De Hollandsche Lelie. Jaargang 22

Hoofdartikel
Brief uit Genève.
Calvijn en de brandstapel.

Evenals de moord op den hertog d'Enghien een vlek is op het beeld van den grooten Napoleon, eveneens is de brandstapel, waarop Michel Servet door Calvijn werd geofferd, een onuitwischbare vlek op de nagedachtenis van den grooten Hervormer.

In 1511 geboren te Villanueva in Aragon, ontwikkelde Michel Servet zich tot een groot geleerde. Hij werd geneesheer, maar schreef ook meerdere verhandelingen en boeken op theologisch gebied en, later, toen hij te Vienne (Dauphiné) gevestigd was, kwam hij er toe, over het vraagstuk der Drie-eenheid met Calvijn te correspondeeren.

Daar zijn meeningen over dit onderwerp afweken van die van Calvijn, ontstond er tusschen hen een levendige polemiek en deze leidde den laatste tot beleedigingen en tot een geloofshaat, zóó onverzoenlijk, dat hij op 13 Februari 1546 aan zijn beroemden geloofsgenoot, dominé Farel schreef:

‘Indien Servet in Genève komt, zal ik niet dulden, dat hij er levend uitkomt’.

Ondertusschen, hij moest zeven jaren lang geduld oefenen, want eerst in 1553 deed zich de gelegenheid voor om zijn prooi te grijpen!

Servet had in 1552 heimelijk zijn boek

[p. 530]

‘La restitution du Christianisme’ laten drukken. Calvijn, vernemende dat Servet er de auteur van was, laat in 1553 door een zekeren de Frie, met wien hij nauw in aanraking was, een brief schrijven aan de Inquisitie te Lyon, waarin hij, onder overlegging van het boek, dat de schrijver hem in goed vertrouwen zelf had toegezonden, Servet bekend maakt als de auteur.

Veertien dagen later, doet hij denzelfden strooman meer dan twintig latijnsche brieven, die hij (Calvijn) van Servet ontvangen had, aan het zelfde adres zenden!!

Terecht schreef ‘le pasteur’ Gabarel: ‘Calvijn toont zich hier zoodanig door fanatisme

Jonannes Calvin.
Feb. 11. Juli 1509; gest. 27. Mat 1564.

beheerscht, dat hij er toe komt: ‘à n'avoir plus la notion du bien et du mal.’

Ds. Nicolas Weiss, vlg-secretaris v.d. Vereenig. v.d. geschiedenis van het fransche protestantisme zegt dat: inlichtingen en documenten van niemand anders dan Calvijn kunnen ontvangen zijn.

Dominé M. de la Roche vermeldt: ‘Het is zeker, dat Servet te Vienne is gevangen genomen op aanwijzing van Calvijn. Servet verweet het hem in den vollen raad en uit niets blijkt, dat Calvijn zulks ooit ontkend heeft.

Voltaire noemt het toezenden van die brieven een ‘action qui suffirait pour le déshonorer à jamais.’

De toeleg lukte: Servet werd te Vienne gevangen genomen en wegens ketterij ter dood veroordeeld; in het doodvonnis werd melding gemaakt van de geschriften en brieven van de hand van Servet en gericht tot: ‘maître Jehan Calvin, prêcheur, à Genève, et par le dit sieur reconnu’.

Ondertusschen, de inquisitie mocht dan dezen vogel, haar aangebracht door den ketter der ketters, al geknipt hebben, gebraden hebben zij hem toch niet, want hij ontsnapte uit de kooi, en de inquisitie moest zich tevreden stellen met het verbranden van Servet in effigie.

Maar, 't was hier óók: uitstel is geen afstel, en als de Katholieken dan het wild lieten ontsnappen, Calvijn was er ook nog, en die vergat niet, wat hij zeven jaren geleden aan Farel had geschreven! Belofte maakt immers schuld!

