De Hollandsche Lelie. Jaargang 23

Correspondentie van de redactie met de abonnés

De redactrice van de Holl: Lelie brengt ter kennis van de lezers van dit Blad, dat zij géén manuscripten, of brieven, haar naar aanleiding der redactie-aangelegenheden toegezonden door niet-abonnés, kan beantwoorden langs particulieren weg. De correspondentie in dit Blad dient zoowel tot de beantwoording van brieven, als tot de mededeelingen betreffende aangenomen en geweigerde bijdragen, en zij, die zelve geen abonné of abonnée zijn, kunnen dus niet verwachten langs een anderen dan den correspondentie-weg te worden beantwoord. Wanneer zij door leesgezelschapkring, of samen-lezen, of op welke wijze dan ook, gelegenheid kunnen vinden de correspondentie-rubriek te volgen, dan is de redactrice bereid hen dáárin te beantwoorden.

[p. 93]

Op dezen regel wordt voortaan géén uitzondering meer gemaakt, en afzonderlijke nommers, correspondentie-antwoorden aan niet-abonné's behelzend, worden niet meer toegezonden.

Redactrice.

P.S. Het spreekt van zelf, dat deze regel alleen geldt voor eerstbeginnenden, èn voor briefschrijvers die in de corr: rubriek thuishooren.

L.P. - Ik vind het bijzonder aangenaam dat gij ‘zooveel te zeggen hebt, dat gij niet lang kunt wachten daarmede’. Dus ga gerust Uw gang; hoe geanimeerder Uw schrijfstemming, hoe prettiger.

Zooals gij ziet, is Uwe optimistische hoop op ‘warm zomerweer’ tot hiertoe niet vervuld, en, daar wij nu Augustus schrijven, moet de zomer zich haasten, wil hij nog een goeden indruk achterlaten. Ik heb het hier tamelijk goed, kan veel buiten zitten, maar in Holland schijnt het weer 'n echt vaderlandsch regenzomertje te zijn. -

Wat Uw examen aanbelangt, ofschoon ik U eerlijk beken niets te kunnen voelen voor de godsdienstige richting waarvan dat examen, dat gij gaat instudeeren, uitgaat, geef ik U groot gelijk dat gij, eenmaal van plan zijnde catechisatieen godsdienst-onderwijs te geven, U daarvoor behoorlijk wilt onderrichten. Anders wordt het tien tegen een beunhazerij, en nu krijgt gij in elk geval een degelijke onderlegging. Wat ik tegen deze soort godsdienst-richting heb is, dat het onderwijs wordt gegeven over den Bijbel, inplaats van dien eerlijk in zijn geheel te lezen met de betreffenden. Daardoor komt het telkens voor, dat moderne ontwikkelde menschen je met een verbaasd-ongeloovig gezicht antwoorden: ‘Maar staat dat dan in den Bijbel? - Dat heeft dominee zus of zoo mij heel anders geleerd.’ - Dat nu vind ik van zulke dominees unfair. Zoo lang men den Bijbel aanneemt als grondslag, - dat doen toch de modernen - zoolang mag men hem niet verdraaid naar eigen goedvinden onderwijzen, maar moet de leerlingen in kennis stellen met zijn ganschen inhoud. Dan moeten die zelf weten wat ze er van willen verwerpen, en wat niet.

Ik wil nu Uw brief hier en daar woordelijk overnemen, opdat ook andere correspondentielezers kunnen volgen waarover wij het te samen hebben:

En nu komen ome geschilpunten aan de orde. En daarbij moet U nu óók ‘iets steeds voor oogen houden’, n.l. dat ik nooit iets kwalijk neem, dat oprecht en niet ‘hatelijk’ gemeend is, evenmin als U dat doet, dat ik wéét, dat U wel scherp soms, maar niet ‘persoonlijk-kwetsend’ bent, en alleen waar Uw overtuiging het van U eischt, en dat U mij niet kan schokken of bedroeven door Uw meening, of het moest het láátste zijn, dat ik ook voel bij anderen, die ik liefheb: dat ik mijn groot geluk voor mij zelf draag, het niet kan géven aan hen, mij kan verheugen met hen, wanneer zij 't zèlf hebben gevonden evenals ik, en anders alleen kan zeggen hoe ik het vond, en wat het voor mij is.

