De Hollandsche Lelie. Jaargang 20

La grande Amie door Pierre L'Ermite. Met illustraties van Damblans.

Dit boek heb ik nu voor de tweede maal gelezen en ik heb er steeds meer van genoten. Ik ben verheugd dit te kunnen zeggen van een der nieuwste Fransche boeken, omdat ik weet, dat men in ons land in 't algemeen een zekere minachting heeft voor de moderne Fransche litteratuur. Nog onlangs bleek mij dit uit een gesprek met een dame die ik voor het eerst ontmoette, maar die door haar veelzijdige lectuur - dit bracht haar werkkring mee - wel bevoegd was een oordeel in dezen uit te spreken. Zij vond de Fransche schrijvers ‘òf zóó realistisch, dat zij niet te genieten zijn (Zola), òf al te frivool, ja, laat ik maar zeggen, schuin.’ Tot mijn spijt had ik geen gelegenheid dit gesprek voort te zetten. Ik had anders zoo graag gevraagd, hoe zij dacht over de mijns inziens zoo fijngevoelde, geestige romans van Daudet. Ik heb hier vooral op 't oog zijn Parijsche romans: ‘Fromont jeune et Risler aîné,’ ‘Jack’, ‘L'évangéliste’. Deze zijn ook realistisch, maar zij zijn het werk van een dichter, die leeft, die mee-voelt met de personen, die hij beschrijft, die deelt in hun liefde en in hun haat; en dit fijne medegevoel doet ons verpoozen van de koude onverschilligheid der andere realisten.

Ik vond deze uitdrukking ‘zóó realistisch, dat zij niet te genieten zijn,’ typeerend voor Zola. Ik neem aan dat zijn naturalisme dikwijls onaangenaam aandoet, zijn schildering van het platte, grof-zinnelijke; maar aan den anderen kant kan er ook een machtigen invloed uitgaan van een groot schrijver, die zijn talent gebruikt om den menschen te doen gevoelen de ellende die er nog is, overal op de geheele wereld, die zij, ondanks de vreeselijke gebeurtenissen die er steeds om hen heen plaats grijpen, niet schijnen te zien; vooral wanneer die schrijver, zooals Zola in zijn laatste romans, aan den dag legt een onwrikbaar vertrouwen op waarheid, recht en broederschap onder de menschen.

Aan al degenen die zich zoo minachtend uitlaten over de ‘frivole’ Fransche litteratuur, zou ik willen vragen, of zij wel eens onder den indruk zijn geweest van de zielkundige studies van een Bourget; van de melancholische, van innig gevoel getuigende beschrijvingen der hoogste menschelijke vreugd en smart, in de overweldigende natuur der Oostersche landen, in de triestige mist van de IJslandsche zeeën, waarmede Pierre Loti de Fransche letterkunde verrijkt.

Zou hier niet van toepassing zijn het eeuwenoude: men ziet den splinter in 't oog van den buurman, maar niet den balk in eigen oog. Slaan wij een blik op onze nieuwere letterkunde; is het daarmee beter gesteld? Zijn een Johan de Meester, een Johan Schmidt wel te genieten?

Mijn bedoeling is echter niet een vergelijk te treffen tusschen de Fransche en de Nederlandsche letteren. Ik geloof, dat àlle kunst in een periode van verval is. Zij mist de kracht en de vastheid die tijdperken van beschavingsbloei kenmerken.

Daarom doet het ons zoo goed, wanneer wij iets vinden, dat ons brengt in een stemming van diepe bewondering voor uitingen van waarheid, goedheid, liefde. Dit heb ik gevonden in ‘La grande Amie’.

Het boek speelt in het dal van de Jouine en de Oise, in het dorp Val d'Api. Het is een welvarende, heuvelachtige streek, rijk aan prachtige bosschen en golvende graanvelden. Er bevinden zich in den omtrek

[p. 22]

van het dorp verscheiden buitenplaatsen o.a. de ‘Ferlandière’ en de ‘Abbaye’, waarvan de bewoners zeer vriendschappelijk met elkaar omgaan. De ‘Ferlandière’ wordt bewoond door een jongen man, Jacques, en zijn zuster, Jeanne.

