koning in Metz een overdekten gang liet bouwen tusschen zijn woning en die van madame de Chateauroux, met de aldus voor alle inwoners niet meer twijfelachtige bedoeling haar op elk uur van den dag en den nacht te kunnen bezoeken. Toch, hoe groot het schandaal in dat opzicht ook was, toch zoolang déze maîtresse over hem de baas speelde, toonde de Koning zich ook dáár nog van zijn beste zijde door háár invloed van wil. Hij nam ijverig deel aan de krijgsberaadslagingen; hij vertoonde dagelijks zich aan zijn troepen; hij inspecteerde de belegeringswerken; in één woord hij deed als Koning ten minste zijn plicht op dat oogenblik. Maar, te midden van dien arbeid, waartegen zijn aan luxe gewend lichaam zoo weinig bestand was, overviel hem weldra die ernstige ziekte waardoor èn aan dat werkzaam deelnemen aan den oorlog, èn aan de macht van madame de Chateauroux een plotseling einde werd gemaakt.

Gedurende die ziekte, een gevolg vermoedelijk van een zonnesteek, deed de stervensvrees voor een tijd de zinnelijke begeerte, zoolang het gevaar dreigde van den dood, te niet. Dat gevaar, eerst al te licht geteld, nam spoedig een zoo dreigenden vorm aan dat in Parijs reeds het praatje werd verspreid van 's Konings dood. Maria Lexzinska en Mesdames de prinsessen ijlden van Versailles

[p. 487]

naar Metz, onzeker of ze nog bijtijds zouden komen. En de gouverneur van den Dauphin ondernam insgelijks op eigen verantwoording de lange reis, met zijn pupil, en liet zich, ook toen onderweg een tegenbevel werd gezonden, niet weerhouden verder te gaan (een eigenmachtige daad om wat hij plicht achtte, die hem, na het herstel van den Koning, zijn positie en betrekking van gouverneur zou kosten). Te midden dier consternatie door het geheele rijk drongen de biechtvaders in Metz aan op bekeering van den stervendverklaarden Koning, en meenden terecht, dat ze hem de laatste sacramenten niet mochten toedienen zoolang de ontheiligende tegenwoordigheid der maîtresse, madame de Chateauroux, nog in Metz werd geduld. Toen stemde de Koning,^*) (evenals hij het later bij den moord-aanslag op hem bewees, ten tijde van madame de Pompadour, vol schijnbaar berouw over zijn zonden zoodra er een schijn was van dood kunnen gaan,) er dadelijk bereidwillig in toe dat èn madame de Chateauroux èn hare zuster madame de Laraugais bevel ontvingen zich uit de voeten te maken. Zelf sprak hij met zwakke lippen dat ‘Ni sa soeur’^†) uit, als het onherroepelijk vonnis. En er waren genoeg jaloersche hovelingen, die met groote Schadenfreude in allerijl voor de uitvoering zorgden. In één nacht verdween de aanstoot gevende gang zoo geheel en al, als ware hij er nooit geweest. De beide zusters, zooeven nog met eer beladen, vertrokken, nu zij gevallen waren, uit Metz onder zulk een schimpen en schreeuwen der bevolking, dat zij in voortdurend levensgevaar verkeerden. En haar geheele reis naar Parijs was één voortdurende smadelijke beleediging. Overal waar men haar herkende jouwde men haar uit, en dreigde met nog erger. In Parijs zelf kwamen ze ten slotte slechts met groote moeite veilig in haar paleis. Daar, in de hofstad, heerschte de grootste liefde en geestdrift voor den Koning, die op dat tijdstip voor het volk, - steeds zoo gemakkelijk te blinddoeken en tot vereering te brengen -, een voorwerp was van de uiterste aanbidding en toewijding; een held die vrijwillig de onzekere oorlogskansen was gaan trotseeren, en voor wiens redding uit zijn gevaarlijke ziekte overal op de knieën werd gebeden, op straat en in de kerken. Gelegenheids-dichters gingen zóó ver dat ze de onverkwikkelijkste bijzonderheden van de ongesteldheid, zonder één détail te sparen, ten papiere brachten in dichtmaat; en de stemming van allen gaf zich lucht in dien in deze angst-dagen uitgevonden liefde-naam, die aan het einde zijner regeering als een bespotting van hem klinken zal: ‘Louis le Bien Aimé’. Hijzelf, intusschen in Metz herstellend van zijn zware koortsen, scheen in den aanvang geneigd zijn sterfbedbekeering tot een levensdaad te maken. Hij vroeg Maria Lexzinska hem ‘het haar aangedane verdriet te willen vergeven’, en in de eerste weken van herstel leidde hij dan ook met haar een veelbelovend leven van kalme verzoening en vriendschap. Maar ongelukkig was zij te weinig een vrouw, om een man als hij reeds geworden was blijvend te boeien, of liever terug te winnen, wat zooveel moeielijker nog is. De jaren van haar verwaarloozing hadden er toe bijgedragen haar vroomheid in dweepziekheid te verkeeren. Missen aanhooren, bidden, kloosterbezoeken, en verder ‘le Jeu’ en nog eens ‘le Jeu,’ daarmede vulde zij hare dagen, eentonig en onbeteekenend. En zoo kon het niet heel lang duren of de Koning begon zich, kort gezegd, gruwelijk te vervelen bij haar, en naar andere vrouwen van vroolijker aard terug te verlangen. Als ze hem naar zijn verdere plannen vroeg gaf hij haar weldra korte onvriendelijke antwoorden en spoedig zond hij haar naar Versailles, waarheen haar kinderen reeds vooruit gereisd waren, terwijl hijzelf zich nog elders begaf, en weigerde aan haar verlangen bij hem te mogen blijven gevolg te geven. - Van deze eerste schrede terug naar den vroegeren weg ging het nu spoedig snel verder in achterwaartsche richting. Het