Dit nu vind ik zoo waar en zoo goed gezegd, dat het mij eerlijk-gesproken nog huiveriger maakt mijn eigen pessimistische levensopvatting daartegenover te stellen. Want waartoe? Waartoe U willen désillusioneeren met mijn beschouwingen, zoolang gij U-zelve zoo innig-gelukkig gevoelt.! Wellicht doet het leven het U. Dan is dat nog vroeg genoeg. En óók, er zijn menschen, die altijd blijven idealisten. Misschien zult gij daartoe behooren.

Gij schrijft:

‘U gelooft niet aan eigen ziels-opvoeding uit eigen kracht. Legt U den nadruk op het “eigen kracht”? Dan ben ik het met U eens en zeg liever: “Uit eigen verlangen en met Gods kracht”. Niet ik, God in mij, opende mijn oogen, ik zelf verlangde alleen naar Hem.’

Nu, dit is iets geheel anders dan wat gij mij in Uw vorigen brief hebt geschreven. Gij hebt U toen blijkbaar onduidelijk uitgedrukt. Ik versta U nu hierin beter.

Gij doet een beroep op mijn eigen ‘ziels-opvoeding’. Nu vind ik het in dit geval eenigzins hoogmoedig mijnerzijds mij-zelf hierin te mengen, maar dit wil ik U alleen antwoorden: dat alles wat gij over mijn persoon en mijn daden schrijft, en wat ik hier nu maar niet overneem om niet hoogmoedig te schijnen door met Uw lof te pronken, m.i. meer is een gevolg van mijn karakter, van mijn nu eenmaal zoo-zijn, dan van mijn eigen ziels-opvoeding. Ik ben door het leven geworden die ik nu eenmaal ben, en ik zou mij zelve ingebeeld vinden indien ik dat toeschreef aan eigen ‘zielsopvoeding’. Integendeel, het leven, de ondervinding, de omstandigheden maken ons. O zeker, ik weet wel dat helaas heel weinig menschen leeren, door het leven dat de meesten blijven die ze zijn, kinderachtig, laf, klein-zielig, egoïst, wat niet al; maar m.i. komt dat omdat de meeste menschen zijn ‘niemanden’, om met de Genestet te spreken, géén persoonlijkheden, géén karakters, geen ikheden.

Gij zegt dat gij niets gelooft van de den menschen van kind-af ingeboren ‘verdorvenheid.’ Nu dat is een zaak waarover niet te redeneeren valt, Uw persoonlijk geloof; maar als gij erbij voegt: ‘Jezus geloofde er ook niets van’, dan is dat voor mij weer een bewijs van het door mij hierboven beweerde: dat moderne menschen niet weten wat in den Bijbel staat, want, als gij zoo goed wilt zijn de Evangelieën na te lezen, zult gij zien hoe Jezus van oordeel is dat wij allen in zonden zijn ontvangen en geboren van ons moeders lijf af. Het dogma dat gij zoo ‘verschrikkelijk’ vindt, waarvan gij schrijft: ‘Als je het toch niet kunt waarom zou je het dan probeeren’, hebt gij blijkbaar verkeerd begrepen, want de orthodoxe christenen leeren dat men er naar moet streven te leven zooals God het wil in Zijn Woord uit dankbaarheid aan Hem (voor de verzoeningsdood van zijn zoon Jezus-Christus.) Door die kruisdood aan te nemen als verzoening, verzoent de zondaar zich met God, niet uit eigen werken; maar logisch volgt daaruit dat hij, eenmaal verzoend met God, zijn best doet naar dien Wil te leven, al blijft hij onvolmaakt. Wat is er voor verschrikkelijks aan dat dogma? Let-wel overigens dat niet ik verklaar dit te gelooven, U alleen uitleg wat het dogma is.

