De Hollandsche Lelie. Jaargang 22

Dagboekbladen en Herinneringen.
door Anna de Savornin Lohman.
(Vervolg van No. 48.) XXV.

Waarom ik eerst zooveel opgang maakte bij de moderne dominees, met Vragensmoede, en later werd hun zondebok?

Om dezelfde reden, waarom ik een paar jaren daarna het evenzeer heb verkorven bij de feministen, omdat ik namelijk, in plaats van mij aan te sluiten bij hun richting, zooals zij dat van mij verwachtten, een eenling bleef, een eigen-persoonlijkheid, die noch lust noch verplichting gevoelde, zooals dat met de meeste menschen wèl het geval is, zich vóór deze of die partij, of groep, of richting, of levensbeschouwing, te verklaren en tegen gene. -

Immers, Vragensmoede, eerlijke, oprechte, spontane uiting van eigen denk-leven, en dat ik, juist omdat het dat was, had opgedragen aan hem, die dat begreep, die, na-zelf mij heel-streng-orthodox te hebben grootgebracht, hoog- en edeldenkend genoeg was om te kunnen billijken en waardeeren mijn afkeer van het gehuichel en wereldsch gedoe van zeker soort christendom en calvinisme, aan mijn vader, het was in de oogen van o zoo velen een boek van belofte dat ik nu weldra zou behooren tot de hunnen, de modernen. Ik werd overstroomd met brieven, en daaronder van moderne dominees in overgroot aantal, van min-of-meer tegen de orthodoxe, of tegen de richting van Kuyper, of ook tegen mijn oom Jhr. Mr. A.F. de Savornin Lohman ingenomen menschen, voor wien Vragensmoede vóór en boven alles was: een wapen tegen die orthodoxen, tegen die richting van Kuyper, tegen mijn oom, wiens naam ik droeg, voor wiens dochter ik telkens verkeerdelijk werd gehouden. Die soort menschen konden geen van allen begrijpen dat er niets ‘achter

[p. 775]

school’, achter een zoo oprechten, gedurfden roman, niets van particuliere wraakzucht, of van schandaalbejag, of van ruzie met mijn vader. En daarom werden hunne brieven zoovele aanbiedingen aan mij, om in hun modernisme, in hun partij, in hun richting, te hervinden gemoedsrust, vrede, vriendschap. En mijn beleefdelijk daarvoor bedanken, mijn ver-blijven-staan, mijn niet de minste begeerte toonen die uitgestoken handen aan te nemen, maakte hen boos, stelde hen te leur, werd hun een ergernis. Het was voor dezulken zulk een satisfactie, eene freule de Savornin Lohman zich te zien keeren tegen haar opvoeding en de tradities van haar geslacht, zulk een Schadenfreude gaf zoo'n opzienbarend feit, dat de ontgoocheling daardoor slechts te sterker werkte van mijn eigen heel onberoerd blijven door den door mij-zelf-verwekten storm. -

