De Hollandsche Lelie. Jaargang 17

[p. 227]

7 October 1903.
17^de Jaargang.
N^o. 15.

Hoofdartikel
Jeanne Reyneke van Stuwe, door Frans Netscher.

Kunst te katalogiseeren - kunst, die juist haar waarde ontleent aan de volkomen vrijheid van het individu, van den artiest, in zijn staan buiten partijen en groepen - kunst te katalogiseeren, is een gevaarlijk werkje.

En tóch kan 't wel eens zijn nut hebben.

Neem het geval, dat men een karakteriseering van het werk eens kunstenaars moet leveren, die al vrij veel geschreven heeft; men moet die bijvoorbeeld mondeling geven aan iemand, die nooit iets van dien artiest gelezen heeft, en men heeft tijd noch lust den inhoud van al zijne boeken tot in bizonderheden, welke juist deze gewenschte karakteriseering leveren konden, over te vertellen.

Welnu, wat is gemakkelijker dan met enkele woorden de kategorie van werk aan te duiden, tot welke zijn kunst gerekend kan worden; men is er dan met een kleine omschrijving af, en de persoon, dien men wenschte in te lichten, kan zich dan voorloopig met zulk een ‘naastenbij’ tevreden stellen.

En stel nu eens - om dicht bij huis te blijven -, dat men iemand ontmoette, die nog nooit iets van Jeanne Reyneke van Stuwe gelezen had en die ingelicht wenschte te worden over den aard en het uiterlijk aspekt van haar kunst - welke katalogiseering zou men dan moeten geven, om de aanduiding zoo dicht mogelijk bij de waarheid te doen komen?

We gelooven, dat men dan 't beste zou doen door haar in te deelen bij de auteurs der realistische liefderomans.

En wel om twee redenen.

Liefderomans... In de eerste plaats dus romans van of over Liefde! Dit zou volkomen juist wezen. De motorische kracht, die in haar romans - want we willen hier haar kleinere novellen buiten bespreking laten -, we zeggen, de motorische kracht, die in haar

[p. 228]

romans de personen in beweging brengt, is de menschelijke passie der Liefde.

Zie haar ‘Hartstocht’, haar ‘Tragische Levens’, haar ‘Loop der Dingen’ en ‘Het Kind’, en men zal er niet den godsdienst, den roem, den eerzucht, den strijd om het bestaan of een sleepend ziektegeval in behandeld vinden, als het motief dat den knoop der verwikkeling legt. Neen, alles draait in die boeken om de Liefde; de opzet gaat van die passie uit, de intrige wikkelt er zich langs omhoog, de oplossing wordt er door gemotiveerd en verklaard.

Jeanne Reyneke van Stuwe fantaseert haar romanmotieven om de Liefde heen.

Maar in de tweede plaats zijn het realistische liefderomans, omdat zij de Liefde er niet als een abstrakt motief in analyseert, maar ze er in behandelt als een tastbaar iets. Geen liefde als in de ‘Paul et Virginie’, als een bijna onreëel, etherisch, immaterieel gevoel van divinen oorsprong, welke de lichamelijke aanraking schier uitsluit en ondenkbaar maakt; geen liefde als in Ohnet's ‘Maître des Forges’, waar ze, eveneens bijna buiten de vleezelijke samenleving gesteld, tot motief moet dienen, om er allerlei abstrakte theorieën uit los te spinnen - zúlke soort liefdes komen in háár boeken niet voor. Neen, bij haar is de liefde een grijpbaar, reëel, materieel iets, gelijk ze bij negen-en-negentig percent der menschen geleefd en gekend wordt - de Liefde der dagelijksche realiteit. Zij teekent de passie van menschen van vleesch en bloed, zooals ze door de Natuur in den vorm van geslachtsdrang in de menschen is gelegd, de begeerte van het bezit der lichamen, de Lijfsliefde.

Maar - en dáárvoor en daardóór is zij artiest - van dit lijfsliefdemotief weet ze, omdat het door haar temperament en door haar talent op het papier geprojekteerd wordt, kunst te maken: - kunst van sentiment en kunst van woord.

Wat maakt ze er dan van als sentiment?