Jacques is een flink ‘fermier’, die de vijftig hectaren land welke zijn vader hem naliet, reeds verdrievoudigd heeft, door de helft van de ‘Neigerie’ te koopen en al de velden om het ‘Boix-Roux’. Dit bosch vormt een scheiding tusschen de Ferlandiére en de Abbaye en behoort aan den ouden burgemeester Etienne, een vriend van de familie de la Ferlandière. Op de ‘Abbaye’ woont een oude dame, die door de jongelui ‘tante Berthe’ genoemd wordt. Sinds den dood van haar schoonzuster en broer draagt zij zorg voor de opvoeding van haar nichtje Odile, een tenger meisje van twintig jaar, wier stemming onder den invloed van haar gestel nu eens uitbundig vroolijk is, dan in hooge mate zwaarmoedig. Tot hun intieme kennissen behoort ook de abt Hans, een eerwaardige grijsaard, die lief en leed met hen gedeeld heeft. Zij leiden daar een rustig, tevreden, werkzaam leven te midden van de boeren en herders, die veel van hun ‘abbé’ en van de families van de Ferlandière en de Abbaye houden.

Totdat er op zekeren dag in het laatst van Augustus in de raadzitting een besluit genomen wordt, dat, zooals Jacques reeds voorspelde, het land, ‘la terre,’ die groote vriendin van de landbouwende bevolking ten onder zal brengen. Er wordt nl. met acht tegen vier stemmen besloten tot het afstaan van land voor de oprichting van fabrieken van lederwaren en voor de exploitatie van nieuwe spoorwegen. Jacques de la Ferlandière, het jongste raadslid, heeft zich met alle macht verzet tegen dit besluit, omdat hij begrijpt, dat het geld dat voor de onteigening van land in het dorp komt, niet tot zegen zal zijn en dat de twaalfhonderd man, die in dienst van de spoorwegmaatschappij zich zullen vestigen in de Val d'Api, niet de welvaart zullen verhoogen. Integendeel, hij voorziet, dat de hooge loonen die de Parijsche fabrikanten waarschijnlijk in den beginne zullen uitkeeren, menigen landbouwer naar de fabriek zal trekken, wien later die stap zal berouwen. In zijn verbeelding ziet hij reeds de herberg van Soupot druk bezet met mannen van de fabriek, terwijl de vrouwen en kinderen langs de straat slenteren en voor het land, de groote vriend der menschen, geen handen meer te vinden zijn. Maar hij moet het onderspit delven voor de omkooperij van de fabrikanten, Nathan en Victor Harmster, rijke Joden uit Parijs, die in de Val d'Api hun rijkdom nog willen vermeerderen, doch.... ten koste van de bevolking.

De familie Harmster, bestaande uit Victor, Nathan en Alberte, dochter van den laatsten, gaat inderdaad zoo snel mogelijk te werk: als tante Berthe en Odile in den nazomer van een reis door Italië terugkeeren en aan het station van Val d'Api afgehaald worden door Jacques en zijn zuster, vinden zij reeds alles veranderd. De ruiten van het station zijn ingeslagen; de perrons, vroeger zoo rustig en netjes, nu een toonbeeld van wanorde; het aardige tuintje van den stationchef dient tot bergplaats voor petroleum; overal op den weg ziet men troepjes jongens in havelooze kleeding, met domme, bleeke gezichten.

Alleraardigst is deze beschrijving van hun thuiskomst: van de aanhankelijkheid van den ouden koetsier Baptiste, die Odile ter doop had gereden naar het kleine kerkje van Fumeçon en die haar nu zelf van de Ferlandiere naar huis wil rijden; van de innige vriendschap tusschen de twee families, een vriendschap die nog versterkt is, toen, voor vier jaar, Jacques en Odile samen aan het sterfbed van haar vader stonden en Jacques, de oudere en sterkere, beloofde het jonge meisje te zullen beschermen. Die vriendschap groeit, langzaam, zonder dat zij er eerst zich zelf van bewust zijn, tot een nog rijker, dieper gevoel, tot een liefde, zoo groot en zoo heilig, dat zij tegen alle hinderpalen stand houdt; een liefde, onbereikbaar voor de lage streken van een jaloersche, wraakzuchtige natuur als Alberte; een liefde, sterker dan de dood, die helpt dragen het vreeselijkste lichamelijke en zedelijke lijden.

De karakters zijn zoo mooi beschreven, de tooneeltjes zoo fijn geteekend. Alberte is de hartstochtelijke, rijke parvenu's dochter, die schatten aan haar toilet besteedt, maar arm is aan het eene noodige, dat het leven tot een zegen maakt, liefde. Eerst vindt zij het verschrikkelijk Parijs te verlaten, ‘de stad der droomen!.. het paradijs der vrouwen!.. het vaderland van de groote magazijnen!.. de eenige plaats waar men zich met smaak kleedt!.... waar men weet te eten!....’ Nu zal het uit zijn met ‘de gezellige bij-

[p. 23]

eenkomsten om vier uur bij Chiboust, waar men zulke lekkere ‘huntley’ knabbelde, met het heilig asphalt van de Madeleine, met de Opéra avondjes in het Théâtre français, en met de gezellige babbeluurtjes, den neus in een kopje five o'clock. Alles uit. Echt Fransch is de brief, waarin zij dit meedeelt aan haar vriendin.

