Hermans-Magazine. Jaargang 4

[p. 40]

Hermans en Reve, een kalender
Hans van Straten

Foto: Cas Oorthuys; Nederlands Fotoarchief

1. Tot verrassing van velen blijkt Willem Frederik Hermans, vijfentwintig jaar, met ingang van het novembernummer van 1946 te zijn opgenomen in de redactie van Criterium, algemeen cultureel maandblad, uitgave J. Meulenhoff. In hetzelfde nummer begint in afleveringen zijn roman De tranen der acacia's te verschijnen, die zal doorlopen tot en met het decembernummer van 1947. Het boek, dat door de auteur pas op 8 januari 1948 zal worden voltooid, is dus niet compleet in het tijdschrift afgedrukt. (Let wel: literaire bladen verschijnen in deze tijd met vier à zes weken vertraging).

2. In het decembernummer van 1946 debuteert de twee jaar jongere ‘Simon’ van het Reve met zijn novelle De ondergang van de familie Boslowits. Hermans kan, met Adriaan Morriën, de ontdekker van Reve worden genoemd.

3. In Criterium, mei 1947, verschijnt als voorpublikatie het eerste hoofdstuk van De avonden, met de aantekening ‘Toekomstige uitgave: De Bezige Bij’.

4. In november 1947 komt De avonden uit. Tevens verschijnt in het novembernummer van Criterium nòg een voorpublikatie uit dit boek, ditmaal het laatste hoofdstuk. Als dit nummer met de gebruikelijke vertraging begin januari 1948 van de pers komt, is de eerste druk van het boek al uitverkocht.

5. Tot driemaal toe hebben dus in Criterium prozateksten van Hermans en Reve naast elkaar gestaan. Daardoor kreeg het lezend publiek in sterke mate de indruk dat dit nu ‘het nieuwe proza’ was, met Hermans en Reve als twee schouder aan schouder optrekkende coryfeeën.

6. In Criterium, januari 1948, wijdt Hermans een essay van elf pagina's aan De avonden (‘Het alziend oog in de nachtspiegel’, niet herdrukt).

7. In Podium, maart 1948, zoekt Paul Rodenko (‘Twee debuten’) naar ‘de parallellen in de fundamentele themata’ van Hermans' roman Conserve en De avonden van Reve.

8. Op 5 juli 1948 vertrekt Hermans in opdracht van een houthandel naar Canada. Als hij op 23 december terugkeert, is Criterium opgeheven. Zijn oud-mederedacteur Adriaan Morriën treedt toe tot de redactie van het tweemaandelijkse tijdschrift Libertinage, dat sinds januari 1948 verschijnt bij G.A. van Oorschot.

Gerard Kornelis van het Reve, Deurloostraat 18, Amsterdam-Zuid op 26 september 1948 aan Willem Frederik Hermans, Campbellton, Canada (fragment)
Uit: Mandarijnen op zwavelzuur, Supplement (1983)

9. Reve aan Hermans, 26 september 1948: ‘Bij De Bezige Bij heb ik nog uitvoerig over De Tranen der Accacia's [sic] gepraat, maar ze wilden er niet aan’ (facsimile in Mandarijnen op zwavelzuur; Supplement, Paris 1983, pp. 39-40).

[p. 41]

10. In september 1949 verschijnt van (nu) Gerard Kornelis van het Reve de novelle Werther Nieland in de door G.A. van Oorschot uitgegeven reeks ‘De vrije bladen’, onder dezelfde redactie als Libertinage: H.A. Gomperts, W.F. van Leeuwen en A. Morriën.

11. November 1949 verschijnt, ook bij Van Oorschot, Hermans' roman De tranen der acacia's. Het boek is door een reeks uitgevers geweigerd. Van dit moment af zijn Hermans en Reve beiden verbonden aan Van Oorschot, maar zij publiceren niet in het door hem uitgegeven Libertinage.

12. Vanaf maart 1950 maakt Hermans deel uit van de Podium-redactie. Zonder redactionele opheldering blijkt hij in het oktober-november-decembernummer weer uit de redactie verdwenen. Hij blijft nog vele jaren meewerken.