Wat ik met ‘afgoden’ bedoel - vraagt gij, in verband met mijn vorige correspondentie aan U. - Ik bedoel daarmede, dat de hedendaagsche

[p. 94]

mensch, waar hij net geloof overboord gooide, en toch behoefte gevoelt aan iets om te aanbidden, er toe komt zijns gelijken op een belachelijke manier te verafgoden, en in de hoogte te steken, als ware hetgeen hij of zij deed wonder wat. Als gij naar Frankrijk kijkt, waar elk ‘groot man’ zijn standbeeld krijgt met in wijdings ‘reden’ van den minister, en groote drukte, en lange couranten-artikelen, dan zult gij misschien begrijpen wat ik bedoel. Dat zelfde nu wilde ik U óók zeggen, waar gij telkens en telkens opnieuw die ‘dichter’-woorden zoo verrukt aanhaalt; ik bedoelde daarmede: de man zegt niets anders dan wat gij telkens opnieuw in de Psalmen kunt lezen, waarom verafgoodt gij nu eigenlijk zijn napraterij als zoo iets bijzonders, en rept nimmer van de werkelijk zoo gróóte dichterlijke schoonheid der psalmen? Waarom, omdat gij-ook, als de meeste hedendaagsche menschen, zooveel hecht aan wat 'n dichter, 'n kunstenaar, een groot man zegt, zonder U er rekenschap van te geven, dat die juist heden tendage zoo heel dikwijls maar 'n zwak afdrukje is van wat anderen, veel grooter dan hij, al voor eeuwen hebben geschreven, gedacht, geschilderd, wat het dan ook is!

Gij schrijft een heele bladzijde vol om mij te vertellen wat gij alles in den Bijbel niet mooi vindt, en menschelijk voorgesteld, enz. Ik herhaal dat maar niet eens, omdat ik kortheidshalve er op kan antwoorden, dat allemaal met U geheel eens te zijn. Precies diezelfde dingen storen mij óók. Maar, juist omdat ik er zoo over denk, begrijp ik niet hoe gij er dan tegelijkertijd op de modern-theologische manier hier en daar 'n brokstukje uithaalt, en zegt: Dat bevalt mij nu wel er in, en dat is dus wèl ‘Gods Woord.’ - Gij schijnt mij te houden voor een calvinist of althans een orthodox Christen. Maar dat ben ik niet. Ook wat mijn geloof aangaat behoor ik tot geen kerk of partij, of wat ook. Ik heb U alleen willen uitleggen, dat ik het orthodoxe standpunt beter kan navoelen dan het moderne, omdat ik beter kan begrijpen dat men 't geheel als 'n onbegrepen raadsel accepteert als ‘Gods Woord’ dan dat men er stukjes uitkiest naar eigen genoegen en zegt: Die bevallen mij-persoonlijk, en die zijn dan ‘mijn’ Gods Woord. Dat laatste vind ik onzin.

Ik erken volmondig dat ik het laatste gedeelte van uw brief niet kan navoelen omdat ik het een phrase vind, en hoogmoedig: zóó zeker te zijn, dat de gedachten die in U opgekomen zijn de juiste en de ware, een ‘stukje van Gods waarheid’. Ik voor mij vind juist dat wij-menschen, hoe ouder wij worden, steeds meer inzien, hoe wat wij gisteren hielden voor ‘waarheid’, ook in ons eigen leven, van daag wordt bedriegelijke schijn, dien wij ons-zelf te goedertrouw wijsmaakten. Juist omdat ik U echter niet houd voor hoogmoedig, maar voor oprecht, geloof ik ook zeer zeker, dat gij in dit speciale opzicht zoo bijzonder zelfverzekerd zijt door uw jeugd, en dat gij in later jaren nog wel eens zult twijfelen of ‘Gods Waarheid’, al is het dan ook maar een ‘stukje er van’, wezenlijk altijd zoo ontwijfelbaar-zeker in de eenzaamheid tot U komt, als gij nu vooronderstelt.

Ik wil ten behoeve van andere lezers hier overnemen wat gij zoudt willen prediken:

Ik predik niet het modernisme als goed voor allen; wat ik zou willen prediken is dit: Leef met ernst, geloof niet gedachteloos; leef met uw ziel in àlles, ook in uw geloofsvorm, wèlke het ook is.

Zonder twijfel hebt gij in dien ‘tekst’ voor Uw preek groot gelijk. - Hartelijk gegroet; bij alle meeningverschil in theorie geloof ik, eerlijk gezegd, dat wij in de praktijk van het leven niet ver van elkaar staan en, als alle menschen die het eerlijk meenen, voor elkaar om die reden sympathie kunnen hebben.

