De Hollandsche Lelie. Jaargang 20

Uit den ouden tijd.
door A.J. Servaas van Rooyen. Oud-Gemeente-archivaris.

XXXII. Over Nonnenkloosters in Brabant. IV.

Alsnu volgt eene reformatie van het Convent van Orthen door Bisschop Metzius, van 1573-1574.

Daarin wordt ‘alderierst’ geordineerd en bevolen, dat al de ordonnantien en statuten, gemaakt, zoowel voor de broeders als voor de zusters, met alle naarstigheid en diligentie door hen ‘onverbreeckelycken’ onderhouden werden. 2. ‘Item silentium houden ten tijde ende plaetsen in doude ordonnancie gespecificeert.’ 3. Niemand zal ‘ennich eygendom bij hem hebben.’ 4. Niemand van de zusters zal voortaan mogen gaan ‘buyten der poirten zonder speciael consent ende sonder het geestelijck habijt, op peyne van daeraf gestraft te worden.’ 5. Naarstelijk moest onderhouden worden de oude ordonnantie betreffende ‘tsmorgens ter seecker uren op te staene, ende te onderhouden den goddelycken dienst ende bedinghen.’ 6. De ‘mater sal nerstich syn, om die capyteldaegen waer te neemen, die zusteren te vermaenen, ende oyck te straevene (straffen), die straevinghe van doene zullen hebben; desgelycx onderhouden die gewoenlycke collatie daghen.’ 7. Opdat des te beter alle ‘verkeerde of ongeregelde vriendschappen’ zullen voorkomen worden, ‘ende alle oirsaecke van ennighe suspicie van quaet’ was geordonneerd, ‘dat noch den pater, noch ennighe van den broeders, noch waerlyck (wereldlijk) persoen, woenende binnen thuys van den pater, en zal gaen zonder wettelycke reedenen binnen den sloete of bevanghe van den zusteren, oft indyen hij aldaer te doene heeft om ennighe wettighe reden wille, en zal daer nyet langer blijven dan die saecke en vereyscht.’ 8. De zusters mochten evenmin, zonder speciaal verlof van de mater komen ‘binnen den byvanghe van den broeders, tenzy dat se aldair van de mater om ennighe merckelycke zaicken gesonden worden.’ 9. Ook zullen de zusters ‘zonder merckelycke noot nyet gaen in de caemere van den pater oft broeders, oft oyck bij enniche werlycke personen aldaer woenende, oft oyck daarby eeten ende drincken; maer indyen dat die pater oft ennighe van den religieusen wilt ennighe zuster spreecken, oft deselve susters willen den pater oft broeders spreeken, tzelve zal geschien naer doude ordonnancie int tveechuys ('t weefhuis (?)), scheende (scheidende) tspatershuys van den zusterenhuyse, ende datte voir die traellien, die daertoe gemaict zijn. 10. Aan des paters tafel mochten geen andere gasten aanzitten, dan zij ‘die dair noetelyck moeten weesen, ende en sal men daer niet langer over taeffel sitten dan anderhalff ure,’ ingevolge het concilie provinciaal van Mechelen, ‘ende die taeffel opgenoemen zijnde, soe en sal men geen drinckerye houden, noch in detcaemer, noch in ennige caemer van den religieusen.’ 11. Geen linnen lakens mochten binnen het godshuis uitgelegd worden om te bleeken op Zondag of op Heiligen dagen,