En dan, noemden de Katholieken de Hervormden ‘ketters’, Calvijn gaf denzelfden naam aan diegenen zijner kudde, die maar eenigszins van meening met hem verschilden, en dat men te Gevève, de stad der Reformatie, evengoed brandstapeltje kon spelen als in de landen der inquisitie, zou hij toonen. De inquisitie kon gerust zijn!

Servet heeft de ongeloofelijke maar wel begrijpelijke onvoorzichtigheid om, vluchtende, zijn route over Genève te nemen; Calvijn, van zijn aanwezigheid onderricht, laat hem daar gevangen nemen, nadat hem eerst zijn geld en kostbaarheden afgenomen zijn!

Voltaire noemt dit laatste in zijn: ‘Essai sur les moeurs’ een ‘brigandage’.

Daarna wordt hij bijna zonder kleeren in den kerker geworpen, zoodat hij verkleumt van koude; enfin ‘warmte’ zou men hem later wel geven, en dan overvloedig!

Bijstand van een rechtsgeleerde wordt hem geweigerd; ziek en ongeloofelijk vervuild (zie verder: ‘Les poux me mangent tout vif’) noodzaakt men hem zich gansch alléén te verdedigen tegen een troep (bande) dominé's en Calvijn zelf.

De lust tot zingen zal den ongelukkige in zijn kerker wel vergaan zijn; maar, zooniet, dan had hij terecht kunnen zingen:

Ce n'est pas la peine assurément
De changer de gouvernement.

want op 26 October werd hij ‘en présence des Saint-Livres’ (wat deden die daarbij) ver-

[p. 531]

oordeeld om mèt zijn boek, levend verbrand te worden.

Bij het aanhooren van de lezing van dit zijn doodvonnis, zinkt Servet in elkaar; hij schreit en huilt....

Maar, is het vleesch al zwak, (heeft Jezus niet ook gesidderd in den hof van Gethsémané) de geest herneemt zijn veerkracht: ferm biedt hij weerstand aan de huichelachtige beden om zich te bekeeren, van zijn vijand, die hem daarvoor in zijn kerker komt opzoeken, en óók om nóg met hem te redetwisten. Niets neemt hij terug!

Moedig en steeds biddend volbrengt de martelaar eindelijk den droeven gang naar den

Michel Servet
Brulé a Genève en 1553.

brandstapel....

Servet leed lang.... O, Gruwel! Onder de ontzettende folteringen van het vuur steeds roepende: ‘Jésus, ayez pitié de moi. Pitié....

Voltaire schreef later:

Quand son ennemi fut aux fers, il lui prodigua des injures et les mauvais traîtements que font les lâches quand ils sont maîtres. Il le fit brûler vif, et jouit de son supplice, lui qui, s'il eût mis le pied en France, eût été brûlé lui-même; lui, qui avait élevé si fortement sa voix contre les persécutions.

Alhoewel Calvijn zich tegen het verwijt van Servet vermoord te hebben, verdedigd heeft, was deze verdediging uiterst zwak tegenover de overweldigende macht der feiten.

Op 30 September 1561 schrijft hij een brief aan den markies de Poët, welke brief heden nog bewaard wordt op het kasteel Bastie-Roland bij Montélimart; in dezen brief is de volgende zinsnede te vinden: ‘Dergelijke monsters moeten gesmoord worden, zooals ik het Michel Servet, Spanjaard, heb gedaan.’

Trouwens, ter loops zij aangemerkt, dat de man wiens beeltenis in deze bladzijden wordt weergegeven aan Michel Servet's brandstapel niet genoeg heeft gehad.

Neen, neen, het gebod: ‘Gij zult niet dooden’ was voor dezen bijbelkenner als ongeschreven!

Hoor wat Jean Jacques Rousseau er van zegt: ‘Wee hem die den Hervormer mishaagde; wie aanstoot gaf aan zijn gevoelens!