Door mijn boek had ik mij, in de oogen van zulke moderne drijvers als ik hier bedoel, als het ware verplicht geheel en al tot hen over te komen; op die eerste schrede behoorde nu immers van rechtswege de tweede te volgen. Maar die bleef uit; ik stond stil op den drempel van het huis dat ik den rug had toegekeerd, dat van mijn opvoeding en van de tradities van mijn familie, maar ik voelde niet den minsten lust een nieuw huisje van nieuwe begrippen en andere geloofshaarkloverijen en van zoo is het en zoo behoort het binnen te treden. De ervaring, die over mijn hoofd was heengegaan, door het leven-zelf, had mij vrij-gemaakt, innerlijk-vrij. - Ik was mij-zelve van toen af, op mijn 28^ste jaar, een vrijgemaakte, - en dat vergeeft ‘men’ ‘de compacte Majorität’, om met Ibsen te spreken, nooit of te nimmer aan een mensch, dat hij zichzelf is, en zich niet laat binden, of laat vasthouden door partijbelangen en godsdienstige en menschelijke voorschriften. Kent gij Ibsens' onsterfelijken Volksfeind. -? Dr. Stockmann, met zijn illusies, zijn innig geloof in de eerlijkheid van anderen om dat hij-zelf is eerlijk, met zijn droevig uiteinde van ondergang, met zijn verloochend en belasterd worden juist door de menschen-zelf die het meest aan hem hebben te danken, hij heeft mij altijd weemoedig herinnerd aan de levensgeschiedenis van mijn vader, speciaal wat het Surinaamsche deel daarvan aangaat. Dezelfde naïeve zorgeloosheid, hetzelfde onbegrensde vertrouwen in de onbaatzuchtigheid en eerlijkheid eener hem ondertusschen exploiteerende, hem schijnbaar vriendschappelijk-gezinde, in den grond alleen zich-zelf-dienende quasi ‘intieme’ omgeving, hetzelfde blinde vertrouwen in het zegevieren-moeten der goede eerlijke waarheid, dezelfde jammerlijke ontnuchtering, hetzelfde niet-kunnen-begrijpen toch hoe gemeen en hoe valsch de meeste menschen nu eenmaal zijn, zelfs nìet na die bittere ondervinding, en eindelijk het alleen-staan, heel-alleen, opgeofferd aan een beginsel, dat voor iedereen die het heette te handhaven slechts was een dekmantel om zichzelf te dienen, dat hij-alleen ernstig had genomen als 'n beginsel waarvoor men moet bereid zijn te vallen desnoods, maar dat heilig blijft.

Ik heb het reeds vroeger gezegd, hoezeer Ibsen mij heeft gevormd tot de mensch-verachtende, nuchtere levensbeschouwing, die de mijne is. Zijn zoo scherp-ware teekening van partij-belang en geknoei-achter-de-schermen, onder 't motto: het heil van 't volk, in Der Volksfeind, heeft er niet weinig toe bijgedragen mij ook in dit speciale opzicht met heldere oogen te leeren zien 't minne van de menschheid, en van haar gescherm met groote woorden en heilige idealen, - voor de leus.

Maar, om op Vragensmoede terug te komen, zeker, er waren onder de talrijke brieven, die ik naar aanleiding van dat boek ontving, ook vele het goed-met-mij-meenende, hartelijke, zelf-geloovige menschen, en het spreekt van zelf dat ik hun dankbaar was, en steeds zal zijn, voor hun belangstelling in mij; ook van Roomsche zijde werd mij dikwijls in alle oprechtheid zulk een: Kom tot ons toegeroepen, en ik heb dan altijd gevoeld hoeveel gelukkiger het is Roomsch-Katholiek te zijn grootgebracht dan protestantsch, omdat men ons-protestanten van kind-af africht op twijfelzucht en op critisch onderzoek. En zich dan verbaast dat wij meer leed dan vreugde hebben van ons protestantsch godsdienstleven.

Met Vragensmoede begon ook dat gewroet naar het: Wie zou deze zijn en wie is met dien bedoeld, waarin het Nederlandsche lezerspubliek zoo zeldzaam uitmunt, vermoedelijk omdat ons landje zoo heel klein is, en daardoor iedereen van elkaar alles afweet. Daardoor kan er geen boek uitkomen van actualiteit, of ‘men’ speurt en zoekt en gist: Die meneer is daarmee bedoeld, en die freule heeft daarvoor tot model gezeten, en die juffrouw is bepaald in de werkelijkheid gene dame. 't Spreekt van-zelf, als in een roman de erin optredende menschen maar eenigzins gelijken op levende werkelijkheids-

