De Hollandsche Lelie. Jaargang 22

Boekbeschouwing.

Achter de Wereld door Jeanne Reyneke van Stuwe (twee deelen) Uitgever L. J Veen, Amsterdam.

Misschien herinneren mijn lezers zich nog wel, hoe ik onlangs, in dit blad den roman van ex-mevrouw Goedkoop Lilia besprekende, naar aanleiding daarvan schreef, dat zij eindigt haar verhaal daar waar in werkelijkheid het pas zou beginnen, dat zij de ontknooping van het door haar gestelde moderne levensprobleem gemakshalve ontvlucht, waar zij hare onwettige moeder ‘Lilia’ laat ‘juichen’ tot haar kindje: ‘Mijn zon, mijn zon’, en dan onder dat dramatisch-sentimenteel moment, ‘Einde’ zet onder haar verbeeldings-product, zonder er zich verder over te bekommeren, hoe het in de rauwe levenswerkelijkheid der dingen verder zal afloopen met een dergelijke zichzelve en haar kind vrijwillig buiten de maatschappelijke zedenwetten geplaatst hebbende nieuwerwetsche mama.

Niet zoo zeer uit een litterair oogpunt zondigde hier de schrijfster van Hilda van Suylenburg, dan wel uit een van tendenz. Immers, indien het haar te doen ware geweest om een zuiver objectief gedachten roman als kunstvoortbrengsel te scheppen, zij ware bij de keuze van haar onderwerp vrij gebleven ten opzichte van het oogenblik, waarop zij goed zou vinden haar verhaal te laten eindigen, gegeven het niet te loochenen feit, dat zij aan geen waarschijnlijkheidsgronden te kort deed, door een zorgeloos, met haar buiten 't huwelijk om geboren zoontje spelende, jonge, levensblije vrouw te schilderen, voor wie de toekomst is een: laat Roosje maar zorgen! Zulke vrouwen zijn er; in Parijs, waar Lilia speelt, meer nog dan elders, en, hadde ex-mevrouw Goedkoop dus in haren roman eenvoudig zulk een levensbeeld als zoodanig objectief willen teekenen, dat ware hare zaak! Edoch, geenzins is dit bedoeling harer Lilia, welke integendeel vertegenwoordigt in haar tendenz-boek de moderne ideaal-vrouw der toekomst, zij, die zich losmaakt van verouderde ‘fatsoen’- en zedelijkheidsbegrippen, en den levensvrede vond dóór haar kind zonder vader; omdat, zooals zij uitdrukkelijk zegt, wanneer zij verneemt van diens huwelijk met een ander: zij haar aldus verkregen en aan hem gedankt geluk nimmer zou willen missen meer!

Wie aldus durft op zich te nemen de zéér groote verantwoording van aan de vrouwenwereld te prediken een zoo nieuwe levensbeschouwing, en eene voor deze van zoo gevaarlijke gevolgen als zij er naar zou gaan handelen, die heeft waarlijk wèl de verplichting de toekomst voor het uit zulk een onwettige verhouding geboren kind anders en ernstiger onder de oogen te zien, dan ex-mevrouw Goedkoop geliefde te doen, toen ze haar roman Lilia spelend met haar ‘zon’ beëindigde, - heel sentimenteel en heel oppervlakkig!

Want, wat moet er in een maatschappij, geheel en al geschoeid nog op zedenwetten, die onherroepelijk de ongehuwde moeder veroordeelen, terecht komen van zulk een ongelukkig slachtoffer van het zedenmisdrijf der ouders, van het kind dat, of hij het helpen kan of niet, toch telkens ondervindt, dat men hem er op aanziet, op zijn onwettige geboorte, hem daarom minder acht?

En ook, hoe zal dat kind eenmaal staan

[p. 794]

tegenover zijn ouders, zijn moeder in de eerste plaats, aan wier egoïste geluksbehoefte hij dankt zijn geboorte, zijn slachtofferschap? Zal hij vergeven en begrijpen, of niet veeleer aanklagen en veroordeelen?