Hierbij moet, om elke vergissing dadelijk uit te sluiten, voorop worden gezet, dat zelfs waar de lijfsliefde in hare motieven domineert, deze niet besproken en beschreven wordt als de rauwe koppelingslust zooals zich die openbaart in paardenstoeterijen of hondenkennels, waar de beide geslachten worden bijeen gebracht juist met het uitsluitend doel der koppeling. Een oogenblik, een heel enkel oogenblik heeft er bij sommigen de vrees bestaan, dat haar talent haar dien kant zou optrekker. En dat was, toen haar eerste roman (haar ‘Heer van de State’ laten we hier eveneens buiten rekening) uitkwam.

Het is waar, dat Felix, de held van haar ‘Hartstocht’, slechts de passie der lijfsliefde kent, en dat het hoogere gevoel der Liefde, dat wel zijn wortels schiet in het verschil der geslachten, maar toch ook nog àndere uitingsvormen kent, hem vreemd scheen. En vele waren de stemmen, die na de verschijning van dit eerste boek vroegen, of deze schrijfster slechts dezen éénen uitingsvorm van de Liefde wilde teekenen, en of zij de anderen niet kende, want dan zou zij in haar kunst ondergaan. Oók is 't waar, dat in haar ‘Tragische Levens’ en in ‘Het Kind’ de lijfsliefde een groote rol speelt. Vincent en Carla, uit eerstgenoemden roman, zijn menschen, die elkander lichamelijk begeeren en 't niet bij praatjes laten: zij némen elkander. Max in ‘Het Kind’ is eveneens een mensch voor wien de Liefde geen spelerij met woordjes is, maar die de vrouw hoofdzakelijk begeert om haar lichaam.

Maar deze motieven in de romans zijn niet de hoofdzaak, in zooverre dat zij de kunstwaarde der boeken uit een oogpunt van sentiment niet bepalen.

Hiernaast staat iets ánders, iets hóógers, iets wat ze hun plaats in de kunst doet innemen. En dáárop komt het aan.

Dát is, dat die aanwezigheid der lijfsliefde in haar personen, haar aanleiding heeft gegeven tot romanmotieven van hevige en treurige tragiek.

Want hier gaat het toch om: hoe, onder welk aspekt ziet deze schrijfster het liefdesmotief? Geeft het haar aanleiding, om er romans van liefdes-avonturen van te maken, en te beschrijven hoe de geliefden, na veel moeilijkheden en avonturen doorgemaakt te hebben, elkander ten slotte tòch krijgen, en een gelukkig huwelijk de belooning is voor den trouw en de volharding der minnenden? Ziet zij het als een macht, die de menschen tot bizondere daden van moed, van zedelijke stoutmoedigheid aanspoort? Ziet zij het als een temmer, die de slechtheid in de menschen ten onder brengt, ze zacht en beter maakt, en ze omschept tot de steunpilaren der maatschappij? Of ziet zij het als een, door het opperwezen in ons gelegd gevoel, uit hetwelk de bron van het leven, de instandhouding van het ras, de kontinuïteit van het menschen-type voortspruit, en de menschen der beide

[p. 229]

geslachten dus onweerstaanbaar tot elkander voert?

Er zijn auteurs in ons land, die de Liefde onder één of meer van deze aspekten beschouwd en in hun boeken beschreven en verheerlijkt hebben met hunne beste kunstgaven.

Maar tot dezulken behoort Jeanne Reyneke van Stuwe alweer niet.

Neen, zij ziet en vat de Liefde op als een der meest tragische elementen in het mensch-zijn. Voor haar is dat gevoel in de menschen geen moed-geven of geluk-brengen, maar integendeel de oorzaak van allerlei tegenspoed, verdriet, pijniging of ongeluk. In geen harer romans worden de personen gelukkig door de liefde, die tusschen hen bestaat. Neen, deze voert ze tot allerlei ellende en tegenspoed, ontgoocheling en berouw. Haar godin der Liefde is nimmer glimlachend, maar altijd schreiende en klagende. Opzettelijk of niet - dàt doet er minder toe -, maar als zij de Liefde in de boeken voorstelt, is deze steeds de oorzaak van de ellende, teleurstelling, en den ondergang der minnenden. En dat zoowel in als buiten het huwelijk. Hebben de minnenden elkander nog niet, dan brengt het liefdegevoel ze niet tot geluk, en in het huwelijk ook is het de zaaier van ontgoocheling en pijn.