[p. 776]

typen, dat men altijd wel kan vinden iemand die op hen lijkt in 't werkelijke leven; juist daarin zit 'm immers het talent van den begaafden auteur, dat hij geen tooneelpoppetjes maar menschen maakte, zooals hij ze zag, zooals ze zijn. Onlangs kwam ik - ik meen in de Telegraaf - een onderhoud tegen, door Willem Paap gevoerd naar aanleiding zijner boeken; men weet hoe hij Jeanne Collette en Vincent Haman schreef o.a., en hoe het toen niet ontbroken heeft aan beschuldigingen, dat hij bepaalde personen had willen aan de kaak stellen; welnu Paap merkt zeer terecht aan, dat een goed auteur altijd werkt naar levende modellen, juist omdat zijn werk anders slecht zou uitvallen, maar zonder dat het hem met dat al ook maar in de verste verte te doen is om dezen of genen persoonlijk te ‘beschrijven’. Zoo is het inderdaad. Zoo is het ook mij gegaan met al mijn boeken. Ik zie om me heen en merk op, en ik verwerk de levende typen die ik gadesla tot een geheel van roman. Is het mijne schuld, juist omdat mijn typen wáár zijn, leven, dat men in het kleinsteedsche dorp den Haag altijd wel mannen en vrouwen te over kan vinden, die min of meer lijken op mijn verbeeldings-personen, en die men dan op afternoon-teas en aan societeit-kletstafels ‘herkent’, om zoowel die werkelijke personen als mij te bekwijlen. - Zoo ook ‘herkende’ de een in van Uytwéérde mijn oom, de ander mijn vader, zoo wist een derde precies wie Huberte was, en wie haar man, etc, etc. - En eerst recht kwamen de tongen los bij den daarna volgenden roman: Het eene noodige. Natuurlijk, nu wist ‘men’ daardoor ineens precies alles en nog wat over mij in mijn levensgeschiedenis, en door de namen te zetten daarin op de personen van mijn boek! - Ook werd ik bij die gelegenheid gewaar - wat ik eerlijk beken bij al mijn levenservaring toen nog niet te hebben geweten in dat speciale opzicht... hoe vuil de menschen zijn op zedelijk gebied. - Ik ben er Frans Netscher altijd dankbaar voor geweest dat hij hierin zoo juist en zoo eerlijk voelde, toen hij in een bespreking van mijn roman wees op het smerig-vieze, waarmee zeker soort mannen zich vermijden in goorheid, door hun eigen natuur uitgedacht, omdat zij niet in staat zijn een eerlijk liefdegevoel van vrouw te begrijpen in een eerlijke-schildering. - Trouwens, hij is niet de eenige man geweest gelukkig, die mij beter verstond dan de massa; heeft men mij met veel vuil geworpen, men heeft mij ook begrepen hier en daar; - met Ibsen zeg ik, het oordeel van de minderheid is voor mij meer waard in zulke gevallen, dan dat der meerderheid; want die begrijpt per-se verkeerd en onjuist en oppervlakkig. Niets is dommer en onnoozeler dan de ‘meerderheid’, op welk gebied ook! - Amusant tot afwisseling is het aantal huwelijks-aanzoeken, dat ik door dien roman, en later nog door de brochure: ‘De liefde in de Vrouwen-questie’, kreeg; er waren er onder hoogst-zonderbare, en ook hoogst-beredeneerde; zij gingen uit van mannen voor wien het vaststond, dat ik met dien roman bedoelde: Trouw me toch als je blieft, - en die dan heel verbaasd waren, dat ik, wel verre van verrukt in hun armen te vallen, heelemaal niets geen behoefte aan zooiets aan den dag legde, om de heel eenvoudige reden, dat mijn eigen liefde-roman was 'n afgesloten stukje leven al, waardoor ik zoo intens had geleden, dat ik tegelijkertijd voor goed met alle ‘liefde’ had afgerekend. Ware dat niet het geval geweest, ik zou misschien niet eenmaal er toe gekomen zijn juist dien roman en die brochure zoo onbevangen te schrijven, zoo geheel en al als eene, die zelve staat reeds voor altijd buiten die dingen, en die juist daarom ze zoo eerlijk-kalm beziet.. - Er zijn naturen, die maar eens liefhebben kunnen, die alles ineens geven, en die nimmer meer een tweede maal opvlammen, omdat ze zich den eersten keer al verteerden voor-goed. De mijne is nu eenmaal zoo, wat liefde aangaat; maar men heeft dat volstrekt niet nagevoeld, natuurlijk niet, daarvoor is ‘men’ veel te grof besnaard. Het Eene Noodige was nog nauwelijks uit, toen een oud heer, die het onmiddellijk had gelezen, lachend tot mij zeide: ‘Nu zal je eens zien, hoe gauw je trouwt; nu zullen ze op je af komen’. - Ik begreep hem niet; ik vond het, eerlijkgezegd, een flauwe aardigheid. Maar later, toen ik al die baard-likkende mannen en mannetjes inderdaad zag op me afkomen, op hoop van zegen, van vrije liefde, van 'n huwelijk om zichzelf aan mij te verkoopen soms, hun lichaam tegen mijn geldverdienende pen, - ja, toen heb ik begrepen en de voorspelling van dien ouden heer en de geheel andere beweegredenen, die ‘men’ zocht in mijn werk, dan die, welke mijn pen hadden bestuurd. - Ik was toen 29 jaar, en dus nog jong genoeg om door die vuile, vieze bezoedeling van mijn vrouwenziel pijnlijk te worden aangedaan, dat erken ik volmondig; maar ik