Op die zoo ernstige, en zoo voor de hand liggende vragen, die toch waarlijk wèl dienen overwogen te worden wanneer een vrouw overgaat tot een zoo ernstigen stap als het onwettige huwelijk, om welke reden dan ook, geeft Achter de Wereld een, ik zou haast willen zeggen, verpletterend antwoord, en, al ware het dáárom alleen, ik zou dit boek wenschen in veler vrouwenhanden, jongemeisjeshanden vooral, al is het in véél opzichten geen eigenlijke lectuur voor haar! Een verpletterend antwoord, juist omdat deze roman volstrekt niet, zooals die van ex-mevrouw Goekoop, is geschreven met tendenz-bedoelingen, maar heel realistisch en heel wáár-gewoon vertelt een toestand, beschrijft een levensloop, op die objectieve vertel-manier, waarin Jeanne Reyneke van Stuwe in hare latere romans haar specialiteit is gaan zoeken; een vertelmanier, welke zich vrijhoudt van alle bespiegelingen over hoe het zou moeten wezen volgens inzicht der auteur, om slechts héél objectief te schilderen gebeurtenissen, verknoopt tot een aan de werkelijkheid van het rondom ontleenden roman uit het hedendaagsche leven en den hedendaagschen tijd.

Uit dat byzondere oogpunt dus heeft de inhoud van Achter de Wereld veel meer beteekenis, dan wanneer de schrijfster zich had tot taak gesteld de een of andere antivrijeliefdetheorie er in te gaan belichamen in hare personen. Zij laat u eenvoudig zien zooals het nu eenmaal is, zonder er blijkbaar zelve eene partij in te kiezen, hoewel het voelbaar en tastbaar is, ondanks hare objectiviteit, dat zij, zoo goed als élke denkende en hoogstaande vrouw, inwendig lijdt om het onrechtvaardige der door haar te boek gestelde zedelijkheidsopvattingen in zulke byzondere gevallen als dat uit Achter de Wereld ook er een is. Met dat al echter - het is nu eenmaal zoo, zij constateert dat, maakt dus haar roman werkelijkheids-getrouw, niet anders dan zooals de feiten, de toestanden, nu eenmaal zijn voor ongehuwde moeders en hare kinderen. Achter de Wereld - voor hen die de voorgaande romans niet kennen heeft de schrijfster er, op hare bekende manier, een verklarend lijstje bijgevoegd, omtrent personen en hunnen vroegeren levensloop - houdt zich bezig met het vrije-liefde-huwelijk van Amelie Berghem, wettige echtgenoote van Pierre Heeze, en Willem van Enschot, met wien zij ongehuwd samenleeft, omdat haar wettige echtgenoot niet verkiest te scheiden. En het verhaal vangt precies dáár aan, waar dat van ex-mevrouw Goedkoop ophoudt; bij de onwettige kinderen. O, het begin dienaangaande is precies zoo poëtisch, als bij de bovengenoemde voorvechster van ultra-moderne vrouwenopvoeding; héél-aanschouwelijk laat Jeanne Reyneke van Stuwe ons in het hoofdstuk: Een dag bijwonen het jonge, blije geluk van Amelie en Willem; ondanks de schaduwzijde der breuk met de familie, en der scheeve positie tegenover de geheele ‘fatsoenlijke’ wereld toch ècht blij geluk.

‘In de schaduw van den eenigen grooten boom in den tuin zaten nu Ro en Jantje met hooge kleuren van het hollen, en lieten een paar houten soldaten marcheeren over het kleine vierkante fort, dat zij netjes van zand hadden gebouwd. De zon stond hoog, en scheen op Amelies bezige handen, zoodat er gouden plekken kwamen op het witte goed in haar schoot. Zoo'n stille middag bracht haar reeds in een stemming van warme dankbare vreugde. Zij vond dat zij het goed had. En dat zij een bevoorrechte vrouw was, een bevoorrechte moeder.

......... Daar hoorde zij zijn sleutel in het slot. En dadelijk ging zij hem te gemoet. Dat was een vaste gewoonte van haar en nooit zou zij verzuimen hem iets vroolijks toe te roepen, als zij hem hoorde komen. Zij wist, dat bracht hem aanstonds in een prettige stemming, als hij warm en moe was van het lange werken op het heete kantoor.....’

Ik heb opzettelijk dat tooneeltje uit Amelies dagelijksch leven afgeschreven, omdat het kenmerkt heel goed het interieur van wezenlijke bescheiden tevredenheid met het eigen-zelf-gekozen leven dezer twee elkaar liefhebbende menschen, die beiden willen en kunnen werken, ieder op zijn eigen manier, hij als man, zij als zelf-aanvattende huisvrouw, en ook in dat opzicht dus geen bijzondere tegenspoeden behoeven te duchten, door afhankelijkheid van anderen.

Helaas, als dat maar genoeg ware in de maatschappij - zelftevredenheid met een eigen gekozen levensweg -, genoeg om er te kunnen komen zonder de menschen!!