Voor deze artieste is de Godin der Liefde geen macht, die vruchtbaar maakt, het leven helpt kontinueeren en levenslust wekt, maar een macht, die vernietigt, verteert, het leven afsnijdt en den levenslust dood. Haar Amor is in het zwart gekleed, heeft beulskleeren aan, en de adelaar van het Noodlot zweeft boven haar hoofd. Overal waar zij tusschen twee menschen treedt, sticht zij ongeluk. Zelfmoord komt in haar vervolg. Tragiek gaat van haar uit. Zij is de ontbindende en vernietigende macht op aarde.

Haar Liefdegodin is een ‘Amor destructiva’.

De romans, die zij tot nu toe geschreven heeft, bewijzen deze uitspraak.

Neem haar ‘Hartstocht’: Felix, haar hoofdpersoon, sterft aan liefdesuitputting.

Neem haar ‘Tragische Levens’: Vincent is door zijn liefde voor Carla diep ongelukkig; Carla's echtgenoot heeft evenmin een gelukkig huwelijk; en Carla zelf eindigt, door het ongeluk dat haar liefde voor Vincent haar gebracht heeft, met zelfmoord.

Neem haar ‘Het Kind’: Max brengt ongeluk door zijn liefde-opwekken en zijn hartstocht bij Dolphy, en als het huwelijk gesloten wordt, weet men dat ze een leven vol ellende en ontgoocheling tegemoet gaan.

En neem haar ‘De loop der Dingen’: Jan brengt door de liefde, welke hij bij Bet heeft opgewekt, geen geluk in haar leven, maar stoffelijk en geestelijk vernietigt hij haar rustig bestaan, totdat zij, arm en ten einde raad, zelfmoord pleegt.

Men ziet het dus: het Leven is voor deze schrijfster geen Paradijs van Eros maar een Inferno van Amor. De menschen weenen en knarsetanden en handenwringen er, en berooven er zich van het leven. En onvermurfbaar, koud en wreed, blijft de Liefdegodin dit, haar werk staan aankijken.

* _* *

Oogenschijnlijk moet een dergelijke levensbeschouwing, vertolkt en doorgevoerd in vele boeken, haar voeren tot een kunst, die het publiek gewoon is eentonig en onsympathiek te noemen.

En tóch is ook dit weer niet het geval.

Haar toovertalent als kunstenares heeft haar daarvoor bewaard.

‘Eentonig’ zijn haar liefdeslijders- en lijderessen niet. Daarvoor zijn deze personen door haar te zeer verschillend van aanleg, karakter en levensomstandigheden geteekend. Dolphy, Carla, en Bets zijn geen levens-, maar wél ongelukszusters. Zij gelijken in hun uiterlijk levensaanzijn, in de wijze waarop het Noodlot ze ter aarde werpt, in hun bukken onder het beulszwaard der liefde, in geen enkel opzicht op elkaar. Ieder heeft haar eigen verdriet, haar eigen ongeluk, haar eigen levenstragedie, en gaat op andere wijze haar geluksondergang tegemoet.

‘Eentonig’ zijn de beschrijvingen dezer gewelddaden van ‘Amor destructiva’ dus niet.

En ‘onsympathiek’ evenmin.

Want haar slachtoffers op het oorlogsveld der Liefde zijn geen sulletjes en toetjes, die zich zoo maar gewonnen geven; ze zijn geen passieve lijdsters, die de oogen ten hemel slaan en de handen in den schoot leggen, om dan af te wachten wat het Noodloot over hen beschikken zal. Neen, zij vechten en worstelen naar de mate en de wijze van hun temperament en de omstandigheden, sommigen zelfs tot op het laatste oogenblik, in de hoop om nog te ontkomen aan het ongeluk, dat hen boven het hoofd hangt.