13. Nadat in Podium, maart - april 1951, de mededeling is opgenomen dat Reve voortaan nog uitsluitend in het Engels zal schrijven, verschijnt in het nummer van mei - juni het eerste deel van de Engelstalige novelle Melancholia (nooit vertaald, nooit in boekvorm verschenen; een gedicht van Hermans onder dezelfde titel staat in Criterium, 1945-46, p. 411). In dit verhaal reageert een jongen zijn angsten af door masturbatie. Een voor deze novelle aan Reve toegekende reisbeurs wordt door kvp-staatssecretaris Cals ingetrokken, omdat er tegen ‘inhoud en strekking terecht bezwaren kunnen worden ingebracht’.

Hetzelfde nummer bevat ook een fragment uit de roman Ik heb altijd gelijk van Hermans, waarin de hoofdpersoon zich over de Nederlandse katholieken uitspreekt in termen die enig rumoer veroorzaken. De gevolgen zijn tweeledig:

a. Podium wordt voorlopig uitgesloten van de door de literaire bladen aangevraagde subsidie;

b. Tegen Hermans wordt een vervolging ingesteld wegens belediging van het rooms-katholieke volksdeel.

Hermans en Reve staan nu duidelijk in één front.

14. Hermans, in november 1950 afgestudeerd, aanvaardt in 1952 een baan aan de ru te Groningen. Reve verblijft in de jaren vijftig lange perioden in Engeland.

15. In opdracht van Uitgeverij Contact, die een fotoboek van schrijvers in voorbereiding heeft, begeeft de Amsterdamse fotograaf Cas Oorthuys (1908-1975) zich op of omstreeks zaterdag 31 juli 1954 naar het huis van Gerard en Hanny van het Reve-Michaelis aan de later afgebroken Galerij. Ook Hermans is daar.

De exacte datum staat niet vast, maar op een foto ziet men achter Hermans een affiche voor de Snip & Snaprevue in Theater Carré: ‘Vrijdag 30 juli première.’

De Galerij was gebouwd in een u-vorm met de opening naar het Frederiksplein. Voor deze opening stond voorheen het Paleis voor Volksvlijt, maar dat was in 1929 afgebrand. In de Galerij heerste een uitgesproken fin-de-sièclesfeer, zoals uit een andere foto blijkt. Het was een prachtig stukje Amsterdam dat nooit had mogen verdwijnen. Hanny Michaelis over haar vroegere woning:

Hermans en Van het Reve op en in de Galerij in Amsterdam
Volgens Theodor Holman (in: Ons Amsterdam, 45ste jrg. nr. 10) woonde G.K. van het Reve van 1949 tot 1957 met zijn vrouw Hanny Michaelis op Galerij 14 boven in Amsterdam.
Foto's: Cas Oorthuys; Nederlands Fotoarchief

‘Daar hebben we heel lang gewoond, 9½ jaar. Het is er niet meer. Daar staat nu de Nederlandse Bank. Ik heb nooit foto's van de buitenkant gehad, wel een paar kiekjes waar we op het dak zijn. Gerard heeft mij ook op het dak opgenomen. Maar een mooi overzicht van die Galerij, die een bezienswaardigheid was, heb ik niet. Het was een huis met een enorme sfeer, groot, we hadden twee zol-

[p. 42]

G.K. van het Reve en W.F. Hermans omstreeks 31 juli 1954 op het toenmalige Waterlooplein in Amsterdam. Hier staan nu het stadhuis en Muziektheater.
Foto: Cas Oorthuys; Nederlands Fotoarchief

op 6 juli 1955 promoveerde WFH cum laude aan de Universiteit van Amsterdam met als paranimfen G.K. van het Reve en Oey Tjeng Sit.
Foto: Ed van der Elsken in Amsterdam! (1979/1988)

ook de ouders van WFH, Rika Hermans-Eggelte en Joh. Hermans, waren op de promotie van hun zoon aanwezig. Ed van der Elsken: ‘Hermans' papa en mama waren er ook. Hij kreeg altijd ontzettend veel slaag van die man, vertelde Hermans later. “Vooruit Wim, rotjong ga je fiets schoonmaken!”’
Foto: Ed van der Elsken in Amsterdam!