[p. 197]

maar indien dit noodig mocht zijn, dan moest een ‘express consent’ daartoe worden gegeven. 12. Niemand van buiten mocht wasschen of bleeken in het convent, ‘om die groete verstroetheyt, die daaraf compt te schouwene.’ 13. Op Zon- en Heiligen dagen mochten, ingevolge de oude ordonnantie geen luiden ‘van binnen der stadt’ toegelaten worden ‘totter spraecke van den religieusen’ tenzij zij iets noodzakelijks te zeggen hadden. Op andere dagen mocht dit geschieden, doch met consent van de mater, en ter plaatse en op de tijden daartoe voorgeschreven. 14. Dit artikel verbood ‘dat geen mans, tzij klercken oft andere persoenen, en zullen spraecke houden motten maechden oft conventualen, tzij binnen tweefhuys, bachuys, brauhuys oft andere plaetsen, sonder merckelycke nootsaecke ende met consent van de mater.’ 15. Geen van de conventualen mocht zonder specialen last van de mater eenig werk doen, hetzij wateren distilleeren ‘oft ennighe andere saecken voir yemanden van buyten, om alsoe te schouwen alle proprieteyt ende alle oirsaecke waerdoir die groote familiariteyt zoude moghen commen van vreemde persoonen’. 16. Geen ‘bancketeeringhe’ mocht gehouden worden in de ‘firmerye’ of andere plaatsen met luiden van buiten. 17. Opdat deze ordonnantiën des te beter zouden mogen onderhouden worden, wordt bevolen, dat men voortaan alleen door een poort zal uit het convent gaan en er in komen. 18. Als de ‘procuratesse’ haar generale en jaarlijksche rekening deed moesten daarbij tegenwoordig zijn, boven den pater en de mater, zes of zeven van de oude religieusen, die van rekenen verstand hadden. 19. Tot des te beter toezicht moest in des Bisschops handen overgelegd worden den staat van den godshuize, ‘met oyck die fundatien van de missen, aldaer gefundeert, ende dat binnen den tijde van eender maent naestcommende.’ 21. Opdat de devotie van de conventualen mocht bevorderd worden, ‘ende dat sij God den Heere in heuren roep te gevierichlycker (vuriger) dienen zouden, so eest dat wy oirdineeren totter nerstiger beeden van den meestendeel van den religieusen, dat men voortaen den dach van der H. Maget Ste Agneten, Patronesse van denselven convente, zal solemneelycken vieren, ende dat alle religieusen geoirloft worden op denselven dach het Hochwerdich Sacrament tontvanghen, opdat sij met haeren Bruydegom Christum Jhesum metter H. Maget Ste Agneten dyen dach zouden moghen vereenigen.’ 22. Item consenteeren wij oyck uut speciaelder gratien, dat op den St. Andriesdach, Patroon van derselver kercken desselver Godthuys, ende op Palmsondach een yegelycken oyck zal geoirlofft weesen dat Hoechwerdig H. Sacrement tontfanghen.’

26 September 1584 werd na de visitatie geordonneerd en gestatueerd. 1. De zusters moesten ‘te biechten comen’ en haar hoogtijd houden. 2. Zij moesten met elkaar in goeden vrede, zonder haat en nijd leven, en ook zonder onbehoorlijke partijschap, welke ‘opgeresen is ter oerzaecke van Sinte Catharinen, Sinte Barbelen ende Sinte Agnetengilde’, wijl deze ‘Santinnen met alsulcke partijsschap niet vereert en wordden; waerom (daarom) sal men die beelden vercieren op een gelijcke maniere’. 3. bevat het voorschrift om de gewone gebeden en getijden naarstiglijk te onderhouden. 4. Met devotie moest elken dag de mis gehoord worden. Opdat de zusters, belast met de bleek, haar gebeden en getijden zullen kunnen onderhouden, moest de mater vele zusters in de bleek dienst laten doen om korter werkzaam te zijn. 5. Om groote verstrooidheid te voorkomen, mocht niemand van buiten in het convent laten wasschen of bleeken. 6. Bij tijds moesten de zusters ter maaltijd en ter collatie komen. 7. Silentium moest men houden in het warmhuis, de ‘reefter’, de bedekamer, ‘opten dormpter’, enz.; in het convent mocht men geen ‘nieumaren stroyen’. 8. Het ‘handwerck’ moest gedaan worden zonder baat en profijt, en in goede gehoorzaamheid. 9. De zusters mochten geen geld of rentebrieven bewaren, maar zy moesten ze aan de mater overleveren; brieven mochten zij niet schrijven of ontvangen dan met consent van de mater. 10. De mater moest, zorg dragen dat de zusters van het noodige voorzien werden, zonder onderscheid te maken. Eveneens moest zij de zusters die oud en koud waren, voorzien van goed vuur. 11. ‘Item die susteren sullen alle curiosicheyt in doecken ende habyten schouwen, (schuwen), ende egeensins blauwe ofte geverude (geverfde) voerschoeten draeghen; noch oock moeghen dansen ende springhen onder malcanderen, off met weerlycke luden, ende egheen weerlycke liedekens singhen’. 12. Slechts om wettige redenen, en met verlof, mochten zy ‘uytgaen in der stadt’, vergezeld van een mede-zuster. Slechts een uiten ingang mocht er zijn, namelijk aan de gastpoorte. 13. Verboden werd ‘het aenhaelen van buytenluyden, die de susters verbij moeghen