Nathan en Victor Harmster zijn het type van industiëelen, die slechts voor het geld leven, wier hart gesloten blijft voor zachtere, warmere aandoeningen en die dus aan Alberte nooit anders hebben kunnen geven dan... geld.

Doodelijk zal de wraak zijn, die Alberte van het voorwerp harer hartstochtelijke, onbeantwoorde, tot haat overgeslagen liefde, Jacques, overdraagt op hen, die haar beletten haar wraaklust te koelen, haar vader en haar oom. Door haar toedoen gaan de fabrieken hard achteruit, worden de bestellingen opgedragen aan een ander handelshuis en zijn zij genoodzaakt te vluchten voor het woedende volk. Jacques heeft zijn stervende verloofde verlaten om het volk tot kalmte te manen; met behulp van zijn getrouwen redt hij de familie Harmster uit het brandende huis en geleidt hen naar den sneltrein voor Parijs. Alberte wil zich van het leven berooven, werpt zich uit den trein, doch wordt slechts licht gewond. Onder den invloed van haar verwijten volgt Nathan haar voorbeeld, komt om onder den sneltrein naar Brussel.

In een gansch andere sfeer, van liefelijke, vrome gedachten, leven Jacques en Odile, de moedige lijders onder

‘de wreede kwaal,
die langzaam moordt als sluipend gif
en wis, als 't grievend staal.’

Welk een moed in dat tengere persoontje, als zij begint te vermoeden, wàt de oorzaak is van haar zwakte; met hoeveel omzichtigheid verbergt zij haar vrees voor de haar omringenden. Zij zoekt, alleen, den strengen Parijschen dokter op, die het doodvonnis over haar uitspreekt op ruwe wijze. O, die thuiskomst, als zij het zal moeten vertellen; maar zij mist den moed ertoe en zoekt steun bij den abt Hans. Haar hart is in opstand tegen God, die zooveel leed aan Zijn schepselen zendt. De eerwaarde grijsaard spreekt vriendelijk en zacht met haar als een moeder met haar kind en vóór zij naar huis gaat, knielt zij neer in de kapel van de Heilige Maagd en bidt tot God om kracht van geloof voor zich en voor Jacques; terwijl de abt in zijn tuin eenzelfde smeekbede tot God opzendt. Jacques, in het bewustzijn van hun mooie, groote liefde, kan niet gelooven aan de uitspraak van den dokter. Die liefde kan alles overwinnen en door vroolijke afleiding zal Odile nog kunnen genezen! In het begin schijnt het, alsof zij inderdaad alles te zwaarmoedig heeft ingezien. Maar het verblijf op den Odiliënberg, waarvan zij volkomen genezing hoopten, bracht die wel.... voor haar ziel. Daar leert zij bidden: ‘Heer, ik begrijp nog niet, maar ‘Uw wil geschiede!....’ Samen knielen zij neer in het gebed en samen spreken zij over de scheiding, die voor hen geen scheiding zal zijn. ‘Wat God vereenigd heeft, kan niets scheiden; boven de ellende van deze wereld zal mijn ziel de uwe leiden naar gindsche streek, naar het eenige land, waar men naar waarheid kan zeggen, dat men elkaar altijd zal liefhebben.... En de dood, die voor zoovelen is een uur van vrees en angst, zal voor ons zijn het uur van de hoogste zaligheid, het gezegende oogenblik van vereeniging in eeuwigheid. Nooit zal ik meer wezenlijk bij je zijn, dan wanneer ik, in 't oog van de wereld, geheel verdwenen ben....’

Er zijn mooie tooneeltjes in dit boek, op echt Fransche wijze geteekend, o.a. de jacht op het wilde zwijn, de gehechtheid van de jachthonden aan hun meester Jacques, die ze, in den uitersten nood, om Odile de nabijheid van een nieuwe fabriek te besparen, van de hand wil doen.

De toestand van de landbouwers, die door de groote vlucht van de nijverheid achteruitgaan, is zeer actueel.

Minder juist, als Fransche toestand, lijkt mij de geheele verloving van Jacques en Odile. Tot nu toe kende men in Frankrijk niet dezen gelukkigen tijd, waarin men onbevangen met elkaar mag omgaan. Misschien komt in dezen tijd van meerdere ontwikkeling en zelfstandigheid der vrouw hierin eenige verandering. Of heeft de schrijver met een bepaalde tendenz een dergelijken toestand voor zijn land geschetst?

A. L. RASCH.