[p. 43]

ders. We woonden boven een hoekhuis en behalve dat hoekhuis hadden we ook nog de zolder ernaast, want dat was doorgebroken in de oorlog. Ik weet niet precies hoe dat zat. We hadden twee enorme ruimtes. En het was hoog, er zat geen plafond in, waardoor je je 's winters wel een ongeluk stookte. Maar wel een mooie verbouwde zoldering. Het had wel iets. Het was een mooie, grote ruime behuizing. Erg armoedig en ook echt te smerig om schoon te houden, want ik weet nog wel, als ik daar in het voorjaar de ramen voor het eerst weer openzette...’ (Hanny Michaelis over Gerard Reve, Komwerderzand 1987, p. 24)

Nadat beide schrijvers zich zowel in het huis als op het dak hebben laten fotograferen, begeeft het gezelschap zich naar de vlooienmarkt van Amsterdam, het Waterlooplein. Hermans is op al deze foto's onopvallend gekleed in een tweed jasje van een model dat in de jaren tachtig nog niet verouderd zou zijn. Reve daarentegen draagt, boven een ietwat slobberende broek, een jack dat vermoedelijk afkomstig was uit een magazijn voor afgedankte legervoorraden.

Hoewel Hermans toen wat men noemt ‘in de provincie’ woonde, was zijn haar meer à la de mode geknipt dan dat van Reve, wiens onverzorgde coiffure verwijst naar de jaren veertig (of dertig).

Verscheidene foto's geven de indruk van een komische schets voor twee heren. Beide auteurs namen de zaak kennelijk niet erg serieus. Zo ziet men op een foto Reve in een schoolbank zitten, terwijl Hermans hem een schoolmeesterlijke draai om de oren geeft - een waardige tegenhanger van de foto van Ed van der Elsken op de achterkant van het Supplement, waarop Hermans zijn wijsvinger heft.

Het valt op dat Oorthuys zes foto's heeft gemaakt waarop Hermans alleen te zien is tegen één waarop men alleen Reve ontwaart. Blijkbaar werd de fotograaf meer geboeid door de kop van Hermans dan door die van zijn metgezel.

16. Voorjaar 1955 verschijnt De Nederlandse letterkunde in honderd schrijvers (Contact), waarin de foto met de fietsbanden staat. Deze plaat zal nog menigmaal worden herdrukt, het eerst op een pagina in Het Vrije Volk ter gelegenheid van de Boekenweek 1955; naast een kort interview met Reve (door Richter F. Roegholt; niet vermeld in Gerard Reve, In gesprek), getiteld ‘In juni zal ik je rok moeten lenen’, wat slaat op het feit dat Reve, met de tekenaar Oey Tjeng Sit, zal optreden als paranimf bij de aanstaande promotie van Hermans aan de Gemeen-te-Universiteit van Amsterdam. Die promotie viel overigens pas op 6 juli 1955. Ed van der Elsken heeft de plechtigheid met de drie personages in een staatsiefoto vereeuwigd (afgedrukt in Vrij Nederland, 23 juli 1955).

Intussen heeft Hermans in februari 1955 bij G.A. van Oorschot zijn eerste Mandarijnen-brochure (tegen J.B. Charles) laten verschijnen, wat een enorme rel teweeg brengt. In de literatuur voltrekt zich een diep invretend schisma: vrijwel iedereen heeft er behoefte aan zich voor of tegen Hermans te verklaren. Voor- en tegenstanders - de laatsten zijn veruit in de meerderheid - bestoken elkaar met de giftigste argumenten en schrikken voor lijfelijk geweld niet terug.

Aan het slot van genoemd interview zegt Reve: ‘Hermans? Ik sta volledig aan zijn kant, die man lijdt aan het literaire vacuum om hem heen...’

Tussenstand

G.K. van het Reve

De Avonden 42 drukken

W.F. Hermans

De donkere kamer van Damokles 32 drukken

W.F. Hermans

De tranen der acacia's 23 drukken

W.F. Hermans

Nooit meer slapen 23 drukken

G.K. van het Reve

Op weg naar het einde 22 drukken

G.K. van het Reve

Werther Nieland 21 drukken

W.F. Hermans

Het behouden huis 21 drukken

G.K. van het Reve

Nader tot u 20 drukken

W.F. Hermans

Ik heb altijd gelijk 16 drukken

G.K. van het Reve

Tien vrolijke verhalen 16 drukken

17. Met ingang van het januarinummer van 1959 maakt Gerard Reve deel uit van de redactie van het maandblad Tirade, dat sinds januari 1957 verschijnt bij G.A. van Oorschot (opvolger, geen voortzetting van Libertinage). Reve nodigt

[p. 44]

Hermans bij herhaling uit mee te werken. Hermans, zich ergerend omdat Reve wel kan begrijpen dat hij niet wil publiceren in een blad waarvan ook Morriën redacteur is, schrijft terug dat hij Reve ‘in ongenade’ heeft laten vallen (20 februari).

Reve wacht vier weken en schrijft dan dat hij door de brief van Hermans ‘ernstig gegriefd’ is. ‘Ik ontzeg U bij deze voor altijd de toegang tot mijn woning en wens mij voor goed van de omgang met Uw persoon te vrijwaren.’

Van dit moment af is de verwijdering tussen hen een feit.

18. In 1960 raakt Hermans in conflict met Van Oorschot omdat De tranen der acacia's wordt herdrukt in een goedkope serie (‘Witte Olifant’). Bovendien was het door het gebezigde foto-offsetprocédé niet mogelijk correcties aan te brengen. Dit leidt tot een serie processen die duurt van januari 1962 tot september 1970. Ook herdrukken van Hermans' boeken Paranoia en Hermans is hier geweest raken bij de strijd betrokken. Hermans krijgt ten slotte op alle punten gelijk.

19. Februari 1964: Mandarijnen op zwavelzuur verschijnt als privé-uitgave van De Mandarijnenpers te Groningen. Reve ontvangt geen exemplaar.

20. In een interview met Ratio, juli - augustus 1964 (opgenomen in Gerard Reve, In gesprek, p. 67 e.v.) zegt Reve: ‘... het curieuze is dat Hermans Nederlandse schrijvers persoonlijk of in het algemeen als een dolle te lijf gaat, maar aan zijn eigen universiteit, in zijn eigen werk, schijnt daar blijkbaar geen aanleiding voor te bestaan, want er is nog nooit een stuk verschenen over die en die collega, of dat die of die professor of rector magnificus een grote lul is.’

21. Op 27 juni 1966 wordt Reve katholiek gedoopt (‘de gruwelijkste, de ellendigste, de meest vernederende ervaring uit mijn leven’, Moeder en Zoon, p. 291).

Hermans, in een brief aan Hans van Straten d.d. 30 september 1987: ‘Toen hij [...] aanwezig bleek te zijn om naar mijn lezing te luisteren, vond ik dat ik hem maar eens vriendelijk moest toespreken, want ach, eigenlijk geloof ik dat hij echt niet helemaal goed wijs is. Dit wil niet zeggen dat ik sindsdien weer druk met hem correspondeer, al stuurt hij me soms brieven met dezelfde melige grappen als vroeger.’
Reve (1923) en Hermans (1921) op 20 april 1985 in Den Haag
Foto: A. Flinterman

22. Het oktobernummer 1966 van Hollands Maandblad bevat van Hermans onder het pseudoniem R.P. Anastase Prudhomme s.j. een commentaar op de doop van Reve getiteld ‘Verder van mij’, waarvan maar één zin hoeft te worden geciteerd: ‘De enige god in wie hij metterdaad gelooft is ezeltje schijtgeld’ (Mandarijnen, vanaf tweede druk, p. 248 e.v.).

23. Hierop heeft Reve niet gereageerd. Pas vijftien jaar later zou hij zijn mening formuleren. Toen het maandblad Tirade van G.A. van Oorschot, met wie ook hij toen al vele jaren was gebrouilleerd, een Hermansnummer uitgaf (december 1981), droeg ook Reve een tekst bij. Daarin noemt hij Hermans ‘een abjekt individu... iemand voor wie men de knip op de deur houdt als hij op de stoep staat’.

24. In het tijdschrift van het Letterkundig Museum, Juffrouw Ida, jaargang 11, nummer 2, pagina 22, is een foto afgedrukt van beide schrijvers, gemaakt op de receptie bij de opening van het nieuwe museumpand, 20 april 1985. Zo te zien zijn ze in een geanimeerd gesprek gewikkeld. Hermans klopt zijn confrater naar Franse zede amicaal op de borst.