J.K. - Ik moet U over dat zakelijk gedeelte nog steeds particulier schrijven. Dat komt nog. - De drukproef van die bijdrage deed ik U toekomen. - - Als gij een werkje uit het Engelsch wilt vertalen, dan zou ik U aanraden U vóór alles met den schrijver-zelf in verbinding te stellen, om U het vertaal-recht te verzekeren, en dan tegelijkertijd een uitgever te zoeken bereid het vertaalde uit te geven. Wat Uw vorig schrijven van 2 Juli j.l: aangaat, ik ben blij dat mijn correspondentie U zoo lief is geworden, en dat gij in de Lelie vindt wat U sympathiek is.

Dat gij en ik over Geyerstam zoo gelijk dachten, zooals U bleek uit mijn artikel over hem onlangs, verwondert mij eigenlijk niet, omdat ik geloof dat wij in menig opzicht geestverwanten zijn. Met U ben ik het ook geheel eens dat het l' Art pour l' Art een ‘kanker’ wordt, om Uw woord te gebruiken, knagend aan de hedendaagsche literatuur. - Hetzelfde wat gij hebt gehoord over den door U bedoelden ‘kunstenaar’ is ook mij dikwijls ter oore gekomen; hoe dat trouwens zij, ik kan zijn ‘kunst’ in géén geval zoo hoog aanslaan. - Voor U zal ik eens overnemen in dat opzicht, wat een zoo door en door modern artist als Herman Hesse in zijn Peter Camenzind schrijft namelijk hoe ook hij veroordeelt de jonge artisten, die hun vuile en smerige bordeel-ervaringen etc. verwerken tot een realistischen roman, welke als dan wil heeten: ‘kunst.’ - Herman Hesse is een gewaardeerd Simplicissimus-medewerker, wien wel niemand zal beschuldigen kunnen van ouderwetsche pruikerigheid. Ik geloof inderdaad, dat de eisch, dien gij aan den artist stelt, dat zijn particuliere leven altijd in overeenkomst moet zijn met zijn werk, wèl heel hoog is, en bijna ondoenlijk soms; maar in elk geval kan men van hem verlangen dat hij zijn intieme uitspattingen en laagste hartstochten houdt buiten zijn geestesproducten. Het tegendeel is echter heden ten dage mode. Nachtkroeg en bordeel-leven en tegennatuurlijke verhoudingen, alles in een woord wat goor en smerig en min en leelijk in zedelijken zin is, wordt door den hedendaagschen ‘artist’ bestudeerd, met de opzettelijke bedoeling daarover een ‘kunstgewrocht’ te scheppen. Anders ben je geen ‘realist!’ Dit nu is een even belachelijk als treurig naar beneden halen van het begrip kunst, dat behoort in te houden vóór en boven alles schoonheid.

Hetgeen gij mij mededeelt over die particuliere zaak is droevig; men hoort dat telkens opnieuw, die eigenaardige moeielijkheid om zulk een zieke

[p. 95]

te helpen, die in zulke gevallen ontstaat. Ik voor mij vind het wreed. Hartelijk gegroet.

Dirk ten Haghe. - Uw brief begint met een terugblik op mijn Dagboekbladen. - Inderdaad, mijn leven is veelzijdig geweest, en dáárvoor ben ik altijd zoo dankbaar, dat het ten minste niet is geworden wat ik als jong meisje steeds zoo vreesde, een daarheen-leven, jaar in jaar uit, op één klein plekje, als huishoudster-bediende van eenige getrouwde broers en schoonzusters. In dat opzicht ben ik zeer-zeker een ‘feministe’, dat de ouders zich van de behoeften en verlangens eener volwassen, ongehuwde dochter veel te weinig rekenschap geven dikwijls. - Overigens begrijp ik heel goed dat gij - en velen met U - gráág over mijn liefde-chapiter meer hadt vernomen in mijn Dagboekbladen, maar... op dat speciale punt behooren mijne herinneringen natuurlijkerwijze niet mij-alléén, nietwaar? Wat ik in dit opzicht van herinneringen het publiek mag geven, mag alleen zijn wat mij-aangaat, niet dat, waarin een ander zóó nauw en zoo intiem is betrokken. - Woord voor woord beaam ik U, waar gij zegt:

Maar de meeste vrouwen zijn veel gelukkiger als zij tóch nog trouwen, omdat ‘het hoogste geluk’ bijna onbereikbaar is.