[p. 198]

gaen. Ende als se ennighe vrienden spreecken ofte tracteren moeten, dat sall geschieden aen die gastpoorte ende nyet in de firmerie ofte werckhuysen, noch oock in hoecken en winckelen (dit woord beteekent eveneens hoek); ende sullen eerst oirloff van der mater daertoe hebben die op Sondagen ende heylighe daeghen nyet er sal moegen oirloven te spreecken met den vrienden binnen der stadt woonende, buyten noot.’ 14. De oversten mochten geen dienstboden aannemen of behouden dan die eerlijk zijn, van goeden naam en faam, en moesten vooral zorg dragen, dat ze des middags en des avonds op tijd, en allen tegelijk, ter maaltijd komen, en voor zeven uur des avond ‘uuyt den bevanck van den susteren’ zijn, tenzij de noodzakelijkheid dit anders vereischte, dat dan met voorkennis van de overste moest zijn. Zij mogen niet met de zusters ‘in hoecken oft winckelen’ spreken, eten of drinken en onbehoorlijke vriendschap sluiten. ‘In welcken gevalle sullen d' oversten de knechten, daer merckelyck in schuldich bevonden, oirloff geven, ende laten ghaen sonder ennighe dissimilatie; ende niet te min die susteren, daerinne gebreckelyck geweest synde, straffen ende corrigeren, off oock versetten nae gelegentheyt van der saecken’, 15. De zusters zullen niet komen binnen den ‘bevanck’ van de broeders, ‘ten waer uuyt redenen met oorlove van der mater, ende alsdan egeensins gaen in der broeders en der dienstboden cameren ende cellen’, eveneens zullen de pater, de broeders en de knechten ‘aen der susteren sijde niet comen, dan alser te doen hebben, daer niet langher blijvende dan die saecke en vereyscht, ende egeensins in hoecken en winckelen metter susteren spreecken, eeten ende drincken’. 16 en 17 zijn ongeveer gelijk aan art. 10 en 18 van de Reformatie, hiervoren medegedeeld. 18. Opdat deze ordonnantie wel onderhouden zou worden, ‘sullen d' oversten die heylighe disceplyn te werck leggen ende straffen die hiertegen misdoen, na gelegentheyt van den misdaet, ende egeensins hen vermijden den heyligen ondanck te verdienen, ons aenbrengende de rebellanten, om daerinne versien te worden nae behooren’.

* _* *

Achtereenvolgens worden nu in het Handschrift behandeld de verschillende kloosters van den regel van St. Augustinus, welke waren het St. Geertruiklooster te 's Hertogenbosch, St. Annenborch te Rosmalen, Bethania of Windmolenberg te 's Hertogenbosch, de Swesteren aldaar, Nazereth te Waalwijk, Hoydonk te Nederwetten en St. Maria Magdalena te Zalt-Bommel. De stukken over St. Annenborch, later te 's Hertogenbosch gevestigd, beginnen met voorschriften betreffende de ‘noodige behoedzaamheid in het aannemen en besturen der novicen.’