Bolsec, Gribaldo, Thivent-Bellot, Robert Le Tourneur werden verbannen als ‘ketters’, Antoine Narbert werd de tong met een gloeiend ijzer doorboord, omdat hij beleedigende uitdrukkingen over Calvijn gebezigd had; Denis Bellonet met een gloeiend ijzer op het voorhoofd ‘gemerkt’. Matthieu Antoine werd vogelvrij verklaard omdat hij had durven beweren, dat men ‘ketters’ (d.w.z. ‘gereformeerden’ die anders ketterden dan Calvijn) niet verbranden moet!!

‘Anderen nog werden ter dood veroordeeld: Gruet wegens godslastering; de zonen van Philibert Berthelier wegens vijandige ‘gezindheid’ jegens Calvijn; Mornet wegens bijbel-ontheiliging en Antoine d'Argilières werd ter dood gebracht omdat hij de partij van Servet had durven opnemen tegenover ‘Calvijn.’

Daar begon de vierhonderdste jaardag der geboorte van Calvijn te naderen en men wilde dien dag plechtig herdenken; doch men begreep ook, dat éérst boete moest worden gedaan voor den moord door hem op Servet gepleegd.

Zoo werd dan op 27 October 1903 den 350^en jaardag van Servet's marteldood, een steen, een ‘monument expiatoire’ opgericht op de plaats van den brandstapel te Genève (champèl).

De voorzijde op nevenstaande afbeeldingen zichtbaar, spreekt alléén van den brandstapel, niet van zijn aanrichter, en is gekeerd naar een vrij drukken rijweg. Maar de achterzijde is gekeerd naar een weinig gebruikt wegje, en daar leest men:

Fils respectueux et reconnaissants de Calvin Notre grand Réformateur.

[p. 532]

Mais condamnant une erreur qui fut celle de son siècle Et fermement attachés à la liberté de conscience
Selon les vrais principes de la Réformation et de l'Evangile Nous avons élevé ce monument expiatoire
Le 27 Octobre 1903.

Zooals men ziet: water en melk! Voltaire, die gewoon was om geen blaadje voor den mond te nemen, noemde dien brandstapel een ‘crime’; de oprichters durfden hem noemen ‘une erreur’ en voegen er aan toe: ‘qui fut celle de son siècle’ alsof dat ook zelfs maar een verschooning kon zijn voor den apostel der Hervorming.

Het laffe ‘Sauver la chèvre et le chou’

Monument Michel Servet à Champel près Genève Erigé le ler Novembre 1903.

bracht hier feitelijk voort een monument, tot aandenken van het slachtoffer en tegelijker tijd als bewijs van eerbied en dankbaarheid (Fils respectueux et reconnaissants de Calvin) aan zijn belager! Maar dat laatste stond op de achterzijde!!

De goegemeente echter begreep het zaakje best en zei al dadelijk: ‘On a élevé un monument à Servet’ zóó staat het er, ‘en l'honneur de Calvin.’

In het jaar 1909 zal men een grootsch monument binnen de grenspalen van Genève oprichten, om den 400^sten geboortedag van Calvijn te herdenken; dit monument komt tot stand door internationale bijdragen. Toen de plannen daartoe bekend werden, namen vrijdenkers het plan, óók door internationale bijdragen een monument op te richten ter eere van Servet, dat dan géén twijfelachtige opschriften zou dragen; en, rationeel als het was, om dat gedenkteeken dan óók te Genève te plaatsen, vroeg de commissie daarvoor vergunning.

Die door de autoriteiten geweigerd werd! Eén monument, spottend genoemd ‘le monument de l'hypocrisie confondue’ was genoeg, en een tweede, dat dan eerlijk de waarheid zou verkondigen, zou ál te erg vloeken met het monument in wording ter eere van de Reformatie, d.w.z. implicite van haar schepper Calvijn.

Betreurenswaardig, die weigering van het in vele opzichten zoo vooruitstrevende Genève! Dan heeft de ‘Ville lumière’ in een analoog geval zich heel anders gehouden; want wat zag ik verleden jaar te Parijs?

Op den heuvel van Montmartre, hebben de Katholieken, zooals bekend is, onlangs gesticht de basiliek ‘du Sacrè Coeur’. Van af die hoogte geheel Parijs domineerend, staat het daar als een indrukwekkend monument tot glorie van de Katholieke kerk. d.i. van Hem, die liefde predikte, die geen haat kende.

En op het voorplein van die kerk, en zelfs gelegen in de hoofdas er van, is tegelijkertijd een bronzen standbeeld verrezen; 't is dat van den chevalier de La Barre, en op het voetstuk kan men lezen, dat deze 19 jarige in 1766 onthoofd is, omdat hij zijn hoed niet had afgenomen voor een voorbijkomende Katholieke processie.

Jean François le Fèvre, chevalier de La Barre, werd in 1747 te Abbeville geboren. Een oude heer, Duval de Saucourt, had zich onbehoorlijk gedragen tegenover een tante van de La Barre, en deze jonge man maakte hem daarop belachelijk. Op den 9e Aug. 1765 werd een houten kruis op de Pont-Neuf te Abbeville beschadigd. Duval, zich willende wreken, geeft de La Barre aan als de dader, zijn aanklacht alléén baseerende op het feit, dat deze in Juli van datzelfde jaar geweigerd had voor een geestelijke processie zijn hoed af te nemen; de La Barre wordt daarop veroordeeld om eerst onthoofd en daarna verbrand te worden, na eerst gemarteld te zijn door het aanleggen van ‘scheenbeenschroeven’.

[p. 533]

Men geeft hem een monnik tot steun bij zijn tocht naar het schavot; eerst krijgt hij en zijn gezel wat te eten, maar de schreiende monnik kòn niets eten. ‘Kom, laten we wat gebruiken’ zegt de jongeling ‘gij zult evenveel kracht als ik noodig hebben bij het schouwspel, dat ik ga geven.’ Op een wipkar met het opschrift: ‘Impie, blasphémateur, sacrilège abominable et exécrable’ vervoert men hem naar het schavot. Moedig beklom hij het schavot, op het laatst tot den monnik zeggende: ‘Ik had niet gedacht, dat men een jongmensch voor zoo'n kleinigheid ter dood zou brengen.’

Al weet ik nu heel goed, onder welke omstandigheden de vergunning der Parijsche autoriteiten tot oprichting van dit monumentje werd verleend; al werd het verleden jaar nog noodig geacht het dag en nacht door een politie-agent te doen bewaken, ik wil toch wijzen op de schrille tegenstelling in handelwijze tusschen die Katholieke metropool en eene Calvinistische stad: de eerste maakt het den vrijdenkers niet onmogelijk hun in brons gegoten beschuldiging te zetten vóór het monument van de glorificatie zijner godsdienst; en de Calvinistische stad weigert een stukje grond, niet gevraagd als dáár tegenover het monument, maar zelfs elders in de stad!

Voorwaar, men zou zoo zeggen dat de Calvinisten het in casu afleggen tegen de Katholieken in verdraagzaamheid; en ook in tact en doorzicht; want, wat is het gevolg geweest van de weigering: nu is het monument voor Servet verrezen op enkele kilometers van Genève, op Fransch grondgebied, te Annemasse, een katholiek stadje; toen ik er vóór stond, in die echte katholieke omgeving, was het mij alsof de aanklacht die er uit spreekt tegen Calvijn, hier luider klonk, dan zij ooit in eigen omgeving met mogelijkheid had kunnen doen! Had het te Genève gestaan, dan was het geweest een eerlijke bekentenis van begane misdaad, een schoone boetedoening; nu het te Annemasse staat, is het geworden een aanklacht tegen den Hervormer, tevens een getuigenis van de onverdraagzaamheid der Calvinisten in de twintigste eeuw!

Innig medelijden, met wreker en prooi beiden, kwam over mij toen ik het in deze bladen afgebeelde monument aanschouwde.

De oprichters zijn, zooals te verwachten was, in hun opschriften niet half geweest.

Op de voorzijde las ik:

A Michel Servet apôtre de la libre croyance et martyr de la libre pensée, né à Villeneuve d' Aragon le 29 Septembre 1511 et sur la dénònciation de Calvin brûlé en effigie à Vienne par l'Inquisition Catholique le 17 Juin 1553 et brûlé vif à Cenève le 27 Octobre 1553.

Op de rechterzijde:

L'arrestation de Servet à Genève, òu il n'avait ni publié, ni dogmatisé et òu par conséquent il n'était pas justiciable, doit être regardée comme une barbarie et une insulte au droit des nations. Voltaire.
Enfermé dans une prison humide, malade et privé de tout secours, Servet écrivait à ses juges: Je vous supplie que vous plaise abréger ces grandes dilations... vous voyez que Calvin pour son plaisir me veut ici faire pourrir (zoo staat het er) en la prison. Les poux me mangent tout vif, mes chausses sont déchirées et n'ai de quoi changer ni pourpoint ni chemise qu'une méchante...

Op de linkerzijde:

Michel Servet
helléniste, géographe, médecin, physiologiste a bien mérité de l'humanité par ses découvertes scientifiques; son dévouement aux malades et aux pauvres; l'indomptable indépendance de son intelligence et de sa conscience.
Au moment suprême comme dans tout le cours de son procès, jamais un mot de retraction ne sortit de la bouche de Servet; ses convictions étaient invincibles et il avait fait à la cause de la vérité la sacrifice de sa vie.

‘Post tenebras lux’ is het hoopvolle devies van Genève's wapen.

Maar, helaas! de weigering van een plaatsje voor het beeld van den martelaar, bewijst dat er altijd nog te weinig licht is doorgebroken door de nevelen.

De haren rijzen te berge als men zich indenkt in dat vreeselijke: een mensch levend verbranden!

Dat zulks ooit op aarde, al was het slechts éénmaal, kon geschieden is een vlek op de menschheid; dat het ooit plaats kon vinden ter eere van God, is een ten hemel schreiende godslastering; maar duizendmaal erger is de brandstapel van Servet: een beestachtigheid, die alleen onder de menschen gevonden werd, niet onder de beesten.

B.W. VAN DE KAMER.

Aan Michel Servet, apostel van het vrije geloof en martelaar voor de vrije gedachte, geboren te Villeneuve in Aragon den 29e September 1511 en op aanklacht van Calvijn in effigie verbrand te Vienne door de Katholieke Inquisitie den 17e Juni 1553, en levend verbrand te Genève den 27e October 1553.
De gevangenneming van Servet te Genève, waar hij niets had openbaar gemaakt, noch leer Stellingen verkondigd, en waar hij dus niet aan de rechtspraak onderworpen was, moet beschouwd worden als een barbaarschheid en een beleediging van het volkenrecht. Voltaire.
In een vochtigen kerker opgesloten, schreef Servet, ziek en van allen bijstand ontbloot, aan zijn rechters: Ik smeek u, dat het u behagen moge de zaak te bekorten... gij ziet dat Calvijn mij hier voor zijn genoegen wil doen vergaan in de gevangenis. Ik word opgegeten door de luizen, mijn broek is verscheurd en ik heb noch een wanbuis noch een hemd om te verwisselen.

[p. 534]

Michel Servet, hellénist, aardrijkskundige, geneesheer, physioloog, heeft zich verdienstelijk gemaakt voor de menschheid door zijn wetenschappelijke ontdekkingen, toewijding aan zieken en armen en de onbedwingbare onafhankelijkheid van zijn verstand en geweten. In zijn laatste ure zoowel als gedurende den geheelen loop van zijn proces, kwam er nooit een woord van herroeping van zijn lippen; zijn overtuiging was onoverwinnelijk en hij had aan de zaak der waarheid zijn leven gewijd.