En juist dóór dien strijd, dóór dien kamp van dag-aan-dag, van jaar-aan-jaar, terwijl men tegelijkertijd al bemerkt, dat die tegen

[p. 230]

stand toch niets geeft en dat zij ten onder moeten gaan, krijgen de liefdestragedies uit de boeken van Jeanne Reyneke van Stuwe een tragisch aspekt en een sympathieke aantrekkelijkheid. Want heeft men eenmaal de vrouwenfiguren in haar romans lief gekregen - en 't is vooral op dézen en minder op de mannen, dat zij de macht harer sympathie tracht te koncentreeren - dan volgt men met medegevoel den wanhopigen en tot ondergang voerenden strijd dezer ongelukkige slachtoffers van het liefdesnoodlot. Men heeft medelijden met Carla, met Dolphy en met Bets, en met een soort van benauwing slaat men de bladzijden om, die ons al dichter en dichter brengen naar het noodlottig uiteinde, dat als een fatum niet meer afwendbaar is: Carla en Bets naar den Dood, en Dolphy naar een huwelijk, dat niet anders kán worden dan een aaneenschakeling van groote en kleine ellenden.

We noemden hier den naam van Bets, en bij deze figuur uit het roman werk van Jeanne Reyneke van Stuwe willen we een enkel oogenblik langer stil staan, dan bij de overige noodlotzusters uit haar boeken. En we doen dat, omdat deze vrouwenfiguur niet alleen de mooiste is van de vrouwen, welke deze schrijfster ons in al haar boeken geteekend heeft, maar tevens, ja bóvenal een der mooisten uit de geheele moderne kunst van ons land. Naast de Tonia uit Emants' ‘Inwijding’ is Bets uit ‘De Loop der Dingen’ de prachtigst uitgebeelde vrouw, die in een Hollandschen roman is beschreven.

Ook hier weer geeft de schrijfster ons een vrouw, die ten onder gaat door haar liefde voor een man, maar de gevoelens die haar bezielen en doodknagen zijn niet verwant aan lijfslust of aan eigenbelang. Bij Bets komt het geslachtsleven niet op den voorgrond, maar wat haar voor Jan bezielt, is de liefde, die haar uiting vindt in onbaatzuchtigheid, opoffering, stille toewijding en ongeweten lijden. Zij heeft alles, werkelijk álles voor hem over: haar beetje welvaart, haar zielerust, haar vriendschap met anderen, haren goeden naam, hare spaarpenningen, kortom al datgene wat een eenvoudig, fatsoenlijk burgermeisje het Leven waard doen zijn te leven. Maar Jan bemerkt van al deze gevoelens niets; 't gaat alles langs hem heen; hij vindt 't bijna natuurlijk en vanzelf sprekend, dat Bets zóó voor hem is, en van het beantwoorden eener Liefde, waarvan hij het bestaan niet eens begrijpt, is dan ook geen sprake. Maar dit ontmoedigt Bets toch niet; integendeel gaat zij voort met haar opofferingen, haar stille waken over hem, om hem, terwijl hij zelf door drankgebruik achteruit gaat, te omringen met allerlei kleine diensten en 't hem nog zoo goed te geven als zij kan. En dan volgt voor haar den langzamen, maar gestadigen en zekeren ondergang: zij gaat haar werk als waschvrouw nonchaleeren, verliest klanten, gaat kleiner wonen, teert haar spaarduitjes in, verkoopt wat van haar meubeltjes, komt nóg lager, zuinigt alles voor zich uit, om Jan nog een douceurtje te kunnen toestoppen, verslonst in haar kleeren, wordt prikkelbaar, krijgt daardoor ruzie met kennissen en famille, die haar nu ook links laten liggen, zoodat zij vereenzaamt, verongelukt, totdat ze eindelijk, bijna zonder eten op een zolderkamertje verzeild, en bemerkend dat al haar lijden en opofferen voor niets is geweest en zij Jan toch nooit meer krijgen kan, de hand aan haar leven slaat.

En dit alles is zonder eenige overdrijving, zonder sentimentaliteit of romantiek, zoo heel gewoonweg, in teere en fijne analyse neergeschreven, en is opgegroeid tot een innige tragedie van stil en opofferend lijden. In vele opzichten - in naam, onderwerp, sentiment, ja, zelfs in talent - heeft deze vrouwenfiguur van Jeanne Reyneke van Stuwe veel overeenkomst met Balzac's ‘Cousine Bette’. En had deze schrijfster nooit iets anders dan dit boek geschreven, waarin het teere, reine liefdesdrama van Bets geanalyseerd is, dan zou zij zeer zeker al recht hebben op een blijvende plaats in onze letterkundige kunst van dit eeuwbegin.