Nuttig en oorbaar wordt geacht, dat men groote hoede en naarstigheid zal hebben in het ontvangen van novices, ‘ende in te setten, omdat dick die quaede, die geen berispinge en moegen lijden, werdden ontfangen ende metter anderen geveuget, swaer moeyenisse plegen te doen der religien of der orden. Als die dan werden gelaeten sonder goede insettinghe, na der ontfanginge, plegen te lijden grooten schaede in den voortganck der oerden. Het wort strengelyck verhoeden, dat sy voertaen dat huys nyet meer en beladen met persoonen aen te neemen, dan men metten renten des huys wel onderhouden ende versien mach, als ook den stoel van Roomen gebooden heeft, opdat sij niet en vallen in ongehoersaemheyt ende van de orde oock nyet gedwongen en wordden te scheyden; ende sonderlinghe met kynderen die beneeden twelf jaeren sijn ende noch weinich innicheyts of aendacht hebben.

‘Ist dat die hoer noetdruft hebben, soe en saldy geen ander swaerheyt van eyssinge maecken, mer wijsheyt gebruycken nae gelegentheyt der saecken en der persoonen; oock sal men versien, dat die persoonen weetende sijn ende mechtich, ende off sij ennige ouders off naesten hebben, die arm of ommechtig zijn, die hoerder behoevich souden zijn ende dien sij verbonden sijn, opdat van aenneemen sulcker persoonen den huyse geen beswaernisen commen.

Buyten den slot moechdy hebben twee ofte drie priesters, min off meer, soe vele als van noode is.

Tot ontfanginge der persoonen dunct ons dit onderscheet ende sorchfuldicheyt nut ende orbelyck: ierst te houden soo dat men om hoocheyt des geslechts, noch om gaven, noch om geen dinck, dat hoort tot hoecheyt ende giericheyt deser werelt, nyemant en ontfange wiens geselschap om quaede seden, of dergeenre, die hem toebehoeren schadelyck mochten sijn, dien, die in der religien zijn. In dengeenen die men ontfangen sal, vermaenen wij dat men ierst mercken sal goede seden, ende sonderlinghe, dat sij sachtmoedich, seggelyck ende sedich sijn, ende lijdsaem in berispinge. Men sal seer

[p. 199]

nerstelyck prueven of sij sijn stantachtich (standvastig) in hoeren opset, ende of sij volcommelyck versma den die ydelheyt deser werelt in snootheyt der cleederen, in oeffeninghe des arbeyts ende vernederinghe, in gereeder gehoorsaemheyt in swaere ende scherpe dinghen, in uuytgaen haers wille ende eygen sins, in houdinge der silentien ende rusten, in staedicheyt der heylige lessen ende gebets, in welneminghe der berispinghe ende der correctien, in wackerheyt des waeckens ende der abstinentien, in bereetheyt tot belijden der sonden ende oepenbaringhe der becoeringhe ende in anderen deser gelijck, in welcke dat men prueven mach, of sij waerachtelyck willen der werelt ende haers selfs sterven, ende Godt in der heyliger religien leven.