*) Gedurende den tijd waarin madame de Pompadour als maîtresse heerschte, werd op Lodewijk XV door Damiens (op afschuwelijke wijze daarvoor geradbraakt tot straf) een moord-aanslag op hem gepleegd, die zijn leven zóó weinig in gevaar bracht dat zijn lijfarts zeide: ‘Een gewoon particulier zou ik terstond toestaan weer aan het dagelijksche leven deel te nemen in plaats van te bed te blijven.’ Desniettegenstaande echter was hij-zelf bang voor sterven, wilde daarom het Avondmaal en de Absolutie ontvangen, en stemde toe in den hem gestelden eisch: verwijdering der favorite de Pompadour. - Met hare reeds geheel met haren inboedel bepakte rijtuigen tot vertrekken gereed, zat deze dan ook in hare vertrekken te wachten op het sein tot heengaan; want hare getrouwen hadden haar geraden niet terstond te gaan naar Parijs, omdat zij niet aan het herstel des Konings twijfelden, en daarmede op hare terugroeping rekenden. Zoo geschiedde het ook inderdaad. Zoodra de laffeling zich buiten gevaar wist liet hij madame de Pompadour tot zich komen, en was de Richelieu, die haar in stilte en in 't geheim in Versailles had doen blijven, daarvoor zeer dankbaar.

†) De bisschop de Soissons was in dezen onverzettelijk, weigerde beslist, de absolutie te verleenen alvorens de Koning openlijk had berouw getoond voor zijn afdwalingen, door de maîtresse uit zijn nabijheid te verwijderen. Voor deze beginsel-vastheid moest hij boeten later met volkomen ongenade, evenals de vrome Duc de Bouillon, die hem in alles had gerugsteund. -