Maar - de schrijfster laat ons dat verpletterend duidelijk zien - we hebben de menschen nóódig, of we willen of niet, en of we den maatstaf, waarmee zij meten, ook nog zoo bekrompen vinden, en of we ook nog zoo overtuigd zijn van hun ongelijk, - het baat allemaal niet, wij kunnen niet buiten hen; dat is het vreeselijke in het leven, waardoor het zoo ondoenlijk wordt te breken met hun wetten, hunne opvattingen van zede en fatsoen, zoo dubbel ondoenlijk, zoodra mèt ons anderen, onschuldigen, kinderen, mede moeten lijden voor ons eigen zondigen aan de wereld rond-ons!

Amelie en Willem mogen op dezen eenen

[p. 795]

dag nog zoo bescheiden-onschuldig-gelukkig zijn, déze dag verdwijnt, het leven gaat zijn gang, stelt zijn eischen, de kinderen worden ouder; zij, Amelie en Willem, mogen de wereld hooghartig willen buitensluiten, de wereld treedt binnen ongevraagd, en velt haar wreed oordeel, en voert haar meedoogenloos ‘fatsoen’-vonnis uit.

Het is in het ouder-worden der kinderen vooral, dat de meedoogenloosheid van het leven zich het méést onwedersprekelijk toont! Men kan nog aanvoeren mijnentwege, dat het wegzenden van Willem, door zijn jongen nieuwen chef, wegens zijn ongeregelde verhouding, overdreven is gedacht, of dat het faillissement van het andere kantoor, waar hij dan in betrekking komt, een onnoodige extra-akeligheid is, die in de werkelijkheid niet altijd behoeft voor te komen. Toegegeven mijnentwege; ofschoon niemand toch zal kunnen tegenspreken, dat een jonge man, die, van den stand en de positie van Willem van Enschot, leeft met de vrouw van een ander, zich dáárdoor àl de wegen van baantjes-veroveren afsluit, welke zijn vrienden en verwanten openstaan, door de protectie of den invloed van ‘wèldenkende’ fatsoenlijke familieleden en betrekkingen-vergevers! - Wie echter in èlk geval zal kunnen ontkennen, dat met de quaestie der opgroeiende kinderen elke ongehuwde moeder stuit op moeilijkheden en pijnlijkheden, als die welke Amelie ondervindt, waanneer voor ‘Ro’ de schooljaren komen, en de vriendinnetjes niet met haar mogen omgaan, en de onderwijzeressen de dubbelzinnige verhouding der ouders met leede oogen beoordeelen, en, dóór dat alles, de kinderen zelf wijs worden, maar àl te vroeg wijs, en veroordeelend en vonnissend gaan optreden... Herinnert gij u die aandoenlijke geschiedenis van Daudet's ‘Jack,’ als zijn moeder hem op de voorname jongensschool wil binnensmokkelen, en men haar beleefdelijk te kennen geeft niet de dupe te zijn van haar verhalen over zijn Engelschen-lord-papa, en het daarom verkieselijker te vinden, dat hij elders wordt onder dak gebracht. Iets dergelijks ondervindt óók Amelie, al is zij geen demimondaine, maar slechts een slachtoffer der omstandigheden buiten haar schuld; de wereld onderscheidt niet zoo nauw, veroordeelt alleen. En, al gelukt het haar ten slotte ook een ruimer-denkende vrouw te vinden, die haar kleine meisje onder haar hoede neemt, de moeilijke ure komt waarop dat kind-zelve zal moeten weten de waarheid, zal vragen, zal schreien dan, om een pijn, die hare moeder haar aandeed... uit egoïsme. Couperus ook heeft die zelfde onzegbare pijn van het tot zulke bittere ontdekking omtrent zijn geboorte komende kind geschilderd, in Addy, in Kleine Zielen. Hij deed het subliem, zóó subliem, dat Jeanne Reyneke van Stuwe het er tegen moet afleggen in háár veel matter getint hoofdstuk, dat de bekentenis der beide ouders aan de kinderen ‘Ro en Jan’ behandelt. Zij ook echter is héél levenswaar, schoon minder gevoelig van toon dan Couperus, in de teekening van ‘Jan’, die zoo ècht-natuurlijk denkt aan zijn eigen-ik, aan zijn toekomst, in die klacht tot zijn zusje, als zij later er samen over spreken, en zij zegt:

‘'t Is voor vader en moeder toch nog veel erger dan voor ons.’

‘Neen, - 't is voor ons lam; stel je toch 's voor, je ouders niet “getrouwd”; 'k heb medelijden met me zelf óók hoor.’