* _* *

Juist door het karakter van den inhoud harer romans, nml.: door de lange, aaneengeschakelde liefdesdrama's, geschiedenissen van psychische verwording, heeft haar talent gelegenheid gevonden zich van zijn knapsten kant te laten kijken en te doen kennen.

Want wanneer men meer dan één boek van deze schrijfster gelezen heeft, dan zal men met eenig onderscheidingsvermogen spoedig bemerken, dat zij niet wat men noemt op haar knapst is in de deskriptieve gedeelten van haar werk. Zeker, zij beproeft natuurlijk ook om het ‘verhaal’ te omkleeden met het noodige vul- en bijwerk: natuurbeschrijvingen, milieudeskripties, enz.; maar dit is nooit eersterangswerk; hierin is zij niet knap; we herinneren ons niet ooit in een der romans

[p. 231]

van Jeanne Reyneke van Stuwe een natuur-aspekt of intérieur-teekening aangetroffen te hebben, die ons gefrappeerd heeft, of die ons als een ding van kunstmooi is bijgebleven. In dat soort werk staat zij op het niveau der alledaagsliteratuur, en daarmee zou zij ook stellig nooit naam hebben gemaakt.

Maar zie haar eens als ze zich aan de psychologische analyse zet, als ze aan het uiteenrafelen van het leven harer personen gaat. Dan stijgt ze onmiddellijk van het alledaagsche medio tot het heel bizonder knappe.

Geen schuilhoek in de ziel van haar personen blijft voor haar verborgen, en uit elk gaatje weet ze wat bizonders voor den dag te halen. Geen nuance, geen overgang in een geval of een aandoening, geen trilling, geen even beven, geen rimpeling blijft dan voor haar oogen verborgen. Met haar pen volgt ze het zich langzaam ontwikkelend proces, de pen gebruikend als een ontleedmes, er diep mee insnijdend in het zielslichaam der psychisch zieken. En ze koppelt oorzaak en gevolg in de handelingen dier ziels- en liefdezieken aaneen, en hun handelingen, hun opvattingen, hun gedragingen in bepaalde omstandigheden worden ons duidelijk en aanneembaar gemaakt, en men voelt, voorgelicht door haar talent, dat het psychisch proces, dat door haar opgezet en afgewikkeld wordt, op de door haar beschreven wijze afloopen en zich afwikkelen moest.

Als psychologiste, als zielsontleedster, als liefdeverstaanster neemt Jeanne Reyneke van Stuwe een heel aparte en eervolle plaats in de moderne realistische literatuur in. En aangezien, gelijk we reeds opmerkten, haar romans breed uitgesponnen psychische gevallen zijn, zoo heeft ze in de boeken gelegenheid juist die zijde van haar talent te déployeeren en te doen bewonderen.

In tegenstelling met het heftig gepassioneerde van den inhoud, het gegeven van haar romans, is haar taal, haar woordkunst veel minder erotisch. Haar woorden zijn niet rood en lillend, niet brieschend en gillend, niet vervoerend in zielszwijming of uitputtend in zingenot. Nieuwe woordkombinaties of zinswendingen treft men in haar werk niet aan en schijnt zij ook niet noodig te hebben. Zij gebruikt de taal als een materiaal, dat voldoende en gereed voor haar ligt, en waar ze maar uit te grijpen heeft om te vinden wat ze van noode heeft, zonder de behoefte te kennen zelf nog iets aan den bestaanden voorraad toe te voegen. Vandaar ook, dat haar woordkunst geen persoonlijk kachet draagt, wat echter meer dan vergoed wordt door het incisieve van haar psychologisch-analytische gave. Maar - en dit is wel eenigszins een bezwaar en gevaar - doordat zij niet altijd het éénig juiste, desnoods door haar bedachte en gemaakte woord gebruikt, en, wat met één woord te geven was, door meerdere moet trachten te vergoeden, loopt ze hier en daar wel eens gevaar te wijdloopig te worden.

Er wordt gezegd, dat men eenige duizenden rozebladen noodig heeft, om er één druppel rozenolie te kunnen uitpersen. Welnu, Jeanne Reyneke van Stuwe, moet trachten zich ook de kunst eigen te maken, om door samenpersing onzer taal er de essence van het woordmooi uit te voorschijn te roepen.