[p. 777]

leerde er van lieverlede de schouders om ophalen met die minachting voor ‘Publiek’, die ik deel met Multatuli; wat kan het mij schelen ten slotte, nu de omstandigheden mij immers dwongen mijn ziel te openen voor de jan-en-alle-man-lezers-wereld, nu moet ik er mij dan ook in schikken, dat jan en alleman die ziel begluurt en betast, met vuile, vieze, zwarte straatvingers. Dat is mijn leven nu eenmaal. - ‘Es muss’ - om met mijn lift-jongetje te spreken. Want immers, mijn ziel kan ik niet weren uit mijn boeken. Ik ben nu eenmaal die ik ben, ik ben een persoonlijkheid, een karakter. Ik kan geen onpersoonlijke, onoprechte leuterkouserij bij elkaar pennen, zooals een middelmaatmensch, auteur of schrijfster nommer-zooveel. Van den dag af waarop ik in het openbaar optrad voor het publiek, kon ik niet anders dan mij-zelve zijn, dat wil zeggen, eerlijk, waar, oprecht, zonder doekjes er omheen te winden.

Dat is mijn succes, en het is de reden van mijn verkeerd-begrepen-worden, van den haat dien ik opwek, en van mijn veelgelezenheid. Men heeft mij zoo dikwijls gevraagd, hoe hebt U den moed of den lust dit of dat openlijk te zeggen, hoe hebt u dit of dat durven schrijven, etc.? Ik kan slechts antwoorden: hier is sprake noch van willen, noch van durven, doch slechts van een niet anders kunnen schrijven dan zoo, met mijn heele ziel er in. En vandaar dat niemand zoo zeer verbaasd is geweest als ik-zelve in alle nederigheid over den storm, dien ik reeds menigmaal verwekte, want ik heb nooit iets anders bedoeld of gewenscht dan de eenvoudige waarheid zeggen, en ik heb daardoor nooit vooruit vermoed, hoe die waarheid in anderer oogen zoo merkwaardig is, of zoo gedurfd, of zoo beleedigend. - Toen ik de brochure: De Liefde in de Vrouwen-questie uitgaf, nadat ze eerst artikelsgewijze was verschenen in het Soerabayasch Handelsblad, vond ik heel den inhoud zulk een gewoon en van-zelf-sprekend iets, dat de er op gevolgde woede van de feministen, en het geharrewar, en het ingezonden-stukken gedoe, enfin, al de ijselijke toorn van de dames, getrouwde, en ongetrouwde, voor mij, in alle oprechtheid, bepaald komiek was van gekheid en nonsens-achtigheid, maar vooral van huichelarij en aanstellerij. -

ANNA DE SAVORNIN LOHMAN.

(Wordt vervolgd)