Dáárin, in dat zeer rechtmatige medelijden van den armen jongen met zich zelf, zit 'm de veroordeeling der moeder. Het is hetzelfde, wat ik indertijd schreef, naar aanleiding van de zorgeloos-egoïste vrije-liefde-leer, gepredikt in Lilia: men moge als vrouw, wat eigen-ik betreft, den moed hebben met alle wereld-conventies te breken, en zich een eigen weg te banen, onbekommerd om alle gangbare zedelijkheidsopvattingen, die inderdaad o zoo bekrompen zijn veelal, men heeft niet het recht een ander wezen in de wereld te schoppen, om het een geheel leven lang te laten lijden, onschuldig, voor een eigen egoïsme-daad! Zij, die dat doet, moge te verontschuldigen zijn, o zeker, ik zal de laatste zijn, om haar met den eersten steen te werpen, ik, die àl mijn leven lang heb geprotesteerd tegen het holle van den schijn, waar het zoogenaamde ‘zedelijke’ huwelijksverhoudingen geldt, allèén omdat de wet of de kerk die toevallig bezegelden. Maar, toejuichen of aanmoedigen een daad, die geschiedt uit eigen zinnenbegeeren, en ten koste van een ander, die onmachtig is er tegen te protesteeren, omdat hij zijn eigen geboorte niet heeft kunnen, tegengaan, dat is m.i. eene, zooals onze maatschappelijke verhoudingen nu eenmaal zijn, en (Gabriele Reuter zegt het met recht in hare brochure nog in onafzienbaren tijd zullen blijven ook), zéér groote verantwoordelijkheid op zich durven nemen, zóó groot, dat ik iedereen zou willen raden bij de schaduwzijden van de gevolgen, zooals Achter de Wereld die héél wáár laat zien, ernstig stil te staan!

Tot zoover de inhoud van den roman uit dit bizonder oogpunt, het eigenlijke oogpunt, waarom ik hem besprak. Ik zal niet treden in uitvoerige bizonderheden wat den verderen afloop aangaat: het verval dezer familie tegen wil en dank, en ondanks de zeer groote wilskracht van Amelie, is uitnemend geschetst, zooals b.v. wanneer ‘Jan’, om er wat bij te verdienen, van de school afgaat, en dáármede

[p. 796]

geraakt uit zijn vroegeren stand, of wanneer ‘Ro’, ondanks de zeer zorgvuldige opvoeding harer moeder, tengevolge der dubbelzinnige verhouding waarin zij van jongsaf verkeerde in anderer oogen, en waardoor mannen haar beschouwden als minder ‘fatsoenlijk’, als minder ‘dame’, dan de dochtertjes hunner wèl-getrouwde kennissen, daardoor ten prooi wordt aan begeerige zoenen en schuine handtastelijkheden, en een soort ervaring opdoet in deze dingen, die haar karakter blijvend bederft.

Dat alles, héél klaar geschilderd, en zonder eenige overdrijving, zóó, zou ik zeggen, dat het niet valt tegen te spreken door wien ook, maakt dezen roman van Jeanne van Reyneke van Stuwe tot een boeiend en interessant stuk modern leven, een harer best-gelukte romans van den laatsten tijd, waarvan ik alleen betreur, dat zij in sommige scènes van liefde-wellustigen aard haar toevlucht heeft genomen tot dat soort stuitend realisme, dat zij in Tragische levens, en in andere harer werken van een vroegere periode, zoo hinderlijk huldigde; ook zou ik haar een verwijt willen maken van den klad, dien zij, waarschijnlijk niet uit opzettelijke misleidingzucht, maar uit onwetendheid, werpt op de orthodoxe bijbelopvatting, wanneer zij meent, dat de aanhangers van deze orthodox-christelijke leer op zulk een huichelachtig-hard-wreede wijze met bijbelteksten om zich heen gooien, als zij het hare ‘mevrouw van Enschot’ laat doen, op het sterfbed dezer oude dame! Zoo levenswaar, zoo objectief, als de overige tooneelen zijn in het boek, zoo ‘bedacht’ en nonsensachtig doet aan die sterfbed-scène van dat spijkerharde mensch, dat allerlei geheel en al te onpas er bij gehaalde bijbelteksten opdreunt. Pour le besoin de la cause moest deze richting er misschien in worden vertegenwoordigd, want inderdaad is zij fel tegen al wat zweemt naar vrije-liefde-verhoudingen; maar, onbekendheid met de personen die er toe behooren, maakte hier het bedoelen der schrijfster tot een volkomen mislukking. Dat is jammer voor haar boek, dat ik overigens, zelfs afgescheiden van de reden waarom ik het hier ter sprake bracht, las met genoegen, als een roman als zoodanig, zonder andere pretentie dan te willen zijn roman; iets wat onze literatuur maar zoo heel weinig meer oplevert: een goeden roman zonder meer.

ANNA DE SAVORNIN LOHMAN.