Ik ben dat volkomen met U eens. Ik-ook geloof dat de meerderheid van de vrouwen, evengoed als de meerderheid der mannen, niet trouwt uit zóó hooge liefde, en dat juist de vrouw veel meer behoefte heeft aan zelfs het banale huwelijk dan de man. Voor haar is het huishouden-doen, het kinder-bezit, het eigen-baas zijn, het hebben ook van een steun in het dagelijksch leven, een levensbehoefte die wordt voldaan door het trouwen. - Ja, gij hebt gelijk wat gij schrijft naar aanleiding mijner correspondentie aan F. de H: een man zoekt dikwijls naar een hoogstaande, fijngevoelige vrouw, en zij naar een hoogstaanden fijngevoeligen man, en beiden ontmoeten elkaar nooit - of te laat. Het tragische daarbij vind ik-voor-mij vooral daarin, dat het uiterlijk zulk een groote en bedriegelijke rol speelt daarbij, zoodat menigeen voorbijgaat aan zijn of haar geluk, omdat de betreffende zijn of haar gelaat of figuur tegen zich had, en daardoor niet aantrok tot nadere kennismaking. Vooral bij vrouwen is dat zoo tragisch. Ik ken meer dan een ongehuwde, waarvan ik denk: als een man haar zag en kende als ik, zou hij zich gelukkig achten zulk een vrouw te huwen, maar ondertusschen gaat elke man achteloos aan haar voorbij, omdat ze niet heeft dat zekere iets, dat 'n man aantrekt, en waarvoor men niet ‘mooi’ behoeft te zijn, maar dat, als het ontbreekt, elke vrouw en elk meisje veroordeelt tot door het mannelijk geslacht niet-begrepen noch gewaardeerd worden.

Op Uw eigen voorbeelden ga ik maar niet in natuurlijk; ik-ook ken er zoo, en krijg helaas ook weleens droevige confidenties in dit opzicht van: Te laat.

Ik-ook geloof dat de ‘lintjes’-geschiedenis volstrekt geen uitzondering is, integendeel. Ik vind het heel goed, dat zulk een schandaaltje nu eens aan het licht komt, maar natuurlijk gebeurt het met dergelijke gunstbewijzen altijd op die manier, dan zus, dan zoo. - Gij zijt zoo vriendelijk mijn vader als een eerlijke uitzondering aan te halen. Inderdaad, juist dáárom was hij niet geschikt voor politiek persoon, omdat hij veel te onafhankelijk zonder aanzien des persoons te werk ging. - Ik ben het zoo met U eens, dat kleine kinderen het meest-schoone moment zijn in het moederbestaan. Later komt de eerste verwijding, van schoolgaan, vrienden, en vriendinnetjes, en van elkaar niet meer geheel begrijpen. Maar juist in de jaren van 2-5 vind ik een klein kindje zulk een onzeggelijken schat, dat ik elke moeder, die het verwaarloost om buitenshuis ‘plichten’ na te loopen positief veracht, om niet te spreken van de op genoegens en uitgaan verzotte uithuizige mama. - Gij schrijft van Uw kleine kinderen: ‘U moest dat eens, als zij met mij spelen, kunnen zien’. Ik verklaar U heel ronduit, dat ik dat niet wensch, omdat zulk een aanblik me altijd een beetje weemoedig stemt van dat onzegbare geluk te zijn verstoken gebleven. Als ik bij gelukkige moeders ben, laat ik dat nooit merken, maar ik zoek haar gezelschap niet op zulke benijdbare momenten als het door U beschrevene. Mijn vriendin, de hartstochtelijkste kindervriendin die er bestaat, is in dit opzicht anders, zij kan zich geheel zonder afgunst verheugen in zulk moeder-gezelschap, evenals zij-ook enthousiast voor een winkel met babykleertjes kan staan bewonderen; ik daarentegen trek haar dan mee met een soort weemoedig gevoel: dat is niet voor ons, laat ons er dus maar niet naar kijken. Toch ben ik liever bij U, en Uws gelijken, dan bij moeders die haar kleine kinderen niet waardeeren, zooals ik er zoo vele ken; want die maken me inwendig woest, en wekken een opstand in me tegen het onrechtvaardig lot, dat aan zulke schepsels geeft, wat aan een ander wordt onthouden, en waardoor toch de arme onschuldige kinderen-zelf het méést worden geschaad. -