[p. 488]

heimwee naar de verjaagde werd van dag tot dag sterker. En eindelijk brak het oogenblik aan waarop hij, in Versailles weergekeerd, haar door een hoveling, ik meen de gedienstige Richelieu, liet verzoeken aan het Hof te willen terugkeeren, m.a.w. haar nog ledige plaats van maîtresse weer te willen innemen. De Maurepas was indertijd in Metz de uitvoerder geweest van het bevel tot onmiddellijk heengaan aan de schoone de Chateauroux gegeven, en niet zonder bijbedoeling van boosaardigheid koos Lodewijk XV daarom juist hem uit tot het weer in eere herstellen der beleedigde gunstelinge. Is het daarom wáár, wat in sommige Mémoires wordt beweerd, dat hij, Maurepas, uit vrees van te zullen moeten boeten met ongenade voor het in Metz tusschen hem en de hertogin de Chatauroux gebeurde, zijn toevlucht nam tot vergift om haar thans onherroepelijk onschadelijk te maken, of moet men aan die andere lezing gelooven, volgens welke zij zelve haar dood heeft verhaast door het begaan van onvoorzichtigheden op een voor haar gestel critiek oogenblik? Hoe dit geweest zij, het is een feit dat madame de Chateauroux reeds ongesteld was toen de uitnoodiging van Lodewijk XV haar gewerd. Nog dienzelfden avond schreef ze een kort en overgelukkig briefje aan een harer vriendinnen om deze die blijde tijding mede te deelen. Den volgenden dag echter verergerde haar toestand. Zij had nu zware koortsen, en, terwijl boven haar hare zuster: madame de Larauguais, met wie ze samen woonde, van haar toestand onkundig, als kraamvrouw ter neder lag, streed zij-zelve weldra haren doodstrijd, juist op het oogenblik waarop zij, met het eindigen van haar ongenade, de geheele wereld opnieuw aan hare voeten zag liggen en haar zag toe wenken met de schoonste beloften van macht en praal.

Geen wonder dat de droefheid van Lodewijk intens en oprecht was bij het vernemen van dit tragische einde zijner illusiën. Met een eigenaardige opflikkering van godsdienstigheid zeide hij tot madame de Larauguais, die haar troosteres-rol bij hem kwam spelen: ‘De Voorzienigheid heeft ingegrepen en het anders gewild dan ik.’ Behalve dat gezegde echter gaf hij geen blijk van ernstige gedachten. Te midden reeds van zijn droefheid werd het verlangen weer levendig om de nu voor goed ledig geworden plaats gauw vervuld te zien door een andere schoonheid. Een van zijn levenbeschrijvers zegt terecht van hem: ‘Hij was vóór alles een man van gewoonte.’ Zijn maîtresse was voor hem óók een gewoonte; een wijkplaats waarheen hij zijn verveling overgebracht, in de hoop dat zij die zou weten te verdrijven. In dien toestand had hij een favorite nóódig. Zijn vrouw, verdiept in haar godsdienstleven, nam wèl hare plichten waar, gedwee en onderworpen, van Vorstin; maar het viel haar niet in haar man méér nog te zijn dan dat. De maîtressen daarentegen hadden er belang bij zichzelve op alle mogelijke wijzen, met alle in haar bereik staande middelen, aangenaam te maken; omdat hun wankele positie zich alleen dáárdoor handhaafde. Madame de Pompadour heeft het in dit opzicht het verst gebracht; en daardoor ook het langst en oppermachtigst van allen weten te regeeren. Toen haar invloed op de zinnen lang was vervlogen, toen zij als vrouw reeds sinds lang niet meer onontbeerlijk was, toen, door haar ongeëvenaarde listigheid in het den Koning weten te boeien, wist zij nochthans, tot aan haar dood toe zich op hare plaats te handhaven. De tijd waarop haar rijk een aanvang neemt is, met den dood van de hertogin de Chateauroux, genaderd. Deze is gestorven, de Koning hunkert naar een plaatsvervangster; het is geen wonder dat alle hofdames elkander de eer betwisten dat te worden, dat er tallooze intrigues worden gesmeed in den Hofkring en daarbuiten, met de meest ingewikkelde nevenbedoelingen soms.

De overwinning bleef aan madame de Pompadour, toen nog madame d'Etiolles, die, zonder veel andere hulptroepen dan hare schoonheid en slimheid, zegevierde over al hare meer voorname, meer met den Koning in aanraking komende mededingsters.

(Wordt vervolgd.)