Men sal hoer het habijt der religie nyet geven, eer dat sij commen sijn tot haeren XIIII jaeren. Als dan den susteren van yemant dunct, dat men se tot den habijt der religie ontfanghe of noeme, soo sal men haer die regel ende statuyten voerleggen, opdat sy weet onder wat statuyten ende gebooden sij haer geven wil. Ende en mach sij om geen vreese der strengicheyt gekeert werdden van hoeren opset, soe sal men se proeven of sij dat gedoen can, dat die gemeyn manier des cloosters eyscht. Ende en mach men daer geen seeckerheyt aff hebben, soe sal men soo lange beyden (wachten), totdat seecker werdde. Daernae, nae goetduncken des paters ende der mater, mach sij bidden om dat habijt der religien, ende opten dach die haer geset wordt, sal sij commen voer den pater ende dat convent ende knyelen voer der mater voeten, ende als haer die pater vraecht: wat begeer dy? soo sal sij knyelende antwoorden: Ick begeer die bermhertigheyt Godts ende het geselschap der armer susteren ende die orden van Sint Augustijn. Dan soe mach hoer die pater ennighe vermaeninghe doen, naedat hem dat goet dunct. Daernae van geheyte des paters (daartoe door den pater geheeten), seet die mater, hebbende hoer handen tusschen hoeren handen: Van Godts weegen ende van des convents weegen, soe gheeve ick u die broederschap der orden van Sint Augustyns regel. Daernae moegen sij gaen met verloff des paters. Als sij dan gecommen sijn in der kercken, op die steede daertoe geordineert sijnde, vraegt hoer die pater nae manieren hier navolgende, corter off langer nae sijner goetduncken. In den yersten, of sij uuyt eeniger oerden is gegaen ende off sij vry is; of sy ennige manne trouwe ende geloofte mocht hebben gedaen; of sij verbonden is met enniger gelooften; of sij genoch gedaen heeft van claegen of van schulden; of sij ennich gebreck of sieckheyt aen hoer heeft, waerom dat geen orboer en waer hoer te ontfangen. Daernae sal hoer die pater voerhouwen (voorhouden) die swaerheyt der orden.’

Voor de ‘Novitien int clooster van Sint Annenborch’ was voorgeschreven, dat als zij 't kleed hadden aangenomen zij al haar dingen aan de mater moesten geven; dat een van de zusters, van goeder getuige ‘haar zou leeren nygen, gaan, staan, ende van allen hoeren wesen’; hoe dat zij zullen hebben nedergeslagen en ‘behoede’ oogen, stil en niet haastig spreken, en in alle zeden en manieren teekenen van ootmoed toonen. Zij zal haar ook leeren hoe zij spreken en reverentie hebben moeten ‘tot hoeren oeversten ende totten anderen susteren’; en in het byzonder zal zij haar dikwijls vermanen, ‘dat sij pijnen sal hoer weerlycke seden ende gewoonten in geestelycke manieren ende seden te veranderen ende te beteren, ende dat quaet dat sij gedaen heeft, met biechten ende traenen te pijnigen, ende die gebreecken oock ende die vleeschelycke begeerten te dwingen; oock eygen wil ende raedt om dat goet der gehoersaemheyt te dooden; alle ootmoedighe ende snoede dinghen ende allen arbeyt neyt te ontsien, mer (maar) willichlycken te doen. Sy sullen uuytdoen den ouden mensch met synen wercken ende dan vervolgende die duechde sullen sy worden nieu in Christo. Sij en sullen niet hebben, dat sij der mater off hoere meesterese sullen willen verborgen off verhoelen sijn. Sij en sal haer selven nyet werpen off mengen in die spreeckinge off in die wercken der andere susteren, mer sy sullen hem allen eer bewysen, ende sij en sullen nau iet dorren (durven) spreecken voir die ander. Ende tot dien dat men haer vraeget, soe zullen sij leeren met scamelheyden ende met vreesen ootmoedelyck ende met luttel woorden te antwoorden. Ende als sij in den capittel vermaent is, sullen sij ootmoedelyck nijgende uuytgaen ende doen als men hoer bevelen sal in silentium, of gebet of wercken. Somptijts doet die meestersse hoer voor die mater ende susteren venie neemen ende hoer gebet bidden om hoer beteringe ende stantachticheyt (standvastigheid).’ Sterven die ‘novitien voir hoirder professie, verleent men hem genadichlyck, dat men hem doet dat

[p. 200]

men die geprofessyde dooden doet, mer sonder sonderlinghe saecken en schrijft men se in den calengier nyet. Ende oock die ontfangen sijn ende sterven voir die cleedinghe, doen wij van gratien als den anderen’.

* _* *

(Slot volgt).