Uw tweeden brief, met het ingesloten artikel over Clemenceau, ontving ik in dank. - Natuurlijk ben ik het er geheel mee eens. Toen ik den val van Clemenceau las, deed ik een uitroep van plezier, maar toen ik daarna zag, hoe Briand hem opvolgde, was mijn genoegen alweer bedorven, want dien draaier vind ik niet minder walgelijk dan zijn voorganger; die man, die tien jaar geleden den soldaten aanraadde op hun officieren te schieten bij werkstakingen, die steeds is opgetreden als arbeiders-vriend, en die nu zijn heele verleden loochent, en het leger gemoedelijk beveelt de arbeiders te dooden bij oproer, die, op de schouders van de onnoozele massa naar boven geklommen Empörkommling, kan nu in zijn vuistje lachen, dat hij op zóó jongen leeftijd al er is, en zijn verleden kan weggooien als een uitgedrukte citroen. Hij heeft er nu immers ook op gevonden, dat hij niet meer spreekt van ‘Revolution’ maar van ‘Evolution’. En met zoo'n draai is de stomme massa dan weer den mond gestopt. -

Waarachtig dan heb ik nog liever 'n rechterzijde-ministerie, wanneer men ziet wáártoe het in Frankrijk is gekomen!

Voor Uw belangstelling in mijn roman Om de

[p. 96]

Eere Gods, en voor die Uwer medelezers, ben ik zeer gevoelig.

De type mevrouw Horstenboer, die U zoo amuseert, heb ik van het leven afgezien. Zonder die vrouw was haar man er nooit gekomen. En, ware hij plotseling Mohammedaan of Buddhist of wat ook geworden, uit politieke redenen, met denzelfden ‘takt’ had zij den draai meegemaakt, en zich ineens gedragen als ware zij al haar leven in dien godsdienst grootgebracht.

Zouden jonge menschen werkelijk altijd ‘beter’ zijn dan ouderen? Zij zijn flink voor-hun eigen opinie - schrijft gij. Maar ik voor mij vind: zij zijn daardoor óók eenzijdiger, en vooral, althans heden ten dage, ingebeelder. - Wel ben ik het volkomen met U eens, dat men, hoe ouder men wordt, meer en meer ondervindt de ondankbaarheid en slechtheid van de menschen, en daardoor, zoo als gij het uitdrukt, ‘het gaat opgeven nog iets voor anderen te doen’. Die zéér pessimistische levensbeschouwing is óók de mijne. In weldoen ook ondervindt men dat zoo voortdurend. Mijn stelregel is daarover: Ik doe het omdat ik het mijn plicht acht, maar ik reken per-se op ondank, en op niet-in-mijn-goede-bedoeling-begrepen-worden.

‘Leef voor je huisgenooten en laat de rest maar voor wat het is’ - is in gewijzigden vorm een herhaling van Rückert's, door de Genestet in het hollandsch vertaald:

Kweek maar ieder vroom en blij
Zijn geluk op aarde.
Tooít de roos zichzelve,
Zij siert meteen de gaarde.

Inderdaad is dat ‘egoïsme’ nog zoo kwaad niet. - Ja, geld, een maatschappelijke positie, een goede gezondheid, en onderlinge liefde - ik ben het met U eens, dat zij, die dat alles bij elkaar hebben, niet behoeven te klagen; maar ik laat er geld en maatschappelijke positie nog af, als je maar kunt leven, hoe bescheiden dan ook. Ik geloof dat de hedendaagsche opdrijving van allerlei luxe-behoeften een groote aanleiding is tot ‘onnoodige ‘zorgen’. Zie maar eens hoe overdreven veel ‘behoeften’ de hedendaagsche menschen hebben aan ditten en datten van meubels en bediening; en dit gebiedt je ‘stand’, en, dat laat je ‘fatsoen’ niet toe. In het buitenland wordt dikwijls, ten minste in Frankrijk en Zwitserland, en vooral in Duitschland, nog veel eenvoudiger geleefd dan in Holland. Daarom heeten wij dan ook steeds ‘steinreich’ en ‘verwend’. Hartelijk gegroet -!

ANNA DE SAVORNIN LOHMAN.

Sluiting red: ged: