De Hollandsche Lelie. Jaargang 22

[p. 453]

Boekbeschouwing.

Quia Absurdum, door Nico van Suchtelen. Kort geleden schreef ik in dit blad over de Brieven van Frederik van Eeden, over het zwakke, het energie-looze, het als een riet door den wind heen en weer bewogene van diens ziel, zich openbarend in bijna elken regel dezer vertrouwelijke ontboezemingen. Ik dacht aan dien werkelijkheidsmensch Van Eeden terug, bij de schepping van den romanmensch Odo, uit het hierbovengenoemde boek van Van Suchtelen. Dezelfde wil- en krachtloosheid, hetzelfde wroeten in eigen kleine-ik, dezelfde groote, wereldverbeterende plannen, bij dezelfde volslagen ongeschiktheid van karakter om die, ook maar in een uiterste begin althans, tot uitvoering te brengen. - Beiden, Van Eeden en Odo, de man die werkelijk bestáát en de man die leeft in de verbeelding van Van Suchtelen, zijn een afschaduwing van den tijd waarin wij leven. Is immers ook niet gansch onze literatuur voortgekomen uit de Van Eedens en zijn tijdgenooten, die haar hebben doortrokken van hunne onmachtige woede tegen dat wat zij-zelf 't ongeschiktst van allen zijn te verbeteren of te veranderen? Die onmachtige, verlammende toestand van zichzelfbewuste kleinheid en nietigheid, die onze daadkrachtige voorouders niet gekend hebben, zij is als de vloek, welke rust op het hedendaagsche geslacht van klagers zonder daders te worden. Zij, die vóór ons geleefd hebben, die onze vrijheid bevochten en onze koloniën stichtten, die oorloogden en elkaar in naam van het geloof te vuur en te zwaard vervolgden, zij gaven zich geen moeite van zelfbeschouwing en van studie van eigen-ik! Zij hadden hunne afgebakende grenzen van gedachten over fatsoen en zedelijkheid en plicht en deugd en godsdienst en eer, en wat dies meer zij, en in die grenzen bewogen zij zich, zelfverzekerd, en overtuigd goed of slecht te handelen, al naar gelang zij altemet in overeenstemming waren met wat hun ‘plicht’ en hun ‘eer’ hun gebood, dan wel ‘zondigden’ daartegen. Een dergelijke bekrompen, enghartige, maar rustige levensopvatting maakt sterk, maakt groote mannen, groote tijden! Lees b.v. eens die oprecht-geschreven, volkomen eerlijk alles opbiechtende fransch mémoires van een St. Simon! Welk een ijzersterk vertrouwen in zichzelf, welk een naïef geloof in de beteekenis van adel, standen, rangen! Bladzijden achtereen schrijft hij vol, om u uit te leggen waarom niet déze maar géne het eervolle recht toekomt Lodewijk den Veertienden zijn chemise aan te reiken; geheele hoofdstukken worden gewijd aan de opsomming der familie-grootheid van deze, der mésaillances van die! Kleingeestig! O zeker! In zóó hooge mate, dat wij, van een tijd ná de revolutie, zulk een enghartigen gedachtengang nauwelijks begrijpen kunnen! Maar, juist dóòr dat eng-afgebakende van zijn weggetje, óók welk een rustig, manmoedig voortschrijden, zonder zien ter linkerzijde noch ter rechter, zonder zichzelf wat wijsmaken, kalm-cynisch beredeneerend de zeldzame voordeelen, voor hem verbonden aan den dood van den Dauphin, terwijl de man ondertusschen nog leeft en waarschijnlijk zal beter worden, maar óók weer tegelijkertijd eerlijk erkennende aan zich zelf het weinig-christelijke van zulk een berekening, en daardoor met eigen-ik in het reine over zijn gebrek aan onbaatzuchtigheid! Een andermaal, wanneer hij het heeft over de in zijn dagen uitbrekende twisten tusschen Jansenisten en Jezuïeten: ‘Ik voor mij geloof alleen in de partij van Jezus Christus.’ Kan men het korter en raker en eenvoudiger zeggen, en duidelijker met zichzelven ééns zijn wáárop het eigenlijk alles aankomt! Toch zal deze zelfde man het tegelijkertijd geenzins versmaden beurtelings de Jansenisten en de Jezuiëten te vriend te houden, als hij dat noodig oordeelt voor zijn carrière! Voor zichzelf wetend wat hij wil, gaat hij door 't leven, máákt de gebeurtenissen, dwingt de omstandigheden. En met hem leeft heel zijn omgeving op dezelfde, zich alléén met het heden bezighoudende-manier, en het is aan onze eeuw overgelaten geworden de denkers, de levensmoeden, de zoekers te kweeken, die, met te véél geweten en te véél fijngevoeligheid in zich om te durven leven wreed en gedachtenloos, zooals eigenlijk leven altijd is, te weinig daadkracht toch, te weinig energie, te weinig levensmoed bezitten, om te veranderen, te herscheppen, te overwinnen.

Laat mij, vóór ik nader inga op Quia Absurdum, nog even toelichten mijn vergelijking tusschen Frederik van Eeden, zooals hij ons zichzelf laat zien in zijn Brieven, en Odo, het verbeeldingsproduct van Nico van Suchtelen. Frederik van Eeden doet je daarom zoo onsympathisch, zoo teleurstellend aan, in deze voor openbaarmaking zoo weinig geschikte gemoedsuitstortingen, omdat hij leeft, bestaat, is; en nog wel is een man, die optreedt als hervormer, als wereldverbeteraar, als ‘Heiland’, zooals hij, naar aanleiding

[p. 454]

zijner Waldentheorieën en zijner twee laatste ‘Johannessen’, niet onverdiend spottend wordt genoemd.

Van zoo iemand doet het pijnlijk aan hem nog zoo voortdurend met zichzelf en de kleinste levensdingen in onmin te zien, als blijkt uit zijn Brieven! Zeker, wij hebben allen onze oogenblikken van zwakheid en van bij de pakken neerzitten, wij hebben óók allen - ik spreek natuurlijk slechts van de denkenden onder ons - onzen tijd gehad van zoeken, vragen, geen uitweg zien voor ons groot, overstelpend levenswee! Want wij óók zijn kinderen van dezen zelfden moeden tijd, aan wiens invloed slechts de gedachtenloozen ontkomen! Alleen - en dat is het waarin Van Eeden zoo bedroevend tegenvalt - indien we niet ondergingen in zelfmoord, dan leerden we overwinnen, o niet de wereld, maar wel ons eigen-ik, door te zien van lieverlede het heel-geringe en waardelooze van dat eens zoo belangrijk-geachte eigen persoontje! Al dat onbegrepene, dat in opstand geraakte, dat in ons roepende om rechtvaardigheid en begrepen worden, wat lijkt het van weinig beteekenis ten slotte tegenover al de raadselen van het onbegrepen en onverklaarde heelal om ons! Wat doet het er toe of gij en ik straks ten grave dalen, met ons pakje zwaar van ongestilde verlangens om méér gerechtigheid, méér licht, méér elkaar waardeeren kunnen, méér ruimheid van denken en begrijpen! Als we ons toch te zwak, te onmachtig weten, om dat tot stand te brengen, die machtige hervorming van het menschdom, is het dan niet beter te zwijgen, en te berusten in wat de eeuwen, zonder onze hulp en naar hare eigene wetten en regels, onmerkbaar tot stand brengen!? Is het niet veel kleiner nog dan den gedachtenkring der burgerlijkste, bekrompenste kleinstad-juffrouw, (op wie Van Eeden misschien hemelhoog neerziet), dit zijn eigen lamzalig gejeuzel en gekerm en zichzelf het hoofd breken over de onbenullige Nieuwe Gids critiekjes en Kroniekaanvallen etc., op zijn werk, door zijn exvrienden? Een dichter van vroegeren datum, op wiens ‘gerijmel’ groote geesten in den trant van Van Eeden meestal minachtend smalen, ik noem De Genestet, heeft het reeds gezegd:

‘Met uw literaire vrienden
Raakt gij meestal gebrouilleerd.
Vriendschap toch is slecht te vinden
Waar slechts ijdelheid regeert.’

Indien Van Eeden, zelf volkomen overtuigd dat de Nieuwe-Gidsers het bij het verkeerde eind hebben en hij het bij het rechte heeft, bij wijze van troost zich dit ‘leekedichtje’ had herinnerd, hij zou ons het bedroevend kleinzielig schouwspel hebben bespaard van een ‘groot man’, die, na tien jaar, nog zóó klein is zijn vijanden te vergasten op een volledige uitgave zijner jammerklachten over de door hen te boek gestelde critiekjes en recensies, om hem af te breken!

Intusschen, Van Eeden is een mensch van vleesch en bloed, Odo, de hoofdpersoon uit Quia Absurdum, is een verbeelding-schepping van een auteur! Wat dus in den ons allen bekenden Van Eeden teleurstelt, blijft bij Odo slechts een willekeurige uitbeelding van een kunstenaar! Van dit standpunt beschouwd, is deze uitbeelding er eene waarvoor men eerbied moet hebben, omdat zij zeer goed is geslaagd, ons op zeer realistische wijze laat zien wat er terecht komt van de zoekers en denkers en met zichzelf in het ongereede geraakte karakters van onzen tijd, te zwak om te leven, te begaafd om zich te bedwelmen met nietigheden, last voor zichzelf en voor anderen! Ik weet niet of de auteur de bedoeling heeft gehad een dergelijke idée te laten uitkomen in zijn boek, dat alsdan een verwantschap zou hebben met wat men verstaat door tendenz. Ik geloof dit, alles saämgenomen, niet! Daartoe is zijn stijl, zijn gedachtengang te onbeheerschd, daarvoor schreeuwt er te veel een stem van aanklacht door zijn woorden, alsof hij zichzelf vereenzelvigt met de gedachten en handelingen van zijn hoofdpersoon! Men zou zeggen, in één woord, hij, de schrijver, staat zelf midden in zijn werk, met beide voeten! Daardoor maakt hij allerminst den indruk van het te geven bij wijze van strekking, veel meer als gewrocht uit zijn eigen zielsstemmingen!

Hoe dit zij, te gróóter waarde heeft het boek als zoodanig, indien het aldus onbewust is geworden tot een getuigenis onzer slappe tijden en karakters!

Want dat is het! Met of zonder den wil des schrijvers. Neem dezen van den beginne af zichzelf veel te ernstig nemenden Odo, liefhebberend in kunst en muziek en sociaal-democratie en wetenschap, totdat het hem op een dag duidelijk wordt, dat hij op die wijze slechts de ‘overheerschers’ dient, en ‘met het volk moet meeleven’. De volslagen onmacht van den beschaafde, den ‘meneer’, om zich daadwerkelijk te schikken in den omgang met werklui, in het leven in een armoedig kosthuis, onder arbeiders, etend als zij, en

[p. 455]

verstoken van al de voorrechten zijner opvoeding, dien éérsten schok tusschen theorie en practijk, tusschen woorden en daden, is uitnemend nágevoeld in de volslagen mislukking van het tienmaandelijksche krullenjongenbestaan, eindigend in den terugkeer tot de vroegere levenswijze! Is het daarop volgende ‘kolonisten’-leven een fantastische dooreenmenging van Walden, van Van Eeden, en de bekende stichting te Locarno, waarheen ook meerdere Hollanders een tijdlang bedevaart maakten, om er een ‘nieuw leven’ te beginnen? Ik zou dit evenzeer vermoeden, als ik in Remi, den Boschmensch, en Olthoff, den profeet, een dooreenhaspeling ontmoet van den onlangs ook in dit blad behandelden ‘Méva’, aan wien ik-zelf toen een artikeltje wijdde, nu ik hem sinds eenige jaren aan de Riviera aan het werk (of aan het luieren?) zie. De ‘Méva’, anders gezegd onze vroegere landgenoot Jozef Salomonson, is aan de Locarno'sche inrichting verbonden geweest; dit, en zijn Hollanderschap, maken mijn vermoeden, dat hij en zijn theorieën niet vreemd zijn aan die, welke in ‘Harmonie’ worden opgevoerd, te waarschijnlijker. Maar ten slotte is dit alles bijzaak! Waar het op aankomt, dat is de levenswaarheid van elk dezer typen. De aristocratie, die zich in de personen van Lora en Max en Odo afscheidt in ‘de gemeenschap’ van de democratie, vertegenwoordigd door de ex-werkvrouw Frieda, en den boer Tobber, en diens hebberige vrouw; de dweepzucht van Olthoff en Albertus, weer een derde element, niet te vereenigen met die twee anderen, die, ieder op zichzelf, ook niet samen passen, al die jammerlijke teleurstellingen en ontgoochelingen in één woord, waaraan al de ‘gemeenschaps’-levens onzer dagen zoo rijk zijn, wie onzer kent ze niet, heeft ze niet bijgewoond, zoowel als de verbitteringen, brochures, strijd-geschriften, enz., waarmede kolonisten en ex-kolonisten, in ons vaderland en daarbuiten beide, zichzelf het leven vergallen, en den toeschouwers dat veraangenamen, omdat deze hen uitlachen! Het is de groote verdienste van dit boek, dat het, opzettelijk of niet doet er niet toe, het speelbalachtige van den hedendaagschen zwakkeling, die ondertusschen zichzelf zoo heel groot gelooft, zoo levenswaar heeft geteekend! De omlijsting van de figuur is zwak, zwak en onzuiver, bijna kinderachtig gedacht, die groote, verblinde, ongemotiveerde liefde tot eene, niet eenmaal omlijnde of in het boek-zelf optredende ‘Minka’. Zwak die manier van uitwerking, door een derde, een vriend, een ‘Arthur’, die Odo beschrijft! Zwak heel het verwarde, dikwijls leelijkgedachte samenstel van het verhaal! Maar dat alles is zoozeer bijzaak, wordt zoozeer te niet gedaan door de uitnemende gedachten van het geheel, dat men den schrijver voelt als een iemand, een begrijper van de dingen.

Dat is zoo goed, dat verwarmt je; dat geeft je het héérlijke gevoel dat er, behalve gedachtenloozen en in zichzelf verdwaasde gekken, ook nog gezond-begrijpende menschen rondwandelen in onzen hedendaagschen tijd; menschen die, al zijn ook zij niet vrij van de gebreken van dien tijd, ze zien kunnen met open oogen, en zonder zichzelf daarom te houden voor nog iets extra-bijzonders ook!

ANNA DE SAVORNIN LOHMAN.